Pełny tekst orzeczenia

POSTANOWIENIE

Dnia 11 października 2017 r.

Sąd Okręgowy w Krakowie Wydział II Cywilny – Odwoławczy w składzie:

Przewodniczący: SSO Beata Kurdziel

Sędziowie: SO Barbara Kursa

SO Krzysztof Wąsik (sprawozdawca)

po rozpoznaniu w dniu 11 października 2017 r. w Krakowie

na posiedzeniu niejawnym

sprawy z wniosku J. W.

przy uczestnictwie I. K. i A. W. (1)

o stwierdzenie nabycia spadku

na skutek apelacji uczestnika A. W. (1)

od postanowienia wstępnego Sądu Rejonowego dla Krakowa-Śródmieścia w Krakowie z dnia 8 marca 2017 r., sygn. akt VI Ns 277/16/S

postanawia

uchylić zaskarżone postanowienie, znieść postępowanie w sprawie poczynając od dnia 22 kwietnia 2016 r. i sprawę przekazać Sądowi Rejonowemu dla Krakowa-Śródmieścia w Krakowie do ponownego rozpoznania.

Barbara Kursa Beata Kurdziel Krzysztof Wąsik

UZASADNIENIE

Zaskarżonym postanowieniem Sąd Rejonowy dla Krakowa - Śródmieścia w Krakowie stwierdził, że spadek po A. W. (2) ostatnio zamieszkałej w (...) i tu zmarłej w dniu (...)nabył na podstawie testamentu z dnia (...)roku bratanek J. W. w całości, wprost (pkt I), przyznał kuratorowi dla uczestnika nieznanego z miejsca pobytu A. W. (1), aplikantowi adwokackiemu E. B. wynagrodzenie za sprawowanie funkcji kuratora w kwocie 180 zł (pkt II) oraz stwierdził, że wnioskodawca i uczestnicy ponoszą koszty postępowania związane ze swym udziałem w sprawie (pkt III).

Orzeczenie to zapadło w następującym stanie faktycznym.

A. W. (2) zmarła w dniu (...)., jako panna. Ostatnie miejsce zamieszkania spadkodawczyni znajdowało się przy ul. (...) w (...).

Spadkodawczyni miała brata – R. W., który zmarł w dniu (...) i pozostawił troje dzieci, tj. wnioskodawcę i uczestników postępowania, oraz siostrę M. J., która zmarła w (...)bez pozostawienia zstępnych. Rodzice spadkodawczyni zmarli przed nią. Spadkodawczyni nie miała dzieci, ani własnych, ani przysposobionych.

Spadkodawczyni pozostawiła jeden testament, sporządzony w formie aktu notarialnego w dniu (...)

Nikt nie składał oświadczeń o odrzuceniu bądź przyjęciu spadku. Spadkodawczyni nie zawierała umów o zrzeczenie się dziedziczenia, żaden ze spadkobierców nie został uznany za niegodnego dziedziczenia.

Nie toczyło się do tej pory postępowanie spadkowe po A. W. (2). W skład spadku nie wchodzi gospodarstwo rolne. Spadkodawczyni do całości spadku powołała bratanka J. W.

Powyższy stan faktyczny Sąd ustalił na podstawie zalegających w aktach sprawy dowodów z dokumentów, które nie budziły wątpliwości Sądu. Ponadto Sąd oparł się na zapewnieniu spadkowym wnioskodawcy J. W. oraz na jego zeznaniach ustalając, że spadkodawczyni pozostawiła testament oraz że w skład spadku nie wchodzi gospodarstwo rolne.

W oparciu o tak ustalony i oceniony stan faktyczny Sąd Rejonowy wskazał, że skoro spadkodawczyni sporządziła testament w formie aktu notarialnego, a więc w sposób określony w art. 950 k.c., powołała w nim do całości spadku J. W., to też on jest wyłącznym spadkobiercą (art. 959 k.c.), a jako że w terminie (...)od dowiedzenia się o otwarciu spadku i tytule swego powołania nie składał oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, nabył go wprost.

Sąd oddalił jednocześnie wniosek o przesłuchanie notariusza, przed którym sporządzano testament – I. P. (1), wskazując, że po ponad (...)od dokonania czynności notarialnej niepodobna oczekiwać od notariusza, żeby pamiętał jakiekolwiek okoliczności związane z osobą spadkodawczyni, w trakcie typowej czynności notarialnej. Co więcej wniosek ten był niezasadny także dlatego, że notariusz I. P. (2) nie żyje od wielu lat. Jak podkreślił Sąd, gdyby notariusz miała wątpliwości, co do stanu psychicznego spadkodawczyni, jej zdolności do testowania powinna odmówić dokonania czynności, skoro jednak testament został sporządzony wątpliwości takich notariusz nie miała. Podeszły wiek sam w sobie, przy braku jakichkolwiek innych przesłanek nie jest okolicznością wyłączającą możliwość sporządzenia testamentu. Takich nie wykazano, dlatego na podstawie powołanych wyżej przepisów Sąd orzekł jak w pkt I sentencji.

O wynagrodzeniu kuratora dla nieznanego z miejsca pobytu uczestnika A. W. (1), Sąd orzekł na podstawie przepisów Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie.

O kosztach postępowania orzeczono na podstawie art. 520 § 1 k.p.c.

Apelację od tego postanowienia wniósł kurator dla nieznanego z miejsca pobytu A. W. (1), zaskarżył je w całości i zarzucił niewyjaśnienie wszystkich okoliczności faktycznych istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy oraz naruszenie przepisów postępowania tj. art. 227 k.p.c. w zw. z art. 217 § 1 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. poprzez nieuwzględnienie wniosku dowodowego i nieprzeprowadzenie dowodu z przesłuchania stron, podczas gdy przesłuchanie stron mogło doprowadzić do ujawnienia okoliczności istotnych w sprawie.

Skarżący wniósł o dopuszczenie i przeprowadzenie dowodu z przesłuchania stron, to jest J. W. oraz I. K. na okoliczność ich wiedzy w zakresie stanu zdrowia spadkodawczyni, okoliczności sporządzenia testamentu, wiedzy na temat tego czy spadkodawczyni nie odwołała czy nie sporządziła ponownie testamentu, a także na okoliczność ewentualnej wiedzy dotyczącej uczestnika A. W. (1), jego wiedzy na temat śmierci spadkodawczyni, oraz okoliczności związanych z utratą przez niego kontaktu z rodziną i w dalszej kolejności o zmianę zaskarżonego orzeczenia i orzeczenie zgodnie z porządkiem dziedziczenia ustawowego, względnie o uchylenie zaskarżonego postanowienia i przekazanie sprawy Sądowi I instancji do ponownego rozpoznania oraz o zasądzenie kosztów zastępstwa kuratora przed Sądem II instancji.

W odpowiedzi na apelację, wnioskodawca wniósł o jej oddalenie w całości oraz o zasądzenie na swoją rzecz zwrotu kosztów postępowania w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm prawem przepisanych.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje.

Apelacja skutkowała uchyleniem postanowienia i przekazaniem sprawy do ponownego rozpoznania, a to skutkiem ujawnienia nieważności postępowania.

Jak stanowi przepis art. 378 § 1 k.p.c., który z mocy art. 13 § 2 k.p.c. stosuje się w postępowaniu nieprocesowym, Sąd drugiej instancji rozpoznaje sprawę w granicach apelacji; w granicach zaskarżenia bierze jednak z urzędu pod uwagę nieważność postępowania. Jak stanowi z kolei przepis art. 386 § 2 k.p.c. w razie stwierdzenia nieważności postępowania sąd drugiej instancji uchyla zaskarżony wyrok, znosi postępowanie w zakresie dotkniętym nieważnością i przekazuje sprawę sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania. Przyczyny nieważności wymienione są w art. 379 k.p.c. W punkcie 5 tego artykułu wskazano, że przyczyną nieważności postępowania jest m.in. pozbawienie strony możności obrony jej praw.

Jednym z uczestników postępowania wskazanym już we wniosku jest A. W. (1). Już we wniosku wskazano, że miejsce jego pobytu nie jest znane.

Sąd Rejonowy, dysponując tą wiedzą i nie dokonując w tym zakresie żadnych czynności, na dzień (...) wyznaczył rozprawę, na którą zawiadomił tylko pełnomocnika wnioskodawcy.

W dniu (...) rozprawa odbyła się, a Sąd: dokonał otwarcia i ogłoszenia testamentu spadkodawcy, przeprowadził kompletne postępowanie dowodowe z dokumentów oraz odebrał od wnioskodawcy zapewnienie spadkowe i przesłuchał go w trybie art. 304 k.p.c.

Sąd Rejonowy następnie, nie podejmując działań dla ustalenia miejsca pobytu uczestnika, w dniu (...)., ustanowił dla niego, jako osoby nieznanej z miejsca pobytu, kuratora. W tym samym dniu wyznaczył termin następnej rozprawy na (...)którą odroczono bez żadnych czynności, podobnie jak następną rozprawę z dnia (...)

Dalsze czynności w sprawie podejmowane były z udziałem i z wyłącznej inicjatywy kuratora. Na podstawie danych z ZUS ustalono adres uczestnika: P., ul. (...). Na adres ten wysłana została do niego jeden jedyny raz korespondencja (w dniu (...)), która wróciła do Sądu, po podwójnej awizacji, z adnotacją „zwrot nie podjęto w terminie”. Dalszej korespondencji na ten adres zaniechano pomimo tego, że adres ten został potwierdzony przez (...) Oddział (...) w piśmie z(...)i przez Naczelnika US w (...) w piśmie z dnia (...)

Następnie na (...) wyznaczona została rozprawa, na której bez żadnych czynności dowodowych, wydano postanowienie kończące postępowanie w I instancji.

Sąd Rejonowy zaniechał takich czynności jak zbadanie bazy PESEL (choć numer PESEL uczestnika był Sądowi znany), zasięgnięcie informacji z ewidencji meldunkowej oraz zbadania, czy uczestnik faktycznie zamieszkuje pod wskazywanym jego adresem w P.. Czynności te dokonał Sąd Okręgowy, który na podstawie bazy PESEL potwierdził meldunek uczestnik w P., a na podstawie jedynie dwóch pism do Policji w (...) i w (...)ustalił rzeczywisty adres zamieszkania A. W. (1) w miejscowości(...). Adres ten potwierdził sam zainteresowany osobiście potwierdzając odbiór doręczonej mu przez Sąd Okręgowy korespondencji.

Zgodnie z art. 510 § 2 zd. 3 k.p.c. w razie potrzeby wyznaczenia kuratora do zastępowania zainteresowanego, którego miejsce pobytu jest nieznane, jego wyznaczenie następuje z urzędu. W przypadku zatem konieczności wyznaczenia kuratora dla zainteresowanego, którego miejsce pobytu nie jest znane, jak w niniejszej sprawie A. W. (1), następuje to w trybie art. 143 i 144 k.p.c., z tą jedynie różnicą, że kurator powinien być ustanowiony z urzędu, niezależnie od wniosku w tej sprawie. Obowiązek działania przez sąd z urzędu oznacza, że przewodniczący – co trzeba szczególnie w tym miejscu podkreślić - przed ustanowieniem kuratora powinien przeprowadzić stosowne dochodzenie w celu ustalenia miejsca pobytu osoby zainteresowanej (postanowienie SN z dnia 24 września 1998 r., II CKU 61/98).

W literaturze i w orzecznictwie podnosi się, że wobec obecnie praktycznie nieograniczonej możliwości wyjazdów i okresowych pobytów za granicą należy zaostrzyć kryteria oceny, czy doszło do uprawdopodobnienia, że miejsce pobytu strony nie jest znane. Przyjmuje się, że w miarę potrzeby, i dla zapobieżenia ewentualnym nadużyciom, należałoby przesłuchać na tę okoliczność domowników, sąsiadów lub administratora domu strony, dla której ma być ustanowiony kurator. Wskazuje się też na pozyskiwanie stosownej wiedzy od Policji (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30 czerwca 1997 r., II CKU 71/97, Prok. i Pr.-wkł. 1997/12,/38, Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 15 grudnia 2010 r., II CZ 150/10).

Do uprawdopodobnienia, o którym mowa w art. 144 k.p.c., nie wystarcza nawet stwierdzenie właściwego organu, że strona nie jest zameldowana w danej miejscowości i w związku z tym nie figuruje w rejestrze mieszkańców danej miejscowości. Konieczne jest poza tym wykazanie, że nie tylko żądający ustanowienia kuratora, lecz także inne osoby, które mogą mieć informację o miejscu pobytu strony, a w szczególności krewni, powinowaci i inne osoby bliskie, m.in. także zakład pracy, w którym strona była ostatnio zatrudniona, nie mają wiadomości potrzebnych do doręczenia stronie pisma procesowego lub zawiadomienia o posiedzeniu sądu (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 26 kwietnia 1979 r., II CZ 44/79, OSNCP 1979/11/224).

W niniejszej sprawie zauważyć trzeba przede wszystkim, że ustanowienia kuratora nie poprzedziły dosłownie żadne czynności zmierzające do uprawdopodobnienia, że miejsce zamieszkania uczestnika nie jest znane. Sąd ustanowił kuratora bazując tylko i wyłącznie na oświadczeniu wnioskodawcy o jego niewiedzy o adresie zamieszkania uczestnika. Sam już zatem fakt, takiego ustanowienie kuratora czyni tę czynność oczywiście wadliwą.

W ocenie Sądu Okręgowego wadliwości tej nie może sanować późniejsze działanie Sądu, który – działając na wnioski ustanowionego kuratora – ściągał dokumenty, które mogły pomóc w ustaleniu adresu uczestnika Jest tak z trzech zasadniczych powodów. Po pierwsze, były to działania spóźnione, gdyż powinny one poprzedzać ustanowienie kuratora, a nie być dla tej czynności następczymi. Po drugie, były to działania prowadzone wadliwie, gdyż pomimo tego, że Sąd z trzech różnych instytucji uzyskał wiedzę o tym, że adresem uczestnika jest P., ul. (...) oraz pomimo tego, że korespondencja wysłana na ten adres nie zaprzeczyła temu, że uczestnik tam nie zamieszkuje (k. 72), a wręcz przeciwnie dawała podstawy do przyjęcie nawet domniemania skutecznego doręczenia z art. 139 § 1 k.p.c., to Sąd zaniechał dalszych doręczeń na ten adres i dalej procedował tylko z udziałem kuratora uczestnika. Po trzecie wreszcie, działania Sądu były niepełne. Sąd uznał adres w (...) za nieprawidłowy pomimo tego, że nie zweryfikował go w żaden inny sposób. Nie przeprowadził choćby wywiadu Policji w tym miejscu. Jak się okazało w toku postępowania przed II instancją, wywiad taki okazał się niezwykle pomocny dla skutecznego ustalenia adresu pobytu uczestnika i przyczynił się zasadniczo do pozyskania tej informacji. Sąd Rejonowy nawet nie skorzystał z możliwości ustalenia miejsca zamieszkania (zameldowania) strony przez sięgnięcie do przydatnej niejednokrotnie w takich wypadkach bazy PESEL.

W ocenie Sądu Okręgowego działania Sądu I instancji w zakresie dotyczącym ustanowienia kuratora dla uczestnika A. W. (1) naruszały zasady z art. 143 i 144 k.p.c. w zw. z art. 510 § 2 zd. 3 k.p.c. Tymczasem, ugruntowanym jest pogląd, że ustanowienie kuratora bez należytego uprawdopodobnienia, że miejsce pobytu strony nie jest znane, powoduje nieważność postępowania toczącego się z jego udziałem (orzeczenia Sądu Najwyższego: z dnia 16 sierpnia 1960 r., 3 CR 65/60, OSPiKA1961/3/81; z dnia 28 listopada 1969 r., III CRN 418/69, OSPiKA 1971/2/35). W przypadku zaś, gdy ustanowienie kuratora następuje z naruszeniem przepisów, skutkuje to nieważnością postępowania z uwagi na pozbawienia zainteresowanego możności obrony swoich praw w postępowaniu (wyrok SN z dnia 10 kwietnia 1978 r., III CRN 40/78, OSNCP 1978/12/236 oraz postanowienie SN z dnia 8 kwietnia 1998 r., III CKU 12/98).

W niniejszej sprawie nieważność ta jest ponadto o tyle rażąca, że Sąd przeprowadził właściwie całe postępowanie dowodowe, włącznie z czynnościami otwarcia i ogłoszenia testamentu, na jedynej rozprawie – w dniu (...)., na którą nie tylko nie podjął nawet próby zawiadomienia uczestnika, co do którego wiedział, że jego miejsce pobytu nie jest wnioskodawcy znane, ale też bez poprzedzenia tych czynności, ustanowieniem (choćby wadliwym) kuratora dla nieznanego miejsca pobytu uczestnika. Rozprawa w dniu (...)odbyła się zatem w całości w warunkach nieważności postępowania. Mało tego, naruszenie praw A. W. (1) jest o tyle jaskrawe, że został on, bez dania mu szansy wypowiedzi, co jak się okazało nie było wcale skomplikowane, w całości pominięty w spadku po A. W. (2).

W konsekwencji, w ocenie Sądu Okręgowego, przedstawiony wyżej stan faktyczny wpisuje się w hipotezę normy z art. 379 pkt. 5 k.p.c., zgodnie z którą nieważność postępowania zachodzi jeżeli strona została pozbawiona możności obrony swych praw.

Przy ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd pierwszej I winien ponowić te czynności procesowe, w tym dowodowe, które przeprowadzone były w okresie dotkniętym nieważnością, a postępowanie powinien kontynuować z udziałem znanego już z miejsca pobytu uczestnika A. W. (1). Dopiero po prawidłowym wykonaniu powyższych czynności, a także po rozpoznaniu ewentualnych dalszych wniosków dowodowych zgłoszonych przez strony, Sąd Rejonowy może, opierając się zgromadzonym materiale dowodowym, wydać postanowienie kończące postępowanie w sprawie.

Mając wszystko powyższe na uwadze, stosując, w powiązaniu z art. 13 § 2 kpc, przepisy art. 378 § 1 kpc, art. 386 § 2 kpc w zw. z art. 379 pkt. 2 i 5 kpc oraz art. 374 kpc, orzeczono jak w sentencji postanowienia.

Barbara Kursa Beata Kurdziel Krzysztof Wąsik