Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 22 maja 2017 roku

Sąd Okręgowy w Piotrkowie Tryb. Wydział II Cywilny Odwoławczy w składzie:

po rozpoznaniu w dniu 22 maja 2017 roku w Piotrkowie Trybunalskim

na rozprawie sprawy z powództwa Z. K.

przeciwko S. R.

o alimenty

na skutek apelacji powódki

od wyroku zaocznego Sądu Rejonowego w Radomsku

z dnia 21 grudnia 2016 roku, sygn. akt III RC 201/16

uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi Rejonowemu w Radomsku do ponownego rozpoznania pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach procesu za instancję odwoławczą.

SSO Jarosław Gołębiowski

SSA w SO Stanisław Łęgosz SSR del. Jakub Ślęzak

Sygn. akt. II Ca 85/17

UZASADNIENIE

Zaskarżonym wyrokiem zaocznym z dnia 21 grudnia 2016 roku Sąd Rejonowy
w R. po rozpoznaniu sprawy z powództwa Z. K. przeciwko S. R. o alimenty oddalił powództwo oraz nie obciążył pozwanego kosztami postępowania w sprawie (wyrok k.41).

Podstawę powyższego rozstrzygnięcia stanowiły przytoczone poniżej ustalenia
i rozważania Sądu Rejonowego:

Pozwany S. R. ur. (...) jest synem K. R. i powódki Z. K.. Pozwany jest jedynym dzieckiem powódki.

Strony postępowania do 3 grudnia 2015 r. wspólnie prowadziły gospodarstwo domowe, następnie pozwany wyprowadził się z domu matki Z. K.. Obecnie pozwany odwiedza powódkę.

Aktualnie powódka Z. K. mieszka sama w nieruchomości położonej w R. przy ul. (...), w domu o powierzchni 80 m ², którego jest współwłaścicielką.

Powódka Z. K. ma 64 lata, jest wdową, bez zawodu, od 5 lat uzyskuje świadczenie emerytalne w wysokości 756,49 zł miesięcznie, z którego się utrzymuje. Nie posiada orzeczenia o stopniu niepełnosprawności. Miesięcznie powódka przeznacza około 400 zł na wyżywienie, 250 zł co pół roku na ubezpieczenie (...), dostawę wody 8,50 zł, energię elektryczną 180 zł co dwa miesiące, podatek od nieruchomości 103 zł rocznie, wywóz nieczystości 10,50 zł miesięcznie, kwartalnie 360 zł leki. Powódka wskazała, iż dostała dofinansowanie z MOPS-u na zakup opału.

Z. K. twierdzi, iż syn nie traktuje poważnie życia, nie wspiera jej finansowo. Według powódki S. R. przepija zapracowane pieniądze, a ona nic z nich nie dostaje.

S. R. ma 30 lat, pracuje na pełen etat w (...) Spółka akcyjna, jako szlifierz odlewów, wybijacz odlewów, uzyskuje wynagrodzenie miesięcznie w wysokości 1.355,69 zł netto.

Pozwany posiada zadłużenie w wysokości około 4.379,90 zł - wobec tej kwoty prowadzona jest egzekucja komornicza przez Komornika Sądowego przy Sądzie Rejonowym dla Warszawy Woli - J. B.. (sygn. akt Km 72843/15).

Swoje ustalenia Sąd Rejonowy poczynił w dowodach, które zostały powołane przy ustalaniu podstawy faktycznej rozstrzygnięcia, zaś zgromadzony w sprawie materiał dowodowy był – zdaniem tegoż Sądu – wystarczający dla potrzeb rozstrzygnięcia.

W takich realiach Sąd Rejonowy zważył, iż powództwo podlegało oddaleniu, uzasadniając to następująco:

Zgodnie z art. 6 k.c. ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z faktu tego wywodzi skutki prawne. Według art. 232 k.p.c. to strony są obowiązane wskazywać dowody dla stwierdzenia faktów, z których wywodzą skutki prawne.

Zgodnie z art. 128 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego obowiązek dostarczania środków utrzymania, a w miarę potrzeby także środków wychowania (obowiązek alimentacyjny) obciąża krewnych w linii prostej oraz rodzeństwo. Oznacza to, że rodzice mogą domagać się alimentów od pełnoletnich dzieci. Jedną z przesłanek powstania obowiązku alimentacyjnego na rzecz rodzica jest stan jego niedostatku.

Powstanie obowiązku alimentacyjnego względem rodziców jest uzależnione od zaistnienia określonych przesłanek, zatem żądanie alimentów jest uzasadnione tylko wtedy, gdy rodzic nie ma środków na zaspokojenie podstawowych potrzeb: jedzenia, mieszkania, ubrania, leczenia. Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 20 stycznia 2000 r. (I CKN 1187/99) "w niedostatku pozostaje nie tylko taki uprawniony, który nie dysponuje żadnymi środkami utrzymania, ale także taki, którego usprawiedliwione potrzeby nie są w pełni zaspokojone".

W kodeksie rodzinnym i opiekuńczym próżno szukać definicji niedostatku. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 5 maja 1998 r. (I CKN 242/98) uznał, że "niedostatek polega na istnieniu takiej sytuacji, w której człowiek nie ma w ogóle lub nie ma dostatecznych własnych środków utrzymania, które mogłyby zaspokoić jego usprawiedliwione, podstawowe potrzeby". Sąd badając czy rodzice znajdują się w niedostatku musi stwierdzić, że uzasadnione potrzeby rodziców muszą być zaspokojone przez alimenty.

Drugim z czynników wymaganych, aby obowiązek alimentacyjny mógł być spełniony, jest odpowiedni status majątkowy obowiązanego. Dzieci powinny mieć wystarczające możliwości zarobkowo-finansowe. W ramach oceny możliwości finansowych pod uwagę brane jest: wynagrodzenie z pracy zarobkowej, premie, dodatki do wynagrodzenia, renta, emerytura, odsetki z akcji, akcje zgromadzone na funduszach bankowych oraz pozostałe dochody.

Obowiązek alimentacyjny aby został nałożony, muszą być spełnione łącznie obie powyższe przesłanki.

Podstawową kwestią przemawiającą za niekorzystnym dla powódki rozstrzygnięciem w niniejszej sprawie jest fakt, iż z treści materiału dowodowego zgromadzonego w aktach sprawy nie można ustalić, z czego wynika dochodzona pozwem kwota w wysokości 600 zł miesięcznie tytułem alimentów. Powódka podnosiła, iż jest w niedostatku i należą się jej pieniądze od syna, jednakże nie przedstawiła wystarczających dowodów, które usprawiedliwiają owe roszczenie. Nadto powódka nie wskazała, na jakie dodatkowe koszty jest narażona będące podstawą powstania niedostatku, zważywszy iż otrzymuje stały dochód w postaci świadczenia emerytalnego w wysokości 756,49 zł miesięcznie. Powódka stwierdziła, iż dostała opał z MOPS-u, co w dużej mierze zmniejszyło koszty utrzymania domu którego jest współwłaścicielem. Przedstawione koszty utrzymania ponoszone przez powódkę, w ocenie Sądu mieszczą się w kwocie uzyskiwanego dochodu. Należy podkreślić, iż pozwany uzyskuje wynagrodzenie w kwocie 1.355,69 zł netto, i z tej kwoty musi się utrzymać, ponadto ma zadłużenie w wysokości 4.379,90 zł, które w przypadku nie spłacania będzie rosło.

Sąd w niniejszej sprawie nie mógł ostatecznie poznać szczegółów kosztów utrzymania pozwanego, gdyż S. R. nie stawił się na żadnej rozprawie, pomimo wezwań wysyłanych również na adres zakładu pracy pozwanego (...) Spółka akcyjna w R..

W ocenie Sądu w przedmiotowej sprawie, nałożenie obowiązku alimentacyjnego na pozwanego S. R. nie byłoby zgodne z zasadami współżycia społecznego.

Jak stanowi art. 339 § 2 k.p.c. sąd wydaje wyrok zaoczny przyjmując za prawdziwe twierdzenie powoda o okolicznościach faktycznych przytoczonych w pozwie lub w pismach procesowych doręczonych pozwanemu przed rozprawą, chyba że budzą one uzasadnione wątpliwości albo zostały przytoczone w celu obejścia prawa.

Z uwagi na fakt, iż okoliczności faktyczne przytoczone w pozwie nie dały podstawy do uznania powództwa za zasadne, Sąd oddalił powództwo w całości.

O kosztach Sąd orzekł na podstawie art. 102 k.p.c. i nie obciążył stron kosztami postępowania w sprawie (uzasadnienie k.46-49).

Powyższe orzeczenie zaskarżyła powódka w części dotyczącej nieorzeczenia na jej rzecz alimentów od pozwanego syna w wysokości po 600,00 złotych miesięcznie.

W apelacji podniosła błędy Sądu Rejonowego w ustaleniach faktycznych
i niekompletność tychże ustaleń, ostatecznie żądając uchylenia rozstrzygnięcia i ponownego rozpoznania sprawy (apelacja k.54-55, pisma procesowe k.75-76, protokół rozprawy k.78).

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Apelacja powódki okazała się o tyle skuteczna, iż doprowadziła do uchylenia zaskarżonego wyroku i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania, acz z innych dostrzeżonych przez Sąd, a mających istotny wpływ na rozstrzygnięcie uchybień, aniżeli wskazane w treści zarzutów apelacyjnych.

Mianowicie, już tylko z pobieżnej analizy podnoszonego przez powódkę w toku postępowania pierwszoinstancyjnego bilansu jej stałych średniomiesięcznych dochodów
i wydatków może wynikać niedostatek powódki, który stanowi jedną z przesłanek dochodzonego roszczenia. Z drugiej strony skarżąca wykazała inicjatywę dowodową,
która w efekcie doprowadziła do ustalenia aktualnych zarobków potencjalnie zobowiązanego do alimentacji – tu, jak słusznie podnosi powódka, błędnie określonych przez Sąd Rejonowy na sumę 1.355,69 złotych netto miast 1.808,10 złotych netto - a w tym momencie to na niego właśnie przenosi się ciężar dowodzenia swoim rzeczywistym możliwościom finansowym rozumianym jako różnica potencjalnych dochodów jakie mógłby osiągnąć i aktualnych obciążeń. Istotnym jest przy tym słusznie powołane w treści uzasadnienia zaskarżonego wyroku stanowisko Sądu Najwyższego wyrażone w wyroku z dnia 20 stycznia 2000 r.
(I CKN 1187/99), iż "w niedostatku pozostaje nie tylko taki uprawniony, który nie dysponuje żadnymi środkami utrzymania, ale także taki, którego usprawiedliwione potrzeby nie są
w pełni zaspokojone". W świetle powyższego rozważania Sądu pierwszej instancji zdają się przeczyć poczynionym w sprawie ustaleniom faktycznym jak i wnioskom jakie należy
z tychże ustaleń wyciągnąć. Nadto z informacji zawartych w aktach sprawy wynika dobitnie, iż pozwany miał zapewnione zatrudnienie do końca 2016 roku, brak więc jakiejkolwiek wiedzy na temat jego aktualnej sytuacji materialnej już nie tylko w kontekście wydatków,
ale nawet dochodów.

W tym kontekście pojawia się istotna przeszkoda do uzupełnienia materiału dowodowego przez Sąd Okręgowy, a tym samym konieczność przeprowadzenia od nowa czynności przez Sąd Rejonowy, skoro zachodzi uzasadnione podejrzenie, iż z przyczyn
natury proceduralnej, pozwany nie miał możliwości podjęcia obrony w procesie,
co do którego nie ma pewności, iż powziął (bądź też miał realną możliwość powzięcia)
w ogóle wiedzę, a to z kolei prowadzi do konkluzji, iż zaskarżony wyrok zaoczny został wydany wbrew warunkom ku temu określonym w treści art. 339§1 kpc.

Otóż, choć z pozoru doręczenia dokonywane w toku postępowania spełniają wymagania z art. 135§1 kpc, nie mniej zważyć należy, iż w realiach sprawy w ogóle
nie może być mowy o skutecznym doręczeniu na adres zamieszkania, skoro pierwsze dwie korespondencje w sprawie dla pozwanego zostały odebrane przez jego oponenta procesowego w osobie powódki (k.9, 16), ostatnia zaś (k.37) – jako awizowana – skutkowała wydaniem wyroku zaocznego, choć na tym samym terminie rozprawy powódka przyznała (k.39),
iż pozwany nie zamieszkuje pod jej adresem od blisko roku czasu (!).

Abstrahując od faktu, iż w aktach sprawy nie zalega dowód doręczenia wysłanego
na adres miejsca pracy wezwania pozwanego na termin rozprawy, na którym wydano wyrok zaoczny, nawet przyjmując, iż Sąd Rejonowy zachował konsekwencję w „dwutorowym” doręczaniu korespondencji dla pozwanego, tj. i na adres zamieszkania i na adres miejsca pracy, stwierdzić należy, iż możliwość tzw. doręczenia zastępczego (art. 138§2 kpc) nie ma charakteru bezwzględnie obowiązującego, winna być natomiast stosowana adekwatnie
do realiów sprawy – zwłaszcza w sytuacji, w której brak wiarygodnej, niebudzącej wątpliwości wiedzy na temat aktualnego miejsca pobytu strony, a materia sprawy dotyka
tak delikatnej kwestii jak obowiązek alimentacyjny (który nota bene miałby się dopiero nawiązać).

Dlatego też ponownie rozpoznając sprawę Sąd Rejonowy zwróci szczególną uwagę
na kwestię doręczeń, w tym rozważy nakazanie doręczycielowi dostarczenie korespondencji „do rąk własnych” pozwanego, ewentualnie - przy stosownej inicjatywie strony powodowej - zbada potrzebę ustanowienia w sprawie kuratora dla osoby nieznanej z miejsca pobytu, zwłaszcza w sytuacji, w której nie wiadomo nawet czy nadal istnieją podstawy do doręczenia zastępczego (k.35 – zaświadczenie i wynikający z niego okres zatrudnienia). O ile już powyższe czynności nie doprowadzą do pogłębienia wiedzy na temat faktycznych możliwości finansowych pozwanego, Sąd pierwszej instancji ponownie przeanalizuje sprawę pod kątem przesłanek roszczenia formułowanego przez powódkę, a zawartych w treści art. 128
i następnych krio, w szczególności dokona wnikliwego rachunku wszystkich okoliczności rzutujących na kwestię ewentualnego niedostatku powódki, z drugiej strony uwzględni, błędnie określoną przez poprzedni skład orzekający na sumę 1.355,69 złotych netto, prawidłową wysokość wynagrodzenia pozwanego (o ile z przyczyn wskazanych wyżej pozostaje ona jeszcze aktualna), zważy wreszcie na wyjątkowość regulacji określonej w treści art. 339§2 in fine kpc.

Zauważyć bowiem trzeba, że przewidziane w art. 339§2 kpc domniemanie prawdziwości twierdzeń pozwu - w przypadku bezczynności pozwanego - dotyczy okoliczności faktycznych i zastępuje postępowanie dowodowe, chyba, że twierdzenia
te budzą uzasadnione wątpliwości - przy czym chodzi tu o kwalifikowaną postać wątpliwości - albo zostały przytoczone dla obejścia prawa. Oczywiście domniemanie to nie dotyczy prawa materialnego i Sąd zawsze, korzystając z domniemania prawdziwości twierdzeń faktycznych przytoczonych w pozwie lub w obu wyjątkowych a przywołanych tu sytuacjach, niwelujących to domniemanie po przeprowadzeniu postępowania dowodowego, obowiązany jest ocenić żądanie pozwu w świetle przepisów tegoż prawa.

Jednakże to pozwany powinien podnieść w niniejszej sprawie - z powołaniem się
na stosowne przepisy prawa materialnego i dowody - odpowiednie ewentualne zarzuty,
co spowodowałoby z kolei dopiero po stronie powodowej obowiązek przedstawienia kontrdowodów, zwalczających takie stanowisko pozwanego.

Podejmując de facto z urzędu za pozwanego obronę w powyższym, tak daleko idącym zakresie, Sąd Rejonowy - z naruszeniem zasad dotyczących wydania wyroku zaocznego
oraz zasady kontradyktoryjności procesu i zasady równego traktowania stron procesowych
- wydał wyrok zaoczny oddalający powództwo, stanowiący niewątpliwe zaskoczenie
dla powódki, która to nie podejmowała dalszej inicjatywy dowodowej wobec biernej przecież postawy samego pozwanego. Przy czym, jak wskazywano wcześniej, nie ma pewności
co do tego, z jakich przyczyn owa bierność pozwanego wynika.

Z przyczyn powyższych orzeczono jak w sentencji na podstawie art. 386§4 kpc
i 108§2 kpc.

SSO Jarosław Gołębiowski

SSA w SO Stanisław Łęgosz SSR del. Jakub Ślęzak