Pełny tekst orzeczenia

POSTANOWIENIE

Dnia 24 stycznia 2018 r.

Sąd Rejonowy w Toruniu XI Wydział Cywilny w składzie:

PrzewodniczącySSR Larysa Rozmarynowicz

P. sądowy E. C.

Po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 10 stycznia 2018 r. w T..

sprawy z wniosku

M. K. (1)

z udziałem

T. M.

J. M.

R. O.

o stwierdzenie nabycia spadku po:

S. M. i D. M.

I.  stwierdza, że spadek po D. M.

zmarłej dnia 1 sierpnia 2012 roku w T.
mającej ostatnie zwykłe miejsce pobytu w T.
na podstawie ustawy nabyli wprost : mąż S. M. ( syn J. i H.), córka R. O. ( córka S. i D.), syn T. M. ( syn S. i D.), M. K. (1) ( córka S. i D.) w ¼ (jednej czwartej) części każde z nich;

II.  stwierdza, że spadek po S. M.

zmarłym dnia 21 lutego 2015 roku w T.

mającym ostatnie zwykłe miejsce pobytu w T.

na podstawie testamentu notarialnego z dnia 17 maja 2010 roku, sporządzonego przed notariuszem T. O., rep. A numer (...), otwartego i ogłoszonego przed Sądem Rejonowym w Toruniu dnia 10 czerwca 2015 roku, nabyła wprost córka M. K. (1) ( córka S. i D.) w całości

III. ustala iż każdy uczestnik postępowania ponosi koszty postępowania związane ze swym udziałem w sprawie.

Sygn. akt Ns 999/15

UZASADNIENIE

M. K. (1) wniosła o stwierdzenie nabycia spadku po matce D. M., zmarłej dnia 1 sierpnia 2012 roku w T. oraz o otwarcie i ogłoszenie testamentu swego ojca S. M., zmarłego 21 lutego 2015 roku w T. i stwierdzenie nabycia spadku po nim. Spadkobiercami D. M. według wnioskodawczyni – na postawie dziedziczenia ustawowego – byli : mąż S. M. oraz dzieci – ona sama, R. O. oraz T. M., każdy w ¼ części. Natomiast spadek po S. M., na podstawie testamentu sporządzonego przez notariusza nabywa w całości wnioskodawczyni.

Pismem z dnia 14 września 2015 roku J. M., R. O. oraz T. M. wnieśli o stwierdzenie nabycia spadku po D. M. na podstawie ustawy na rzecz dzieci R. O., T. M. oraz M. K. (1) do 1/3 części każde z nich oraz stwierdzenie nabycia spadku po S. M. na podstawie ustawy na rzecz dzieci R. O., T. M., M. K. (1) i J. M. do ¼ części każde.

W uzasadnieniu uczestnicy podali, iż zamierzają wytoczyć powództwo o uznanie S. M. za niegodnego dziedziczenia po D. M.. Postawą miało być umyślne ciężkie przestępstwo, którego zmarły dopuścił się w stosunku do żony, jego okrutne traktowanie jej i znęcanie nad nią. Ponadto, uczestnicy zakwestionowali ważność testamentu z dnia 17 maja 2010 roku, gdyż w chwili jego sporządzenia S. M. nie był w stanie sam wyrazić swej woli w sposób określony w testamencie, nie pojmował sensu oraz konsekwencji sporządzonego testamentu oraz wskazali, iż ich zdaniem testament został sporządzony bez zachowania swobody testowania – testator pozostawał bowiem pod wpływem córki M. K. (1) i jej męża M. K. (2). Zdaniem uczestników z uwagi na swoje ograniczenie intelektualne, na które wskazywały zachowanie, tryb życia (podejmowanie irracjonalnych decyzji, brak samodzielności), spadkodawca nie był w stanie sam podjąć decyzji o sporządzeniu testamentu. Okoliczności mające uzasadnić wydziedziczenie D. M., R. O. oraz T. M. nie miały w rzeczywistości miejsca. Uczestnicy zwrócili również uwagę na silne uzależnienie spadkodawcy od alkoholu, jego brutalne zachowanie względem dzieci i żony.

W odpowiedzi na pismo wnioskodawczyni zaprzeczyła jakoby S. M. nie miał świadomości co do treści złożonych oświadczeń woli w akcie notarialnym z dnia 17 maja 2010 roku. Nie pozostawał również pod wpływem jej i jej męża, gdyż wtedy notariusz nie mógłby sporządzić testamentu. W jej ocenie spadkodawca powołując ją do całości spadku wyraził przed notariuszem swoją swobodną wolę. Wskazała również, iż problemy w domu rodzinnym spowodowane były nie tylko zachowaniem S. M., ale również awanturniczym charakterem D. M.. Zaprzeczyła jakoby zmarły był ograniczony intelektualnie oraz, iż wywierała wraz mężem wpływ na ojca. Stwierdziła, że zaopiekowała się nim, gdyż żadne z rodzeństwa nie wyraziło takiej chęci.

Sąd ustalił, co następuje:

D. K. (1) i S. M. zawarli związek małżeński 6 maja 1978 roku. Z ich związku pochodzi troje dzieci – R. O. (ur. (...)), M. K. (1) (ur. (...)) oraz T. M. (ur. (...)).

(dowód: odpis skrócony aktu małżeństwa S. i D. M. k. 5, odpis skrócony aktu małżeństwa R. O. k. 7 , odpis skrócony aktu małżeństwa M. K. (1) k. 8, odpis aktu urodzenia T. M. k. 6)

S. M. zawierał związek małżeński dwukrotnie – z pierwszego małżeństwa z H. M. urodził się syn J. M..

(dowód: odpis zupełny aktu urodzenia J. M. k. 39)

W czasie trwania związku małżeńskiego S. M. znęcał się nad żoną i dziećmi. Sąd Rejonowy w Toruniu II Wydział Karny wyrokiem z dnia 26 stycznia 1993 roku uznał go za winnego, iż znęcał się fizycznie i moralnie nad swoją żoną i dziećmi w ten sposób, iż trakcie wszczynanych awantur bił ich rękoma po różnych częściach ciała, groził pozbawieniem życia, a nadto używał wobec nich słów obraźliwych i wulgarnych z tym ustaleniem, że okres znęcania nad D. M. oraz nad dziećmi R. i M. trwał od 1980 roku do stycznia 1993 roku, zaś nad T. M. od 1980 roku do lutego 1992 roku, za co wymierzył mu karę 1 roku pozbawienia wolności, zawieszając warunkowo jej wykonanie na okres 3 lat próby i oddając go na ten okres pod dozór kuratora sądowego. S. M. został również zobowiązany do poddania się leczeniu jego nieprawidłowej osobowości charakteropatycznej.

(dowód: akta II K / 1696/92)

W czerwcu 1993 roku D. M. złożyła wniosek o pozbawienie S. M. władzy rodzicielskiej nad dziećmi. Postanowieniem z dnia 27 października 1993 roku Sąd Rejonowy w Toruniu III Wydział Rodzinny i Nieletnich oddalił wniosek i zarządził kontrolę wychowania małoletnich dzieci małżonków M.. Kontrola była wykonywana przez kuratora do osiągniecia 18 roku życia przez każde z dzieci.

(dowód: akta III R.N.. 601/93)

S. M. przez wiele lat nadużywał alkoholu. Przez otoczenie był postrzegany jako człowiek o trudnym charakterze.

(dowód: zeznania świadków A. Z. k. 255v-256, K. A. k. 278)

S. M. był zarejestrowany w PZP w T. od roku 1993 i do roku 1995 wizyty odbywał regularnie. Rozpoznano u niego zaburzenia osobowości, charakteropatię, uzależnienie alkoholowe. Brak objawów psychotycznych. W 2007 roku S. M. przebył zawał serca. W okresie 30 stycznia 2008 roku do 4 lutego 2008 roku przebywał na oddziale kardiologicznym z rozpoznaniem ostrego zespołu wieńcowego, niewydolności serca, nadciśnienia tętniczego, przewlekłego zapalenia oskrzeli. W 2014 roku przybywał w szpitalu z rozpoznaniem urazu głowy. Inteligencja S. M. mieściła się w granicach dolnej normy, miał wykształcenie zawodowe. Brak cech upośledzenia umysłowego czy otępienia.

D. M. zmarła 1 sierpnia 2012 roku w T.. S. M. zmarł 21 lutego 2015 roku w T. w wyniku skutków wywołanych marskością wątroby, zespołu wątrobowo - nerkowego.

(dowód: odpis skrócony aktu zgonu D. M. k. 3, odpis skrócony aktu zgonu S. M. k. 4, opinia k.313 - 318 )

D. M. nie pozostawiła testamentu. S. M. pozostawił testament sporządzony przed notariuszem T. O. 17 maja 2010 roku, w którym to oświadczył, iż wydziedzicza D. M., R. O. oraz T. M., ponieważ postępuję oni uporczywie wbrew woli spadkodawcy w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego oraz uporczywie nie dopełniają względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych, sprecyzował również, iż D. M. opuściła go i wyprowadziła się z domu , nie utrzymują z nim kontaktu – D. M. od ponad 15 lat - nie udzielają jemu żadnej pomocy, nie opiekują się nim i nie interesują się jego losem. Do całości spadku powołuje swoją córkę B. K..

(dowód: wypis aktu notarialnego sporządzonego przez notariusza T. O. w dniu 17 maja 2010 roku, R. A numer (...) k. 9)

M. K. (1) oświadczyła przed Sądem, iż spadek po S. M. na podstawie testamentu przyjmuje bez ograniczenia odpowiedzialności za długi.

(dowód: oświadczenie wnioskodawczyni k. 18)

Sąd zważył, co następuje:

Powyższy stan faktyczny został przyjęty na podstawie zapewnienia spadkowego wnioskodawczyni oraz dokumentów dołączonych do wniosku, których prawdziwość nie była kwestionowana przez żadnego z uczestników, nie budziła również wątpliwości Sądu.

Zeznania świadków potwierdziły silne uzależnienie od alkoholu spadkodawcy S. M., a także występowanie objawów charakteropatii, z powodu których przez otoczenie był postrzegany jako człowiek o trudnym charakterze. Zeznania świadków nie potwierdzają twierdzeń uczestników, aby w czasie testowania nie miał zachowanej zdolności rozpoznania znaczenia czynu i swobodnego podjęcia decyzji, brak także danych, aby pozostawał pod wpływem przymusu. Sąd podzieli w pełni opinię biegłych, jako prawidłowo sporządzoną, należycie uzasadnioną, logiczną i wyczerpującą. Szczegółowe omówienie jej wniosków poniżej.

Zgodnie z art. 926 § 1 k.c. powołanie do spadku wynika z ustawy albo z testamentu. Art. 941 k.c. z kolei stanowi, iż rozporządzić majątkiem na wypadek śmierci można jedynie przez testament. Dziedziczenie testamentowe ma pierwszeństwo przed ustawowym, gdyż sporządzenie testamentu najdogłębniej wyraża wolę spadkodawcy. Jedną z form sporządzenia testamentu jest akt notarialny (art. 950 k.c.). Spadkodawca może powołać do całości lub części spadku jedną lub kilka osób, może również powołać spadkobiercę testamentowego na wypadek, gdyby inna osoba powołana jako spadkobierca ustawowy lub testamentowy nie chciała lub nie mogła być spadkobiercą (podstawienie).

Stosownie do dyspozycji art. 670 k.p.c. Sąd spadku bada z urzędu, kto jest spadkobiercą. W szczególności bada, czy spadkodawca pozostawił testament, oraz wzywa do złożenia testamentu osobę, co do której będzie uprawdopodobnione, że testament u niej się znajduje. Jeżeli testament zostanie złożony, sąd dokona jego otwarcia i ogłoszenia. Do kognicji sądu spadku należy również ocena ważności testamentu. Po ustaleniu kręgu spadkobierców – ustawowych lub testamentowych – Sąd stwierdza nabycie przez nich spadku.

Pomiędzy uczestnikami istniał spór co do kręgu spadkobierców D. R. O. i T. M. uważali, że S. M. jest niegodny dziedziczenia po swej żonie. Razem z J. M. zakwestionowali ważność testamentu pozostawionego przez S. M.. Ich zdaniem zmarły nie mógł sporządzić w dacie 17 maja 2010 roku ważnego testamentu z uwagi na swój stan zdrowia psychicznego, który wykluczał świadome wyrażenie swej woli. Ponadto, miał on pozostawać pod wpływem wnioskodawczyni oraz jej męża M. K. (2), co wykluczyło swobodę testowania. Wnioskodawczyni zaprzeczyła wszystkim zarzutom uczestników.

Zgodnie z art. 945 § 1 istnieją trzy wady oświadczenia woli, których wystąpienie powoduje nieważność testamentu: 1) wyłączenie świadomego albo swobodnego podjęcia decyzji i wyrażenia woli, 2) błąd, 3) groźba. Za przyczyny wyłączające świadome podjęcie decyzji i wyrażenie woli uważa się m.in. chorobę psychiczną, niedorozwój umysłowy, upojenie alkoholowe, pozostawanie pod wpływem narkotyków, hipnozę. Natomiast o braku swobody spadkodawcy „ można mówić wtedy, gdy wykaże się, że brakło mu umysłowej odporności pozwalającej na stawienie oporu drugiej osobie co do tego, jak ma rozrządzić swoim majątkiem na wypadek śmierci, oraz że ten brak odporności pozwolił drugiej osobie podporządkować sobie wolę testatora i doprowadzić go do z pozoru dobrowolnego rozstrzygnięcia na swoją korzyść”( Gudowski J. (red.), Skowrońska-Bocian E., Wierciński J., Kodeks cywilny. Komentarz. Tom VI. Spadki, 2017). Błąd to z kolei mylne wyobrażenie o rzeczywistości lub brak takiego wyobrażenia. Aby testament został uznany za nieważny musi istnieć uzasadnione przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu określonej treści.

Na nieważność testamentu z wyżej wskazanych przyczyn nie można się powołać po upływie lat trzech od dnia, w którym osoba mająca w tym interes dowiedziała się o przyczynie nieważności, a w każdym razie po upływie lat dziesięciu od otwarcia spadku (art. 945 § 2 k.p.c.). Natomiast zgodnie z zasadą wyrażoną w art. 5 k.c. ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z tego faktu wywodzi skutki prawne.

Z uwagi na fakt, iż do oceny zdolności S. M. do swobodnego testowania w dniu 17 maja 2010 roku oraz jego stanu zdrowia psychicznego konieczne było posiadanie wiadomości specjalnych, Sąd postanowił dopuścić dowód z opinii biegłego z zakresu psychiatrii lek. M. M. (3) oraz psychologii mgr D. K. (2). Z ich opinii z dnia 5 września 2017 roku (k. 313 – 318) wynika, iż na podstawie dokonanej analizy akt sprawy, brak jest podstaw do stwierdzenia, iż w dniu 17 maja 2010 roku w czasie sporządzania testamentu notarialnego S. M. znajdował się w stanie wyłączającym świadome i swobodne podjęcie decyzji i wyrażenie woli. W ocenie biegłych zmarły był osobą o prawidłowym poziomie intelektualnym. Brak podstaw do podejrzewania u niego upośledzenie umysłowego bądź otępienia. Co prawda w okresie 1993 – 1996 był on pacjentem (...), do której zgłaszał się z uwagi na zobowiązanie zawarte w wyroku skazującym za znęcanie się nad rodziną. Rozpoznano u niego wówczas zaburzenia osobowości, charakteropatię oraz uzależnienie od alkoholu, nie wysunięto jednak w stosunku do niego podejrzenia choroby psychicznej w sensie psychozy, nie opisywano objawów psychotycznych.

Rozpoznane u zmarłego zaburzenia osobowości oraz charakteropatia najczęściej charakteryzują się skłonnością do zachowań impulsywnych, agresywnych, drażliwością, obniżeniem uczuciowości wyższej i obniżeniem krytycyzmu. Charakteropatia powstaje w wyniku organicznego uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego przebiega bez obniżenia funkcji intelektualnych. Zdaniem biegłych do takiego uszkodzenia mogło dojść w wyniku urazu głowy, którego doznał podczas wypadku na początku lat 90-tych oraz w wyniku regularnego nadużywania alkoholu. Jednakże, co do zasady, charakteropatia nie stanowi przeszkody do swobodnego podejmowania decyzji i wyrażania woli w sytuacji testowania. W związku z tym biegli nie znaleźli okoliczności związanych ze stanem zdrowia psychicznego S. M., które pozwalałyby kwestionować jego zdolność do świadomego i swobodnego podjęcia decyzji i wyrażenia woli w czasie sporządzania testamentu notarialnego.

Sąd w pełni podzielił wnioski z opinii biegłych. W ocenie Sądu opinia sporządzona została w sposób rzetelny, pełny oraz wewnętrznie spójny i nie budziła ona wątpliwości. Biegli dysponowali wyłącznie materiałem zgromadzonym w toku postępowania. Zdaniem Sądu opinia spełnia wymogi poprawności logicznej, odpowiada wymogom aktualnej wiedzy

Uczestnicy zakwestionowali powyższą opinię, stwierdzając iż jest ona niepełna, nie uwzględnia choroby alkoholowej spadkodawcy, trwającej na wiele lat przed sporządzeniem testamentu, a w szczególności jej wpływu na zmiany w funkcjonowaniu receptorów mózgu przy uwzględnieniu jej nasilenia. Wskazali również, że wnioski wypływające z opinii zostały oparte na dokumentacji lekarskiej, która nie zawierała szczegółowych badań psychiatrycznych opiniowanego.

Z uwagi na zarzuty wysunięte przez uczestników, Sąd postanowił dopuścić dowód z zeznań biegłych celem wyjaśnienia wskazanych wątpliwości związanych z treścią opinii. Podczas rozprawy w dniu 10 stycznia 2018 roku biegli podtrzymali swoja opinię. Mimo uzależnienia od alkoholu u spadkodawcy nie występowały zaburzenia psychotyczne lub otępienne. Brak również danych wskazujących na sporządzenie testamentu w stanie upojenia alkoholowego. S. M. nigdy nie był leczony odwykowo, nie trafił nigdy do szpitala psychiatrycznego z powodu powikłań związanych z choroba alkoholową, stąd też przebieg jego choroby alkoholowej był typowy. Pomimo silnego uzależnienia od alkoholu, w zachowaniu spadkodawcy biegli nie dopatrzyli się zachowań psychotycznych – nie wskazują na to ani zeznania świadków, ani dokumentacja medyczna. Nawet jeżeli – jak zeznawał uczestnik T. M. – objawy psychotyczne u spadkodawcy występowały w latach 90-tych to nie można odnosić ich do jego stanu zdrowia psychicznego w roku 2010.

Zdaniem biegłych brak również podstaw do przyjęcia, że w momencie testowania u spadkodawcy wystąpił tzw. zespół abstynencyjny nasilony, gdyż charakteryzuje się on objawami, które z pewnością zostałyby dostrzeżone przez notariusza. Nie można natomiast wykluczyć, iż u S. M. wystąpił zespół abstynencyjny o nienasilonych objawach, jednakże nawet gdyby tak było nie zmieniłoby to wniosków, które wysunęli biegli. Pokreślili ono również, że u spadkodawcy rozpoznana została charakteropatia czyli organiczne zaburzenia osobowości, nie rozpoznano jednak u niego zaburzeń funkcji poznawczych czy intelektualnych. Zmiany organiczne mogą wywołać zmiany w zachowaniu, sposobie postępowania lub intelekcie. U S. M. wpłynęły na osobowość – większy poziom agresji, drażliwość, wybuchowość, brak jednak danych do przyjęcia, że wpłynęły one na funkcje intelektualne. Stąd w ocenie biegłych intelekt spadkodawcy mieścił się w granicach – najprawdopodobniej dolnej - normy. Brak również danych wskazujących, iż nie rozumiał on treści uczynionych zapisów związanych z dziedziczeniem i wydziedziczeniem. Sąd uznał wyjaśnienia biegłych za wystarczające, stąd też wniosek pełnomocnika uczestników o uzupełnienie opinii nie zasługiwał na uwzględnienie.

W ocenie Sądu w niniejszej sprawie brak jest podstaw do przyjęcia, iż w trakcie sporządzania testamentu S. M. pozostawał w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Uczestnicy nie wykazali, że pozostawał on pod wpływem wnioskodawczyni i jej męża w takim stopniu, że nie mógł podjąć samodzielnej decyzji. Z zeznań świadków nie wynika, iż był on osoba podatną na wpływy czy naciski innych osób. Należy również pamiętać, iż „ sugestie osób trzecich nie wyłączają swobody powzięcia decyzji, gdyż w przeciwnym wypadku niemal każde oświadczenie woli dotknięte byłoby omawianą wadą, rzadko bowiem człowiek działa zupełnie swobodnie” (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 14 grudnia 2011 roku, I CSK 115/11, Biul.SN 2012/2/12).

Również stan zdrowia psychicznego zmarłego nie może stanowić przesłanki nieważności testamentu. Z dokumentacji medycznej wynika, iż cierpiał on na schorzenia, które mogły mieć wpływ na jego osobowość, charakter, ale nie obniżały jego zdolności umysłowych na tyle, aby nie był on świadom swoich czynów. Brak jest również dowodów na to, ze w chwili sporządzania testamentu pozostawał on pod wpływem alkoholu, bądź też, że jego zachowania miały charakter psychotyczny. Należy mieć przy tym na uwadze, iż testament został sporządzony w obecności notariusza, a więc osoby wykonującej zawód zaufania publicznego, która przy wykonywaniu swoich obowiązków musi przestrzegać szeregu regulacji, m.in. zgodnie z art. 86 ustawy z dnia 14 lutego 1991 roku Prawo o notariacie (t.j. Dz. U. z 2017 r., poz. 2291) notariuszowi nie wolno dokonywać czynności notarialnej, jeżeli poweźmie wątpliwość, czy strona czynności notarialnej ma zdolność do czynności prawnych. Gdyby zachowanie spadkobiercy w dniu 17 maja 2010 roku wskazywało na to, że cierpi on na chorobę psychiczną, a jej objawy są widoczne lub że znajduje się pod wpływem alkoholu, testament nie zostałby sporządzony.

Nie ulega wątpliwości, iż S. M. było osobą zdegradowaną społecznie, który przez wiele lat krzywdził swoich najbliższych, jednakże należy pamiętać, że art. 945 k.c. chroni w sposób szczególny swobodę testowania. Możliwość podważenia ważności testamentu możliwa jest jedynie w sytuacji, gdy zaistnieje jedna z wymienionych tam przesłanek. Żadna inna okoliczność, nawet taka, iż spadkodawca w swoim rozrządzeniu bez jakiejkolwiek uzasadnionej przyczyny, a nawet w sposób skrajnie krzywdzący i niesprawiedliwy, pominął spadkodawcę ustawowego, nie może być podstawą do uznania, że testament jest nieważny. Właściwym instrumentem dla zabezpieczenia swoich interesów dla pominiętych dzieci S. M. będzie wytoczenie powództwa o zachowek. Zgodnie z art. 991 § 2 k.c. jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia. Wówczas dopiero właściwy sąd może badać, czy przyczyny wydziedziczenia oparte są na przesłankach obiektywnych.

Reasumując sąd w punkcie pierwszym stwierdził, że spadek po D. M. na podstawie ustawy, zgodnie z treścią art. 931 kc w zw. z art. 926 kc nabył mąż S. M. oraz dzieci, zaś spadek po S. M. na podstawie testamentu notarialnego z 17 maja 2010 roku sporządzonego przed notariuszem T. O. ( rep. A numer (...)) nabyła w całości córka M. K. (1).

O kosztach postanowiono na mocy art. 520 § 1 kpc rozliczając je szczegółowo odrębnym postanowieniem.