Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Poznań, dnia 18 kwietnia 2018 r.

Sąd Okręgowy w Poznaniu XII Wydział Cywilny w następującym składzie:

Przewodniczący:SSO Zofia Lehmann

Protokolant:Starszy sekretarz sądowy Elżbieta Witaszczyk

po rozpoznaniu w dniu 30 stycznia 2018 r. w Poznaniu na rozprawie sprawy z powództwa

U. M., zam. ul. (...) (...), (...)-(...) W.

przeciwko M. W. (1), zam. (...), (...)-(...) W.

- roszczenia o zachowek

I.  Zasądza od pozwanej na rzecz powódki kwotę 80.780,-zł z ustawowymi odsetkami za opóźnienie płatnymi od dnia 8 stycznia 2015 roku do dnia zapłaty.

II.  W pozostałym zakresie powództwo oddala.

III.  Koszty niniejszego postępowania rozdziela miedzy stronami obciążając powódkę w 3/5 częściach, a pozwaną w 2/5 częściach i w związku z tym:

a.  nakazuje ściągnąć na rzecz Skarbu Państwa – Sądu Okręgowego w Poznaniu - od powódki z zasądzonego roszczenia kwotę 4.800,-zł, a od pozwanej kwotę 3.200,-zł tytułem pozostałej części nie uiszczonej opłaty sadowej;

b.  nakazuje ściągnąć na rzecz Skarbu Państwa – Sądu Okręgowego w Poznaniu - od powódki z zasądzonego roszczenia kwotę 3.235,94,-zł, a od pozwanej kwotę 2.157,30,-zł tytułem wydatków związanych z przeprowadzonymi w tej sprawie dowodami z opinii biegłych;

c.  zasądza od powódki na rzecz pozwanej kwotę 4.320,-zł z tytułu zwrotu części poniesionego przez nią kosztu jej procesowego zastępstwa;

d.  zasądza od pozwanej na rzecz powódki kwotę 2.880,-zł z tytułu zwrotu części poniesionego przez nią kosztu jej procesowego zastępstwa.

SSO Zofia Lehmann

UZASADNIENIE

Powódka U. M. , reprezentowana przez fachowego pełnomocnika,
w pozwie z dnia 4 stycznia 2016 roku skierowanym przeciwko pozwanej M. W. (1) wniosła o zasądzenie od niej na jej rzecz kwoty 190.000,- zł tytułem należnego jej zachowku po jej zmarłym w dniu 13 września 2013 roku mężu E. M. wraz z ustawowymi odsetkami za opóźnienie płatnymi od dnia 8 stycznia 2015 roku do dnia zapłaty.

W tego uzasadnieniu podała, że w/w sporządził testament, w którym do całości spadku powołał swoją córkę - pozwaną M. W. (1) , nie pozbawiając jednocześnie prawa do zachowku pozostałych jego spadkobierców. Podniosła także argument, że przed śmiercią dokonał on na jej rzecz darowizn obejmujących
trzy nieruchomości położne w (...) , stanowiące gospodarstwo rolne.
(k. 1 - 7 akt).

W odpowiedzi na pozew z dnia 16 maja 2016 roku pozwana M. W. (1) wniosła o oddalenie powództwa w całości oraz o zasądzenie od powódki na jej rzecz zwrotu kosztów tego procesu, w tym kosztu jej procesowego zastępstwa - według norm przepisanych. Z ostrożności - w przypadku uwzględnienia jej powództwa wniosła o obniżenie ewentualnych spłat z powyższego tytułu i rozłożenie ich na raty na okres 10 lat w oparciu o treść art. 1082 k.c i art. 216 par. 2 i par. 3 k.c oraz art. 212 par. 3 k.c. Jednocześnie wniosła o wydanie w oparciu o art. 318 k.p.c. wyroku wstępnego, co do zasady – tj. w zakresie ustalenia, czy przy ustalaniu wysokości zachowku w niniejszej sprawie winna być uwzględniona wartość darowizn dokonanych przez spadkobiercę na jej rzecz i to w sytuacji:

1)  gdy spadkodawca dokonał ich ze zwolnieniem obdarowanego od obowiązku zaliczenia ich na schedę spadkową,

2)  gdy spadkodawca przekazał gospodarstwo rolne w darowiźnie uwarunkowanej uzyskaniem przez niego renty strukturalnej, przy konieczności spełnienia przez jego następcę warunków wymaganych do zawarcia takiej umowy tj. między innymi gwarancji kontynuowania produkcji rolnej i podwyższenia jego rentowności (k. 96 -98 akt).

Pismem z dnia 29 sierpnia 2016 roku wniosła ona o ustalenie, że wskazane przez nią nakłady poczynione na cyt. nieruchomość położoną w (...) nie wchodzą w skład masy spadkowej po wyżej wymienionym spadkodawcy; przy czym ich koszt wyniósł kwotę 120.393,- zł. (k. 119 - 121 akt).

Tak ukształtowane stanowiska stron nie uległy zmianie do zakończenia niniejszego postępowania.

Ustalenia stanu faktycznego:

A. Powódka U. M. oraz nie żyjący od 13 września 2013 roku E. M. , rodzice pozwanej M. M. (1) byli małżeństwem.

bezsporne oraz dowód: odpis skrócony aktu małżeństwa (k. 12 akt).

Z małżeństwa tego pochodzi pięcioro - pełnoletnich obecnie - dzieci: tj. synowie M. M. (2) urodzony w dniu (...) . , B. M. urodzony w dniu (...) oraz córki: pozwana M. M. (1) (obecnie M. –W.) urodzona w dniu (...), J. M. urodzona w dniu (...) i M. M. (4) urodzona w dniu (...).

dowód: odpisy skrócone aktów urodzenia (k. 13 - 17 akt), zeznania pozwanej (k. 205 akt).

W/w E. M. prowadził gospodarstwo rolne położone w (...) , obejmujące nieruchomości, dla których Sąd Rejonowy we W.prowadzi księgi wieczyste o numerach KW (...) 013 i KW (...). Postanowił on je przekazać w celu dalszego prowadzenia z zamiarem uzyskania renty strukturalnej; najstarszy jego syn – cyt. M. M. (2), mimo posiadania wykształcenia rolniczego nie był tym zainteresowany. Powódka była temu przeciwna, albowiem wolała, by zostało ono sprzedane, i by zamieszkali oni w mieście.

1. Zgodę na tą propozycje wyraziła pozwana; w następstwie czego w dniu 23 listopada 2005 roku zawarli oni umowę darowizny, na mocy której darował on jej prawo własności nieruchomości położnej w (...) , gminie W. , o obszarze 0.0535 ha, objętej księgą wieczystą o numerze (...) Sądu Rejonowego we W.oraz prawo własności nieruchomości położonej w (...) , gminie W. , o obszarze 1.9598 ha, objętej księgą wieczystą o numerze (...) Sądu Rejonowego we W. .

2. W dniu 9 maja 2006 roku natomiast zawarli oni umowę darowizny, na mocy której - w celu uzyskania przez niego renty strukturalnej określonej w rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 30 kwietnia 2004 roku w sprawie szczegółowych warunków i trybu udzielania pomocy finansowej na uzyskiwanie rent strukturalnych objętej planem rozwoju obszarów wiejskich - darował on jej prawo własności nieruchomości położnej w (...) , gminie W., o obszarze 17.7156 ha, objętej księgą wieczystą o numerze (...) Sądu Rejonowego we W. - stanowiącej gospodarstwo rolne.

dowód: umowa darowizny z dnia 22 listopada 2005 roku (k. 103 - 105 akt), umowa darowizny z dnia 9 maja 2006 roku (k. 106 - 109 akt), odpisy zwykłe ksiąg wieczystych (k. 27 - 35 akt).

3 . W dniu 22 września 2009 roku w/w E. M. sporządził testament notarialny, w którym do całości spadku powołał pozwaną.

W testamencie tym znalazł się zapis że stwierdzona aktem notarialnym o oznaczeniu repertorium A Numer (...) z dnia 23 listopada 2005 roku sporządzonym przez notariusza K. K. w prowadzonej przez niego we W. Kancelarii Notarialnej umowa darowizny nieruchomości położnych w (...) , a zapisanych w księgach wieczystych o numerach (...) Sądu Rejonowego we W. na rzecz pozwanej została dokonana ze zwolnieniem jej od obowiązku zaliczenia jej na schedę spadkową.

dowód: testament notarialny z dnia 2 września 2009 r. (k. 101 - 102 akt).

Po dokonaniu na jej rzecz powyższych darowizn pozwana poczyniła w darowanych jej nieruchomościach nakłady w postaci:

1)  w budynku inwentarskim - wymiany okien i otynkowania go,

2)  w kurniku - garażu - wymiany dachu, bram garażowych,

3)  W budynku mieszkalnym - wymiany dachu i rynien, wymianę okien, remontu altany, korytarza (boazeria), łazienki (instalacja i płytki), pokoju (ściany i podłoga), wymiany grzejników i wymiany ogrodzenia.

Ich koszt pokryła ze środków własnych uzyskanych z jej prac podejmowanych zagranicą oraz z dopłat rolniczych. Nabyła ona także – z tych samych środków - maszyny rolnicze tj. siewnik do nawozu, opryskiwacz, mieszalnik do pasz i agregat uprawowy.

dowód: dokumenty dotyczące powyższych nakładów (k. 123 - 128 i 161 akt), dokumenty dotyczące składu masy spadkowej po E. M. (k. 178 - 181 akt), zeznania świadka M. W. (2) (k. 183 akt), zeznania świadka B. M. (k. 182 - 183 akt), zeznania świadka J. M. (k. 183 akt), zeznania pozwanej (k. 205 akt), zeznania powódki (k. 204 akt).

Po dokonaniu opisanych darowizn E. M. nadal prowadził cyt. gospodarstwo rolne; pozwana – zaś - pracowała zagranicą i wróciła na stałe do RP w lipcu 2007 roku ; już wtedy w/w zaczął mieć problemy zdrowotne; przeszedł operację nerki.

Powódka – tymczasem - była przeciwna prowadzeniu tych prac; dążyła, bowiem, - o czym była mowa w wyższej partii tego uzasadnienia, do jego sprzedaży i przeprowadzenia się do miasta. I na tym tle dochodziło między stronami do nieporozumień.

W 2010 roku powódka cierpiała na depresję i dokonała próby samobójczej; w wyniku tego zdarzenia była hospitalizowana najpierw na oddziale toksykologii Szpitala Miejskiego w P. , następnie w Szpitalu dla Nerwowo i Psychicznie (...) D. w G.. Zdiagnozowano wówczas u niej dekompensację emocjonalną, epizod depresyjny reaktywny, obniżony nastrój, powstały na tle przewlekle zaburzonej sytuacji rodzinnej. W rodzinie stron występowały wielopłaszczyznowe i pokoleniowe konflikty na różnym tle, w tym – finansowym; także co do ról i obowiązków przypisywanych jej członkom.

Od 2011 roku pogorszył się stan zdrowia cyt. spadkodawcy, stwierdzono u niego chorobę nowotworową - od tego też czasu wymagał wzmożonej pomocy i opieki.

Po powrocie powódki ze szpitala opisana sytuacja rodzinna nie uległa zmianie; nadal dochodziło miedzy jej członkami do kłótni i wzajemnych oskarżeń; w konsekwencji jednej z nich w kwietniu 2012 roku wyprowadziła się ona z ich miejsca zamieszkiwania nie informując ich o tym; pod opieką w/w i rodzeństwa pozwanej pozostawiła małoletnią wówczas córkę M. M. (4) wymagającej specjalistycznej opieki z uwagi na problemy kardiologiczne.

B. W 2012 roku pozwana zawarła związek małżeński i w czerwcu 2012 roku także wprowadziła się stamtąd

dowód: postanowienie Sądu Rejonowego w Ś. (...)w przedmiocie zabezpieczenia wydane w toku postępowania o pozbawienie powódki władzy rodzicielskiej (k. 197 —198 akt), dokument - opinia RODK wydana w toku postępowania o pozbawienie powódki władzy rodzicielskiej (k. 199 - 202 akt), zeznania świadka M. W. (2) (k. 183 akt), zeznania świadka B. M. (k. 18 - 183 akt), zeznania świadka J. M. (k. 183 akt), zeznania pozwanej (k. 205 akt), zeznania powódki (k. 204 akt).

C.. E. M. zmarł w dniu 13 września 2013 roku.

Spadek po nim na podstawie testamentu notarialnego z dnia 22 września 2009 roku w całości nabyła pozwana. Nikt z kręgu jego spadkobierców ustawowych nie zrzekł się po nim dziedziczenia ani nie został przez niego wydziedziczony.

Bezsporne, jak również dowód: postanowienie Sąd Rejonowego w Ś. (...)z dnia 23 września 2014 roku (k. 10 akt i k. 22 akt Sądu Rejonowego w Ś. (...) sygnaturze (...)), testament notarialny z dnia 2 września 2009 roku (k. 101 - 102 akt), odpis skrócony aktu zgonu (k. 11 akt).

W dniu powyższej dacie na jego rachunku bankowym znajdowała się kwota 5,86,- zł, zaś w dniu 3 grudnia 2014 roku, w dniu jego likwidacji kwota 2.840,67,- zł.

dowód: dowód wypłaty – likwidacja rachunku po zmarłym E. M. (k. 122 akt), pismo z (...) we W. (k. 159 akt).

W skład masy spadkowej po nim wchodzą następujące nieruchomości:

-nieruchomość gruntowa niezabudowana o powierzchni 0,0535 ha, dla której Sąd Rejonowy we W.prowadzi księgę wieczystą o numerze (...); jest ona wykorzystywana jako grunty orne o klasie IV; pomimo, że w ewidencji gruntów wskazana jest jako łąka posiada również nasadzenia nielicznych drzew owocowych - na użytek własny;

- nieruchomość gruntowa niezabudowana o powierzchni 1,9598 ha, dla której Sąd Rejonowy we W.prowadzi księgę wieczystą o numerze (...); jest ona wykorzystywana jako grunty orne o klasie IVa,

- nieruchomość gruntowa niezabudowana o powierzchni 17,2502 ha, dla której Sąd Rejonowy we W. prowadzi księgę wieczystą o numerze (...); użytkowana jest ona rolniczo jako grunty orne z przewaga klas średnich ( IV); przebiegają przez nią od strony zachodniej linie energetyczne;

-nieruchomość gruntowa zabudowana o powierzchni 0,4654 ha dla której Sąd Rejonowy we (...) prowadzi księgę wieczystą o numerze (...); jest ona zabudowana budynkami ośrodka gospodarczego; od strony wschodniej; bezpośrednio przy drodze asfaltowej przebiegającej przez wieś. W jej sąsiedztwie położone są grunty użytkowane rolniczo oraz zabudowa zagrodowa; obejmuje ona budynek mieszkalny o powierzchni 134,38 m ², budynek inwentarski o powierzchni 242,97 m ², 2 budynki stodoły o powierzchniach 172,71 m ² i 102,92 m ², garaże – kurniki, utwardzenia, nasadzenia i ogrodzenie.

dowód: odpisy zwykłe ksiąg wieczystych (k. 27 - 35 akt), opinia biegłego sądowego z dziedziny szacowania nieruchomości i rolnictwa E. L. (k. 256 - 286 akt).

Ich wartość kształtuje się następująco::

- 315.917,- zł w odniesieniu do nieruchomości gruntowej zabudowanej o powierzchni 0,4654 ha, dla której Sąd Rejonowy we W.prowadzi księgę wieczystą o numerze (...),

- 837.303,- zł w odniesieniu do nieruchomości gruntowej niezabudowanej o powierzchni 17,2502 ha, dla której Sąd Rejonowy we W.prowadzi księgę wieczystą o numerze (...),

- 96.582,- zł w odniesieniu do nieruchomości gruntowej niezabudowanej o powierzchni 1,9598 ha , dla której Sąd Rejonowy we W.prowadzi księgę wieczystą o numerze (...),

- 2.637,- zł w odniesieniu do nieruchomości gruntowej niezabudowanej o powierzchni 0,0535 ha, dla której Sąd Rejonowy we W.prowadzi księgę wieczystą o numerze (...),

Łącznie ich wartość na dzień otwarcia spadku wynosiła 1.252.439,- zł.

dowód: opinia biegłego z dziedziny (...) (k. 256 - 286 akt).

W skład spadku po zmarłym E. M. weszły także maszyny
i urządzenia rolnicze. Na obecną chwilę są one w 100% zamortyzowane z racji tego ,że pochodzą z lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX wieku; nie kwalifikują się nawet jako złom użytkowy. Są to: (...)typu (...) , (...), (...),(...), (...),(...),(...), (...), (...), (...), (...) (...), (...),(...), (...), (...), (...), (...), (...),(...) (...), (...),(...)

Ich wartość na chwilę otwarcia spadku wynosiła łącznie kwotę 35.351,- zł.

dowód: opinia biegłego z dziedziny spraw rolnych C. P. (k. 227 - 28), opinia uzupełniająca biegłego z dziedziny spraw rolnych C. P. (k. 246 akt), opinia biegłego z dziedziny wyceny nieruchomości i rolnictwa E. L. (k. 256 - 286 akt).

Powyższy stan faktyczny ustalono na podstawie zgromadzonych w przebiegu niniejszej sprawy dokumentów urzędowych i prywatnych, opinii biegłego sądowego z dziedziny szacowania nieruchomości i rolnictwa E. L., opinii biegłego z dziedziny spraw rolnych C. P. oraz zeznań świadków i stron.

1. Zgodnie z treścią art. 244 k.p.c. .. dokumenty urzędowe stanowią dowód tego, co zostało w nich urzędowo zaświadczone… Zgodnie natomiast z treścią art. 245 k.p.c. … dokumenty prywatne stanowią dowód tego, że osoba, która je podpisała, złożyła oświadczenie zawarte w dokumencie….. Wiarygodność ich kserokopii również nie budziła wątpliwości - mimo, że kserokopia nie jest dokumentem, a stanowi jedynie element twierdzenia strony o istnieniu dokumentu o treści jej odpowiadającej, to w toku tego postepowania nie podniesiono na tym tle zarzutów. Warunki zaprzeczenia ich prawdziwości zredagowane zostały odpowiednio w normach art. 252 k.p.c. i art. 253 k.p.c. – żadna ze stron z udziałem możliwości z art. 232 k.p.c. inicjatywy takiej nie podjęła; brak było też przesłanek ku temu, by zrobić to z urzędu.

2. W szeregu spraw powstaje konieczność skorzystania z – nie posiadanych przez sąd – wiadomości specjalnych; sytuację taką w treści normy art. 278 par. 1 k.p.c. w związku z art. 232 k.p.c. przewidział ustawodawca. Powstała ona i w przebiegu niniejszego postępowania koncentrując się na dziedzinie szacowania nieruchomości oraz wyposażenia gospodarstwa rolnego - dlatego też wniosek zgłoszony przez powódkę o przeprowadzenie dowodu z opinii z tego zakresu został uwzględniony.

-Do celu tego zaangażowano biegłego sądowego C. P. o specjalności z dziedziny spraw rolnych oraz biegłego sądowego z dziedziny szacowania nieruchomości i rolnictwa E. L. .

-Opracowane przez nich w tej sprawie opinie w sensie źródłowym znalazły wsparcie w lekturze przedstawionych im akt; ale i w ich badaniach własnych. Okazały się one przydatne dla potrzeb rozstrzygnięcia tego sporu – i to z następującą argumentacją:

-Sporządzone zostały ona przede wszystkim czytelnie; wyprowadzone i przedstawione w nich wnioski poprzedzone zostały zrozumiałą prezentacją przesłanek do nich prowadzących; przy czym tak samo odnieść należało się do pojęć, procesów mieszczących się w granicach cyt. wiadomości specjalnych przez nich posiadanych; a nie posiadanych przez sąd. Odpowiadały ona narzuconej im tezie; udzieliły odpowiedzi na postawione przed nimi pytania – przy czym ich logika i uzasadnienie nie budziły zastrzeżeń; podane zostały w sposób przekonujący. Akcentacji wymagało też to, że w ani jednym momencie nie wkroczyły one na grunt kompetencji organu uprawnionego do jego rozstrzygnięcia.

- Uzupełnienie opinii biegłego sądowego C. P. w trybie art. 286 k.p.c. wiązało się z pewnymi niejasnościami i wątpliwościami nakierowanymi na ich treść przez powódkę – w reakcji na to sprecyzował on i wyjaśnił zaprezentowane w nich konkluzje; nastąpiło to w jasny sposób.

-Poza granicami zastrzeżeń pozostawały także ich kompetencje – są oni on biegłymi o bogatym doświadczeniu w swoich dziedzinach. Trzeba też było zauważyć, że specyfika takiego dowodu wyraża się w tym, że sfera merytoryczna opinii podlega kontroli sądu, nie posiadającego wiadomości specjalnych, i to w istocie z punktu widzenia jej zgodności z zasadami logicznego myślenia, doświadczenia życiowego i wiedzy powszechnej - takie kryteria są wystarczające dla uznania pozytywnego stosunku do niej (por. wyrok SN z 7 kwietnia 2005 roku, II CK 572/04; LEX nr 151650).

Biegły sądowy C. P. nie został przesłuchany w związku z nimi na rozprawie; za czym przemówiło szereg okoliczności:

-Został on zobowiązany do ustosunkowania się do argumentów zgłoszonych do opracowanej przez niego opinii przez strony, a więc miały one możliwość wyrażenia swoich poglądów w płaszczyźnie jej ustaleń – przy czym ekspozycji wymagało, że nie kwestionowały one jej na dalszym etapie tego postępowania. To do sądu należy decyzja, jaka powinna być forma reakcji biegłego na wątpliwości stron – a więc czy zasadne jest jego przesłuchiwanie na rozprawie czy wystarczającym będzie udzielenie przez niego pisemnej odpowiedzi w tej płaszczyźnie.

-Nie jest już obowiązujący kiedyś w takich realiach pogląd, jakoby nie wzywanie biegłego na rozprawę stanowiło o naruszeniu zasady bezpośredniości. Dotyczyło to bowiem wcześniejszego orzecznictwa lat 60 – ych i 70 – ych XX wieku – wszak już w wyroku z 17 grudnia 1999 roku (II UKN 273/99, OSNAPiUS 2001, nr 8, p. 284) Sąd Najwyższy stwierdził, że dokonanie czynności sformułowanych w normie art. 286 k.p.c. pozostawione jest uznaniu sądu. Także w literaturze (por. Komentarz. Kodeks Postępowania Cywilnego, Postępowanie rozpoznawcze. Pod red. T. Erecińskiego, Lesis Nexis. Warszawa 2012, s. 1196) uznano, że norma art. 286 k.p.c. mieści się w obszarze przede wszystkim jego uprawnień. Poparciem tego jest zapatrywanie, że wielokrotnie wystarczające jest sporządzenie i złożenie opinii uzupełniającej wyłącznie w formie pisemnej (por. Kodeks Postępowania Cywilnego pod red. M. Manowskiej, LexisNexis, Warszawa 2011, s. 561). W tym świetle przyjąć należało, że - mając na względzie wykładnię przepisów art. 286 k.p.c., art. 6 k.p.c. i art. 278 par. 1 k.p.c - wolą ustawodawcy było pozostawienie sądowi możliwości zażądania wyjaśnień w formie ustnej, co determinuje użycie w przywołanym przepisie słowa może wytrącającego po jego stronie taki imperatyw działania. Wpływ na to miał również fakt, że – o czym wyżej – analizowaną opinię oceniono jako pozbawioną niejasności, wewnętrznych sprzeczności; nie była też ona niepełna; jej wnioski nie były nielogiczne bądź nasuwające wątpliwości. Jej pisemne uzupełnienie nie stanowiło o eliminacji mankamentów opinii zasadniczej, ile rozwiewało zastrzeżenia zredagowane do niej przez strony czyniąc je niezasadnymi. Dodatkowo należy wskazać, że na gruncie regulacji postępowania cywilnego, do sądu należy podejmowanie ostatecznych decyzji o przeprowadzeniu dowodu i jego zakresie – i to w konkretnych okolicznościach danej sprawy przy dbałości o sprawność postępowania.

Powyższe odnosi się także do opinii biegłego sądowego E. L. , szczególnie że jego opinia nie była kwestionowana przez żadną ze stron.

-Nadmienić w tym miejscu uzupełniająco należało, że biegły sądowy C. P. wyceniając wartość w/ opisanych maszyn i urządzeń rolniczych wziął pod uwagę zarówno pozostawione przez spadkodawcę i będące nadal w wyposażeniu omawianego gospodarstwa rolnego, jak również wartość już sprzedanych przez pozwaną. Biegły sądowy E. L. w swojej opinii także dokonał wyceny części owych maszyn i urządzeń stanowiących przedmiot spadkobrania. Stąd ustalona kwota ich wartości wynosi 35.351,- zł przy uwzględnieniu różnicy w ich wycenie wynikających z obu cyt. opinii.

3.Zeznania świadków B. M. (brata pozwanej i syna powódki), J. M. (siostry pozwanej i córki powódki) oraz M. W. (2) ( męża pozwanej) co do składu masy spadkowej po w/w zmarłym uznał za wiarygodne, w tym odnośnie rodzaju maszyn i urządzeń zakupionych przez pozwaną oraz nakładów poczynionych przez nią we wspomnianym gospodarstwie rolnym, bowiem korelowały one z jej zeznaniami w tym zakresie. Nadto – ich źródłem wiedzy na ten temat były ich własne obserwacje, skoro przez szereg lat zamieszkiwali w nim (B. M. i J. M.), zaś świadek M. W. (2) już jako narzeczony pozwanej bywał tam ze znaczną częstotliwością. Przeciwne stanowiska odnieść należało do tej części ich relacji, w której eksponowali rzekomo nieprawidłową postawę powódki wobec najmłodszej córki jej i w/w spadkodawcy M. M. . Twierdzili oni, bowiem, że w 2012 r. wyprowadzając się z ich wspólnego miejsca zamieszkiwania pozostawiła ją – wówczas małoletnią - oraz chorego męża. Tymczasem ze zgromadzonego w tej sprawie materiału dowodowego jednoznacznie wynikało, że sytuacja ta była złożona - strony uwikłane były w wieloletni konflikt; od 2010 roku cierpiała ona na depresję; po jej powrocie z hospitalizacji spowodowanej jej próbą samobójczą stosunki te nie uległy poprawie.. Nadto – zasadniczo nie podali oni logicznych motywów jej wyprowadzki odwołując się jedynie do epizodycznych i zaszłych konfliktów miedzy nimi.

Zeznania pozwanej należało obdarzy ć zaufaniem, w szczególności w odniesieniu do składników masy spadkowej po zmarłym E. M. ; pozostawały one w zgodzie z zeznaniami powyższych świadków, których wypowiedzi oceniono z tego punktu widzenia wyżej; ale i powódki

Z kolei jej zeznania dotyczące rzekomo nieprawidłowej jej postawy wobec w/w M. M. konsekwentnie oceniono jak zeznania wskazanych świadków. Niniejsze postępowanie nie dowiodło, aby proces w przedmiocie pozbawienia jej praw rodzicielskich w stosunku do niej zakończyło się dla niej niepomyślnie, co ich prawdziwość podważyło.

Odnosząc się z kolei do wiarygodności zeznań powódki Sąd jedynie częściowo dał wiarę jej zeznaniom na okoliczność nakładów poczynionych przez pozwaną na darowane nieruchomości, szczególnie, że U. M. mieszkała na tej posesji do 2012 r. i była w stanie poczynić spostrzeżenia w tym zakresie.

Wyjaśnienia powódki uznano za odpowiadające rzeczywistości – znalazły one oparcie w pozostałym zgromadzonym w przebiegu tej sprawy materiale dowodowym; za w pełni - w świetle powyższego - zrozumiałe oceniono motywy, dla których opuściła ona wskazane miejsce zamieszkiwania z pełnymi tego konsekwencjami.

Zważeniu podległo, co następuje:

Powództwo zasługiwało na uwzględnienie.

Prawo spadkowe zapewnia członkom najbliższej rodziny spadkodawcy, zaliczonym do kręgu uprawnionych do zachowku, uzyskanie określonej korzyści ze spadku niezależnie od woli spadkodawcy, tj. choćby spadkodawca pozbawił ich tej korzyści przez rozrządzenia testamentowe lub dokonane darowizny.

Zgodnie z art. 991 par. 1 k.c. uprawnionymi do zachowku są zstępni, małżonek oraz rodzice spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy…,należą się im, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni - dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by im przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach - połowa jego wartości (zachowek). Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia (roszczenie o zachowek). Stąd wypływa jednoznaczny wniosek, że o powstaniu po stronie uprawnionego do zachowku roszczenia przeciwko spadkobiercy o pokrycie lub uzupełnienie w pieniądzu zachowku rozstrzyga tylko to, czy otrzymał on w całości należny mu zachowek w postaci powołania do spadku, zapisu lub uczynionej przez spadkodawcę na jego rzecz darowizny. Jeżeli otrzymał, roszczenie o zachowek nie przysługuje mu; jeżeli natomiast nie otrzymał, ma on przeciwko spadkobiercom roszczenia o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.

Spadkodawca E. M. zmarł w dniu 13 września 2013 roku ; spadek po nim na podstawie testamentu notarialnego z dnia 22 września 2009 roku sporządzonego przed notariuszem K. K. w prowadzonej przez niego Kancelarii Notarialnej we W. o oznaczeniu repertorium. (...) nabyła w całości jego córka pozwana M. W. (1), co stwierdzone zostało postanowieniem Sądu Rejonowego w Ś. (...)w dniu 23 września 2014 roku w sprawie o sygn. akt (...)

Wobec przedstawionych okoliczności oraz normy art. 931 par. 1 k.c., gdyby w/w nie pozostawił testamentu, jego spadkobiercami ustawowymi byliby: jego żona - powódka w 5/20 czyli 1/4 części oraz jego dzieci świadkowie M. M. (2), B. M., J. M., pozwana M. W. (1) oraz M. M. (4) po 3/20 części.

Tym samym, powódka, jako żona spadkodawcy domagała się zachowku w wysokości połowy jej udziału spadkowego; odpowiedzialność pozwanej do zaspokojenia roszczenia powódki wywodziła zaś z faktu, iż jako jedyna została ona powołana do całości spadku po nim. Z kolei poczynione przez niego na jej rzecz darowizny w istocie wyczerpały składniki majątkowe masy spadkowej pozostałej po nim.

W tym miejscu wskazać należy, że spór między stronami w istocie dotyczył kwestii czy nieruchomości stanowiące gospodarstwo rolne darowane jej przez niego w celu uzyskania renty strukturalnej podlegają zaliczeniu na substrat zachowku. Bezsporne było, że zawarł on z nią dwie umowy darowizny obejmujące nieruchomości stanowiące gospodarstwo rolne; w odniesieniu – zaś - do nieruchomości objętych umową darowizny z dnia 9 maja 2006 roku stwierdził on, że jest dokonana w celu uzyskania renty strukturalnej określonej w rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 30 kwietnia 2004 r. w sprawie szczegółowych warunków i trybu udzielania pomocy finansowej na uzyskiwanie rent strukturalnych objętej planem rozwoju obszarów wiejskich.

W orzecznictwie ukształtowały się dwa poglądy dotyczące tej kwestii. Zgodnie z jednym z nich przy ustalaniu zachowku nie uwzględnia się wartości gospodarstwa rolnego przekazanego przez spadkodawcę następcy . (por. uchwała Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 21 czerwca 2012 r. III CZP 29/12). Podnosi się także, że uwzględniając szczególne znaczenie przepisów regulujących zachowek, ich ochronną funkcję oraz wyinterpretowany zamiar ustawodawcy doliczenia do substratu zachowku świadczeń nieodpłatnych, nie można przyjąć, że art. 993 k.p.c. objęta jest również umowa przekazania gospodarstwa rolnego następcy; i że na zasadzie analogii stosować należy do niej przepisy o darowiźnie. Przy ustalaniu zachowku nie uwzględnia się zatem wartości gospodarstwa rolnego przekazanego przez spadkodawcę następcy na podstawie umowy przewidzianej w art. 59 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 roku o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin (t.j. Dz.U. z 1989 r. Numerr 24, poz. 133 ze zm.). ( por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 21 czerwca 2012 roku. w sprawie IIII CZP 29/12).

Jednocześnie w orzecznictwie obecny jest także pogląd zgodnie z którym, bez względu na to, czy przedmiotem darowizny jest nieruchomość, czy ruchomość, gospodarstwo rolne, czy przedsiębiorstwo, wartość darowizny podlega zaliczeniu na substrat zachowku. Ustawodawca nie uzależnił bowiem kwestii doliczania darowizn do substratu zachowku od celu, w jakim została dokonana. Nie ma nawet znaczenia to, czy darczyńca chciał w ten sposób uregulować sprawy majątkowe, czy uzyskać uprawnienie do renty bądź emerytury; istotny jest fakt, że zdecydował się na zawarcie umowy darowizny. ( por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30 marca 2011 roku w sprawie III CZP 136/10, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 lutego 2014 r. I CSK 252/13 oraz wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 21 maja 2013 roku I ACa 101/13).

Sąd odrzekający w niniejszej sprawie - podziela drugi z przytoczonych wyżej poglądów uznając, że ustawodawca nie sprecyzował motywów uzależniających doliczanie darowizn od celu zawarcia takiej umowy. Tym samym darowizny uczynione przez spadkodawcę E. M. na rzecz pozwanej w dniu 23 listopada 2005 roku oraz w dniu 9 maja 2006 roku podlegają stosownie do art. 994 k.c doliczeniu do spadku.

Nadmienić także należy, że w cyt. testamencie oświadczył on, że zwalnia pozwaną od obowiązku zaliczenia na schedę spadkową darowizn nieruchomości, dla których Sąd Rejonowy we Wrześni prowadził księgi wieczyste o numerach (...) i KW (...) 013, uczynionych umową darowizny z dnia 23 listopada 2005 roku.

W piśmiennictwie podnosi się brak kompetencji spadkodawcy do modyfikacji kodeksowych zasad obliczania substratu zachowku. Jest to istotna różnica w porównaniu do obliczania schedy, gdzie spadkodawca może skutecznie zwolnić wybrane darowizny (lub zapisy windykacyjne) z obowiązku zaliczenia na schedę lub przeciwnie, postanowić o doliczeniu darowizn pominiętych w ustawie.

Różnica powyższa wynika z tego, że instytucja zachowku ma charakter następczy i modyfikujący skutki majątkowe wynikające z dziedziczenia i działu spadku. W konsekwencji spadkodawca, nie tylko testamentowy, ale i ustawowy, chociaż skorzystałby przy dziale spadku z modyfikacji zasad obliczania schedy, wprowadzonych przez spadkodawcę, nadal ponosić będzie niezmienioną odpowiedzialność ukształtowaną w instytucji zachowku, ponieważ nie podlega ona w tej mierze modyfikacjom ( por. Kodeks cywilny. Tom II. Komentarz. Art. 450-1088. red. prof. dr hab. Maciej Gutowski, rok 2016 ).

Zatem powyższe oświadczenie zawarte przez spadkodawcę w badanym testamencie odnośnie zaliczenia na schedę spadkową darowizn nie mają znaczenia dla niniejszego postępowania.

Reasumując, brak było zatem postaw do uznania, że powódce nie przysługuje dochodzone przez nią w niniejszym postępowaniu roszczenie.

Zachowek stanowi wierzytelność osoby uprawnionej; jej treścią jest roszczenie o zapłatę określonej sumy pieniężnej. W sytuacji gdy uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku w żadnej z postaci wymienionych w art. 991 § 2 k.c., przysługuje mu roszczenie o jej zapłatę potrzebną do jego pokrycia w całości. Nie ma przy tym znaczenia okoliczność, że spadkobierca został faktycznie powołany do spadku z ustawy; innymi słowy, warunkiem istnienia tej wierzytelności jest nieotrzymanie przez osobę uprawnioną należnej jej kwoty (nie tylko w postaci pieniężnej), a nie wyłącznie niepowołanie jej do spadku na podstawie ustawy, na co wskazywałoby literalne brzmienie tego przepisu.

W celu obliczenia wysokości przysługującego powódce zachowku w pierwszej kolejności należało zatem określić udział spadkowy stanowiący podstawę do jego obliczenia. Stosownie do art. 991 par. 1 k,c przysługuje jej z tego tytułu połowa udziału spadkowego, który by jej przypadał przy dziedziczeniu ustawowym. Gdyby spadkodawca nie zostawił testamentu dziedziczyłaby ona na mocy ustawy w zbiegu z ich dziećmi, a więc otrzymałaby 5/20 części czyli 1/4 część spadku. ( art. 931 par. 1 k.c ). W związku z powyższym udział stanowiący podstawę do obliczenia zachowku wynosi 1/8 część ; nadmienić należy, że żaden ze spadkobierców ustawowych nie został uznany za niegodnego dziedziczenia oraz żaden z nich nie odrzucił spadku.

W kolejnym etapie należało ustalić tzw. substrat zachowku ( art. 993 k.c.- art. 995 k.c.). Ustalenie substratu zachowku wymaga przede wszystkim określenia czystej wartość spadku, ktora stanowi różnicę pomiędzy stanem czynnym spadku, czyli wartością wszystkich praw należących do spadku, według ich stanu z chwili otwarcia spadku, i cen z chwili orzekania o zachowku (por. uchwałę składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego - zasadę prawną - z dnia 26 marca 1985 roku., III CZP 75/84, OSP 1988, numer 2, poz. 27), a stanem biernym spadku, czyli sumą długów spadkowych, z pominięciem jednak długów wynikających z zapisów i poleceń.

Po określeniu czystej wartości spadku dolicza się do niej, dla ustalenia substratu zachowku, wartość darowizn dokonanych przez spadkodawcę, bez względu na to, czy były one uczynione na rzecz spadkobierców, uprawnionych do zachowku, czy też innych osób. Przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku, stosownie do przepisów poniższych, darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę. ( art. 993 k.c ). Przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku. ( art. 994 par. 1 k.c ). Wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku ( art. 995 k.c ).

Mając na uwadze powyższe wskazać należy, że doliczeniu do spadku podlegają nieruchomości darowane pozwanej umową darowizny z dnia 23 listopada 2005 roku oraz w dniu 9 maja 2006 roku.

W skład spadku po w/w E. M. wchodzą prawa własności następujących nieruchomości:

- gruntowej niezabudowanej o powierzchni 0,0535 ha, dla której Sąd Rejonowy we W. prowadzi księgę wieczystą o numerze (...);

- gruntowej niezabudowanej o powierzchni 1,9598 ha, dla której Sąd Rejonowy we W. prowadzi księgę wieczystą o numerze (...);

- gruntowej niezabudowanej o powierzchni 17,2502 ha, dla której Sąd Rejonowy we W. prowadzi księgę wieczystą o numerze (...),

-gruntowej zabudowanej o powierzchni 0,4654 ha dla której Sąd Rejonowy we W. prowadzi księgę wieczystą o numerze (...) . Działka stanowiąca ośrodek gospodarczy obejmuje: budynek mieszkalny o powierzchni 134,38 m ², budynek inwentarski o powierzchni 242,97 m ², 2 budynki stodoły o powierzchniach 172,71 m ² i 102,92 m ², garaże – kurniki, miejsce utwardzenia, nasadzenia i ogrodzenie.

Łącznie wartość nieruchomości wchodzących w skład spadku na dzień otwarcia spadku wynosi 1.252.439,- zł, co ustalono, jak wyżej wskazano, w oparciu o opinię biegłego sądowego z dziedziny wyceny nieruchomości i rolnictwa E. L. .

Wartość maszyn oraz urządzeń rolniczych chwilę otwarcia spadku wynosiła łącznie 35.351,- zł, co , jak wyżej wskazano, ustalono w oparciu o opinię biegłego sądowego z zakresu spraw rolnych C. P. oraz biegłego sądowego z dziedziny wyceny nieruchomości i rolnictwa E. L..

Obliczanie zachowku zamyka operacja mnożenia jego substratu przez udział spadkowy stanowiący podstawę do jego obliczenia zachowku. W rozpoznawanej sprawie substrat zachowku wynosił kwotę 1.292.480,- zł, a udział stanowiący podstawę do jego obliczenia wynosił 1/8 - wysokość należnego powódce zachowku wynosi zatem kwotę 80.780,- zł.

Jednocześnie nie uwzględniono wniosku powódki o obniżenie spłat i rozłożenie ich na raty. Zgodnie z art. 1082 k.c , jeżeli do spadku należy gospodarstwo rolne, ustalenie zachowku następuje z uwzględnieniem przepisów niniejszego tytułu, a także odpowiednio art. 216 k.c. Zauważyć należy w tym miejscu, że - ponieważ w chwili obecnej spadkobierców ustawowych wchodzącego w skład spadku gospodarstwa rolnego ustala się w myśl zasad ogólnych, krąg osób uprawnionych do zachowku z gospodarstwa rolnego oraz krąg osób uprawnionych do zachowku na zasadach ogólnych będzie ze sobą zbieżny.. ( A. Lichorowicz, Szczególny porządek dziedziczenia gospodarstw rolnych w Polsce po orzeczeniu Trybunału Konstytucyjnego z dnia 31.1.2001 r., Rej. 2001, Nr 9, s. 102). W chwili obecnej art. 1082 k.c zachowuje swoje znaczenie normatywne tylko poprzez zawarte w nim odesłanie do art. 216 k.c , regulującego zasady dotyczące kwestii spłat przysługujących współwłaścicielom takiego gospodarstwa. W pozostałych kwestiach (np. odpowiedzialności za zachowek) znajdą zastosowanie ogólne przepisy regulujące te zagadnienia zawarte w Tytule IV, Księgi IV KC.

Wskazany wniosek o obniżenie spłat i rozłożenie na raty na okres lat 10 nie zasługiwał na uwzględnienie, bowiem niniejsze postępowanie wykazało, że wartość majątku nabytego przez pozwaną w wyniku spadkobrania po cyt. spadkobiercy wynosi kwotę 1.292.480,- zł. Zatem jest ona w stanie, mając do dyspozycji powyższe składniki majątkowe, uiścić na rzecz powódki zasądzoną kwotę bez powyższej konieczności. Z kolei proponowany przez nią tak długi okres niweczyłby jego cel; także utrudniał powódce rozsądne zadysponowanie tymi kwotami; choćby na jej kondycję zdrowotną. Nie można było stracić z pola widzenia także fakt€, że przez szereg lat pracowała ona w analizowanym gospodarstwie.

Z uwagi na powyższe orzeczono, jak w punkcie I sentencji wydanego w tej sprawie wyroku. O odsetkach ustawowych od w/w kwoty orzeczono w oparciu o treść przepisów art. 481 par. 1 k.c. w zw. z art. 455 k.c. jako o odsetkach za opóźnienie. W myśl drugiego z nich regułą jest, że dłużnik pozostaje z zapłatą świadczenia bezterminowego w zwłoce na zasadach ogólnych, tj. od momentu wezwania go przez uprawnionego do jego spełnienia, a więc w niniejszej sprawie przynajmniej od wniesienia pozwu wszczynającego ją. Od tego, więc, momentu wierzyciel ma prawo żądać odsetek ustawowych za opóźnienie na zasadzie art. 481 § 1 k.c. Nie można było też z pola uwagi stracić tego, że powódka inicjowała próby porozumienia się z pozwaną na tym tle poprzez kierowanie do niej korespondencji; już wtedy miała, więc, świadomość tego, że powódka jest zainteresowana dochodzeniem swych roszczeń. Dlatego też datę początkową ich płatności ustalono zgodnie z jej żądaniem na dzień wniesienia pozwu w tej sprawi, przy czym od dnia 1 stycznia 2016 roku w związku z wejściem w życie ustawy nowelizującej ich wysokość wg nowego brzmienie art. 481 § 1 k.c.

W pozostałej części żądanie powódki podlegało oddaleniu, bowiem nie wykazała ona istnienia dochodzonego żądania w większym zakresie, aniżeli zasądzony. (punkt II sentencji wydanego w tej sprawie wyroku).

O kosztach procesu orzeczono w oparciu o ustawę z dnia 28 lipca 2005 roku o kosztach sadowych w sprawach cywilnych; art. 108 par. 1 k.p.c.; art. 98 par. 1 i par. 2 k.p.c. i art. 100 k.p.c. rozdzielając je między stronami stosunkowo. Z uwagi na to, że powódka utrzymała się w 2/5 swojego żądania obciążono ją kosztami tego procesu w częściach, zaś pozwaną w 2/5 częściach Na koszty te złożyły się następujące kwoty: 900,- zł tytułem uiszczonej przez powódkę opłaty od pozwu, 520,19,- zł tytułem kosztów opinii biegłego sądowego C. P. , 4.875,95,- zł tytułem kosztów opinii biegłego sądowego E. L. , po 7.200,- zł tytułem kosztów zastępstwa procesowego stron (§ 2 pkt 6 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości w sprawie opłat za czynności adwokackie z dnia 22 października 2015 roku (Dz.U. z 2015 r. poz. 1800), 8.600,- zł tytułem nieuiszczonej opłaty od pozwu.

Wobec powyższego w punkcie III wyroku :

a.  nakazano ściągnąć na rzecz Skarbu Państwa – Sądu Okręgowego w Poznaniu - od powódki z zasądzonego roszczenia kwotę 4.800,-zł, a od pozwanej kwotę 3.200,-zł tytułem pozostałej części nie uiszczonej opłaty sadowej;

b.  nakazano ściągnąć na rzecz Skarbu Państwa – Sądu Okręgowego w Poznaniu - od powódki z zasądzonego roszczenia kwotę 3.235,94,-zł, a od pozwanej kwotę 2.157,30,-zł tytułem wydatków związanych z przeprowadzonymi w tej sprawie dowodami z opinii biegłych;

c.  zasądzono od powódki na rzecz pozwanej kwotę 4.320,-zł z tytułu zwrotu części poniesionego przez nią kosztu jej procesowego zastępstwa;

d.  zasądzono od pozwanej na rzecz powódki kwotę 2.880,-zł z tytułu zwrotu części poniesionego przez nią kosztu jej procesowego zastępstwa.

SSO Zofia Lehmann

ZARZĄDZENIE

1.  proszę odnotować uzasadnienie,

2.  odpis wyroku z uzasadnieniem doręczyć pełnomocnikom stron

3.  przedłożyć za 14 dni lub z apelacją.

Poznań, dnia 31 lipca 2018 r. SSO Zofia Lehman