Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 27 kwietnia 2017 r.

Sąd Apelacyjny w Krakowie – I Wydział Cywilny

w składzie:

po rozpoznaniu w dniu 27 kwietnia 2017 r. w Krakowie na rozprawie

sprawy z powództwa W. S. (1)

przeciwko J. S. (1)

o zobowiązanie do złożenia oświadczenia woli i zapłatę

na skutek apelacji obu stron

od wyroku Sądu Okręgowego w Krakowie

z dnia 31 marca 2016 r. sygn. akt I C 2215/14

1.  zmienia zaskarżony wyrok w ten sposób, że nadaje mu treść:

„I. oddala powództwo;

II. nie obciąża powódki kosztami procesu;

III. przyznaje od Skarbu Państwa – Sądu Okręgowego w Krakowie radcy prawnemu M. K. kwotę 5 092,20 zł brutto (pięć tysięcy dziewięćdziesiąt dwa złote 20/100) tytułem kosztów pomocy prawnej udzielonej powódce z urzędu.”

2.  oddala apelację powódki;

3.  nie obciąża powódki kosztami postępowania apelacyjnego;

4.  przyznaje od Skarbu Państwa – Sądu Okręgowego w Krakowie na rzecz radcy prawnego M. K. kwotę 2 546,10 zł (dwa tysiące pięćset czterdzieści sześć złotych 10/100) w tym 476,10 zł VAT tytułem wynagrodzenia za pomoc prawną udzieloną powódce z urzędu w postępowaniu apelacyjnym.

SSA Grzegorz Krężołek SSA Teresa Rak SSA Sławomir Jamróg

Sygn. akt I ACa 976/16

UZASADNIENIE

Powódka W. S. (2) w ostatecznie sprecyzowanym żądaniu pozwu przeciwko J. S. (1) wniosła o:

1)  nakazanie pozwanemu wycofania sprzeciwu wniesionego do Zarządu Cmentarzy (...) w K. co do przeniesienia szczątków zwłok małżonka powódki J. S. (2) z grobu murowanego zlokalizowanego na Cmentarzu P., na kwaterze (...) rząd zachodni, grób nr (...) do grobu rodzinnego na Cmentarzu (...)w K., kwatera (...) rząd południowy, otwór nr(...)

2)  zasądzenie od pozwanego na rzecz (...) Towarzystwa (...) w K., KRS: (...) kwoty 20.000 zł,

3)  zasądzenie od pozwanego na jej rzecz kosztów postępowania.

Pozwany J. S. (2) wniósł o oddalenie powództwa .

Zaskarżonym wyrokiem Sąd Okręgowy w Krakowie w pkt. 1 nakazał pozwanemu J. S. (1) wycofanie z Zarządu Cmentarzy (...) w K. sprzeciwu odnośnie przeniesienia szczątków zwłok małżonka powódki – J. S. (2), z grobu murowanego zlokalizowanego na Cmentarzu P. w K., na kwaterze (...) rząd zachodni, grób nr (...) do grobu rodzinnego zlokalizowanego na Cmentarzu (...)w K., na kwaterze (...), rząd południowy, Otwór nr (...), w pkt. (...)oddalił powództwo o zapłatę, a poza tym rozstrzygnął o kosztach postępowania.

Rozstrzygnięcie wydał w oparciu o następujące okoliczności bezsporne oraz ustalony stan faktyczny sprawy:

J. S. (2) zmarł w dniu 8 czerwca 1990 roku pozostając w związku małżeńskim z W. S.. Pozwany J. S. (1) jest bratankiem zmarłego J. S. (2). S. S. (2), siostra zmarłego sprzeciwia się dokonaniu przeniesienia zwłok zmarłego J. S. (2). Decyzją z dnia 3 kwietnia 2013 r. Państwowy Powiatowy Inspektor Sanitarny w K. wyraził zgodę na przeprowadzenie ekshumacji zwłok J. S. (2). Pismem z dnia 12 października 2012 r. pozwany oświadczył wobec Zarządu Cmentarzy (...) w K., że jako bratanek J. S. (2) nie godzi się na ekshumację jego szczątków. W związku z powyższym Zarząd Cmentarzy (...) w K. odmówił powódce dokonania ekshumacji J. S. (2).

W sprawie, która toczyła się przed tut. Sądem do sygn. akt I C 1563/08, z powództwa W. S. (1) przeciwko Gminie M. K. o ustalenie prawa do grobu Sąd prawomocnym wyrokiem z dnia 13 lutego 2009 r. ustalił, że powódce przysługuje prawo do dysponowania grobem zlokalizowanym na Cmentarzu (...) w K. na kwaterze(...) rząd płn. grób nr (...)oraz grobem zlokalizowanym na Cmentarzu (...)w K. na kwaterze (...), rząd płd. otwór nr (...). Powódka chce przenieść zwłoki swojego męża J. S. (2) do grobowca na Cmentarzu (...), gdyż chce być po śmierci pochowana w tym grobowcu obok męża. Po przeniesieniu jego szczątków zamierza przenieść odpłatnie uprawnienia do korzystania z grobowca na Cmentarzu B., gdyż ma kłopoty mieszkaniowe, finansowe.

Po nagłej śmierci J. S. (2) został on tymczasowo pochowany przez powódkę w katakumbach wynajętych od kamieniarzy. Pogrzeb J. S. (2) organizowała powódka przy pomocy K. K. (udzielił jej pożyczki). Powódka nie zwracała się o pomoc do pozwanego, gdyż nie mieli dobrych kontaktów, których po śmierci J. S. (2) nie utrzymują w ogóle. Na pogrzebie J. S. (2) był pozwany i inni członkowie rodziny zmarłego. Następnie po wybudowaniu staraniem powódki grobowca na cmentarzu na P. szczątki J. S. (2) zostały przeniesione do tego grobowca. Grobowiec jest duży, ma sześć miejsc. Jest w nim pochowany mąż powódki. Grobem zajmuje się wyłącznie powódka i jej syn. Powódka proponowała za pośrednictwem S. S. (2), że po przeniesieniu zwłok J. S. (2) może pozwanemu sprzedać opróżniony grobowiec na cmentarzu na Czerwonym P..

Dokonując oceny prawnej Sąd Okręgowy wskazał, że prawo do pochowania zwłok osoby zmarłej wraz z prawem do ekshumacji oraz pamięć o tej osobie stanowi dobro osobiste, chronione przepisami prawa cywilnego. Prawa te przysługują osobom najbliższym zmarłego, czyli zarówno powódce jak i pozwanemu. Powódka po ustaleniu swojego prawa do grobu na Cmentarzu (...) podjęła starania zmierzające do przeniesienia zwłok zmarłego męża z dotychczasowego miejsca pochówku do grobowca na tym cmentarzu. Pozwany nie wyraził na to zgody – zgłaszając sprzeciw. Sąd podziela w pełni opinię powódki, że przy podejmowaniu decyzji o miejscu pochowania zmarłego męża decydujące znaczenie ma wola jego żyjącej żony, w sytuacji gdy zmarły nie pozostawił w tym zakresie żadnych dyspozycji (jak w niniejszej sprawie). Pochowanie wspólnie zwłok małżonków jest przyjętą w społeczeństwie polskim normą. Sąd nie podziela poglądu pozwanego, że wysuwającą się na pierwszy plan motywacją powódki, zmierzającą do ekshumacji zwłok męża, było odpłatne pozbycie się uprawnienia do opróżnionego grobowca na cmentarzu na P.. Powódka nie ukrywała tego, że po ekshumacji takie działania zamierzała podjąć, ale wynikało to z faktu, że grobowiec ten nie był jej już potrzebny, ona sama przeznaczyła znaczne środki na jego wybudowanie, a obecnie ma problemy finansowe. Z ustalonego stanu faktycznego nie wynika natomiast – jak wskazano wyżej - aby chęć zbycia tego grobowca była powodem ekshumacji zwłok J. S. (2). Jak pokazuje zachowanie powódki po śmierci męża to ona podejmowała wszelkie starania, żeby zapewnić miejsce pochówku męża, urządziła dla niego grobowiec na cmentarzu na P., zmuszona pożyczyć na to pieniądze, a w momencie uzyskania prawa do grobu na Cmentarzu (...) zamierza ostatecznie pochować męża w miejscu, które jest dla niej najwłaściwsze. Takiego zachowania powódki nie można w żaden sposób ocenić negatywnie. Przenoszenie szczątków zmarłych w godne miejsce spoczynku jest zachowaniem tak dopuszczalnym, jak i akceptowanym, co historycznie potwierdzają zmiany miejsc pochówku także osób zasłużonych, bohaterów narodowych. Pozwany, jego rodzina, czy siostra zmarłego mogą bez żadnych przeszkód odwiedzać grób, oddawać cześć zmarłemu, modlić się. Pozwany i siostra zmarłego nie ujawnili też woli pochowania we wspólnym grobie z J. S. (2), dlatego przeniesienie zwłok nie przekreśla ich planów w tym zakresie.

W tym stanie rzeczy ocenić należy, że sprzeciw pozwanego co do dokonania przeniesienia zwłok J. S. (2) wykracza poza granice przysługującego mu prawa do ochrony kultu osoby zmarłego J. S. (2) i jako taki stanowi nadużycie tego prawa (art. 5 k.c.). Nadużycie prawa podmiotowego należy ocenić jako zachowanie obiektywnie bezprawne w rozumieniu art. 24 k.c. Zatem co do zasady powódce może przysługiwać ochrona prawna przed takimi zachowaniem pozwanego.

Powództwo odnośnie roszczenia majątkowego, tj. uiszczenia kwoty 20.000 zł na wskazany cel społeczny nie było zasadne. Pozwany korzystał z praw podmiotowych przysługujących mu jako osobie najbliższej i mógł złożyć sprzeciw do Zarządu Cmentarzy (...) sprzeciwiając się ekshumacji, kierując się swoim subiektywnym, jak się okazało silnym przeświadczeniem co do jego zasadności. Wprawdzie zostało to ocenione przez Sąd odmiennie, ale nie można jednocześnie przyjąć zawinionego działania pozwanego w naruszeniu dóbr osobistych powódki, celowego, z premedytacją i z niskich pobudek dążenia do utrudnienia powódce korzystania z jej prawa podmiotowego.

O kosztach procesu Sąd orzekł w oparciu o art. 100 zd. 1 k.p.c., tj. zasadę stosunkowego rozdzielenia kosztów w zw. z § 2 i 10 ust. 1 pkt 2 i w zw. z § 12 ust.2 pkt 2rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu (tekst jednolity: Dz. U. z 2013 r., poz. 490) oraz w oparciu o art. 113 ust. 1 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, przy uwzględnieniu art. 100 zd. 1 k.p.c. O przyznaniu od Skarbu Państwa wynagrodzenia pełnomocnikowi z urzędu powódki Sąd orzekł w oparciu o § 2 i § 6 pkt 5 i § 12 ust.2 pkt 2 ww. rozporządzenia.

Apelację od wyroku złożyły obie strony.

Powódka zaskarżyła wyrok w zakresie pkt. 2, 3, 4 i 5 zarzucając mu:

1)  naruszenie przepisu prawa procesowego w postaci art. 227 k.p.c. – poprzez bezzasadne oddalenie wniosku dowodowego powódki zawartego w piśmie z dnia 27 maja 2015 r., a dotyczącego zobowiązania pozwanego do przedstawienia zeznań podatkowych za lata 2012 – 2015 i dopuszczenie dowodu z nich na okoliczność możliwości finansowych pozwanego,

2)  naruszenie przepisu prawa materialnego w postaci art. 448 k.c. poprzez bezzasadną odmowę zasądzenia od pozwanego odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany przez powódkę cel społeczny, pomimo spełnienia przesłanek określonych w tym przepisie.

W związku z powyższym skarżąca domagała się zmiany zaskarżonego wyroku w pkt. 2 poprzez zasądzenie od pozwanego na rzecz (...) Towarzystwa (...) nad Zwierzętami kwoty 20.000 zł oraz zasądzenia na jej rzecz kosztów procesu, a także przedstawienia zeznań podatkowych pozwanego za lata 2012 – 2015 r. i dopuszczenie dowodu z tych dokumentów oraz dopuszczenie dokumentu w postaci karty informacyjnej z leczenia szpitalnego powódki z dnia 13 listopada 2015 r.

Pozwany zaskarżając wyrok w następującym zakresie:

1) punkt 1) wyroku w całości,

2) punkt 3) wyroku w całości,

3) punkt 5) wyroku w całości.

zarzucił:

I.  naruszenie przepisów prawa materialnego, to jest art. 23 K.c. i art. 24 K.c., przez niewłaściwe zastosowanie i udzielenie ochrony dobrom osobistym powódki w sytuacji braku podstaw do takiej ochrony oraz zobowiązanie pozwanego do złożenia oświadczenia woli o określonej treści w sytuacji braku podstaw do takiego zobowiązania,

II.  naruszenie przepisów postępowania mające wpływ na rozstrzygnięcie, to jest art. 365 § 1 K.p.c., przez jego niewłaściwe zastosowanie polegające na przyjęciu, że ustalenie sądu „ wyrażone w sprawie o sygn. akt I C 1398/13” jest wiążące w sprawie rozstrzyganej zaskarżonym wyrokiem;

III.  naruszenie przepisów postępowania mające wpływ na rozstrzygnięcie, to jest art. 207 § 6 K.p.c. i 227 K.p.c., przez odmowę dopuszczenia dowodu z informacji Zarządu Cmentarzy (...) o możliwościach przeniesienia szczątków J. S. (2) do grobowca wskazanego przez powódkę oraz odmowę dopuszczenia dowodów ze zdjęć tego grobowca;

IV.  naruszenie przepisów postępowania mające wpływ na rozstrzygnięcie, to jest art. 233 § 1 K.p.c., przez zaniechanie wszechstronnej oceny materiału dowodowego, przekroczenie granic swobodnej oceny dowodów, ocenę dowodów dokonaną sprzecznie z zasadami logiki i doświadczenia życiowego;

V.  naruszenie przepisów postępowania, to jest art. 328 § 2 K.p.c., przez sporządzenie uzasadnienia wyroku sprzecznego z tym przepisem, w szczególności nie zawierającego wskazania, dlaczego Sąd odmówił wiarygodności zeznaniom pozwanego;

VI.  błąd w ustaleniach faktycznych polegający na przyjęciu, że wskazane przez powódkę miejsce, do którego mają zostać przeniesione doczesne szczątki J. S. (2), jest miejscem godnym i odpowiednim do zasług Zmarłego;

VII.  błąd w ustaleniach faktycznych polegający na przyjęciu, że motywacją powódki była chęć uporządkowania spraw związanych z miejscem spoczynku najbliższych dla niej osób, gdy tymczasem rzeczywistą motywacją było opróżnienie grobowca na cmentarzu na P. celem dokonania odpłatnego zbycia miejsca pochówku;

VIII.  błąd w ustaleniach faktycznych polegający na przyjęciu, że pozwany odwiedza grób raz w roku w Dzień Zaduszny, nie składa kwiatów ani nie pali zniczy;

IX.  błąd w ustaleniach faktycznych polegający na przyjęciu, że w grobowcu na cmentarzu Rakowickim, do którego prawo przysługuje powódce, znajduje się(...)miejsc, przy czym(...) miejsc jest wolnych;

X.  błąd w ustaleniach faktycznych polegający na przyjęciu, że J. S. (2) nie uczestniczył w wychowaniu pozwanego oraz że pozwanego nie łączyły z J. S. (2) stosunki oparte o szczególną zażyłość;

XI.  zaniechanie rozpoznania istoty sprawy;

XII.  naruszenie przepisów postępowania, to jest art. 100 K.p.c., przez błędne orzeczenie o kosztach procesu.

W związku z powyższym skarżący żądał:

1) zmiany zaskarżonego wyroku i oddalenie powództwa w całości,

2) zasądzenia od powódki na jego rzecz kosztów postępowania przed Sądami I i II instancji wg norm przepisanych,

względnie

uchylenia wyroku w zaskarżonym zakresie i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu w Krakowie do ponownego rozpoznania.

Ponadto, na zasadzie art. 380 k.p.c. wnosił o rozpoznanie postanowień Sądu I instancji w zakresie:

- oddalenia wniosku o dopuszczenie dowodu z informacji od Zarządu Cmentarzy (...) na temat możliwości przeniesienia szczątków zmarłego J. S. (2) do grobowca na Cmentarzu (...),

- oddalenia wniosku o dopuszczenie dowodu ze zdjęć załączonych do pisma pełnomocnika pozwanego z dnia 23 marca 2016 r.

Jednocześnie domagał się dopuszczenia i przeprowadzenia powyższych dowodów.

W odpowiedzi na apelację powódki pozwany domagał się jej oddalenia w całości oraz zasądzenia na jego rzecz kosztów postępowania apelacyjnego.

Po rozpoznaniu apelacji Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja pozwanego zasługuje na uwzględnienie i w konsekwencji musi prowadzić do zmiany zaskarżonego wyroku i oddalenia powództwa także w części uwzględnionej przez Sąd pierwszej instancji.

W pierwszej kolejności odnieść należy się do zarzutów błędu w ustaleniach faktycznych oraz wadliwej oceny dowodów, gdyż dopiero prawidłowo ustalony stan faktyczny poprzedzony niewadliwą oceną dowodów może stanowić podstawę do dokonania oceny prawnej. Zarzut pozwanego dotyczący ustaleń sprowadza się do zakwestionowania stwierdzenia Sadu, ze miejsce na Cmentarzu (...) do którego powódka chciałaby przenieść szczątki męża jest miejscem godnym. Pomijając, że takie stwierdzenie w istocie jest oceną, a nie ustaleniem faktu, to Sąd Apelacyjny ocenę tę podziela. Okoliczność ta jednakże nie może być uznana za decydującą o tym czy żądanie powódki zasługuje na uwzględnienie, czy też nie. Błędne jest też zdaniem pozwanego ustalenie, że odwiedza on grób stryja raz w roku w Dzień Zaduszny oraz, że w grobowcu na Cmentarzu (...) jest (...)miejsc, a pięć jest wolnych.

Odnośnie miejsc w grobowcu stwierdzić należy, że Sąd na podstawie dokumentów Cmentarza poczynił szczegółowe ustalenia kto i kiedy został w tym gronie pochowany i jest to więcej niż (...) osób, przy czym zważywszy, że ostatni pochówek miał miejsce w 1962 roku, to z pewnością z tego powodu możliwe jest chowanie w tym grobowcu dalszych osób zmarłych.

Z kolei czyniąc ustalenie odnośnie częstotliwości odwiedzania grobu J. S. (2) przez pozwanego Sąd oparł się częściowo na zeznaniach pozwanego oraz na zeznaniach powódki. W istocie jednak z zeznań tych trudno wyciągnąć wniosek, że pozwany grób stryja odwiedzał tylko raz w roku. Powódka bowiem stwierdziła, ze nigdy nikogo z rodziny męża na cmentarzu nie spotkała, co przecież wcale nie musi oznaczać, że nikt grobu nie odwiedzał, pozwany zaś zeznał, że grób stryja odwiedzał wielokrotnie i że jest tam każdego drugiego dnia Święta Zmarłych, z czego również nie wynika, że bywa tam tylko tego dnia. Należy zatem ustalić, że pozwany odwiedza grób stryja na Cmentarzu B. i sprawuje kult osoby zmarłej, przy czym brak jest podstaw do ustalenia, że ta wizyta jest tylko raz w roku.

Prawidłowe są natomiast, kwestionowane przez pozwanego ustalenia, że z J. S. (2) łączyły go normalne rodzinne stosunki, a nie stosunki oparte o jakąś szczególną zażyłość. Tylko pozwany w tym względzie twierdził inaczej, a jego zeznań nie potwierdziła nawet świadek S. S. (2), która zeznała, że łączyły ich normalne stosunki, jak w rodzinie.

Ustalenia faktyczne Sądu pierwszej instancji są więc w zasadzie prawidłowe i Sąd Apelacyjny je podziela i przyjmuje za własne. Zwraca też Sąd uwagę, że w znacznym zakresie stan faktyczny sprawy jest niesporny, spór zaś dotyczy motywacji jaką kierowała się powódka chcąc zmienić miejsce pochówku męża i czy sprzeciw pozwanego stanowi naruszenie dóbr osobistych powódki oraz czy jest bezprawny.

Za uzasadniony należy uznać zarzut naruszenia art. 365 § 1 kpc. Oczywiste jest bowiem, że Sąd Okręgowy w niniejszej sprawie nie był związany motywami wyrażonymi w uzasadnieniu innego wyroku dotyczącego tych samych stron.

Nie podziela natomiast Sąd Apelacyjny oceny, że złożenie przez pozwanego w Zarządzie Cmentarza sprzeciwu co do ekshumacji było działaniem bezprawnym.

Zgodnie z art. 15 ust. 1 ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych ekshumacja zwłok może być dokonana na umotywowaną prośbę osób uprawnionych do pochowania zwłok za zezwoleniem właściwego inspektora sanitarnego (obecnie: państwowego inspektora sanitarnego). Uprawnionymi do pochowania zwłok są natomiast

1) małżonek

2) krewni zstępni,

3) krewni wstępni,

4) krewni boczni do 4 stopnia pokrewieństwa,

5) powinowaci w linii prostej do 1 stopnia.

Zwrócić jednak należy uwagę, zawarta w art. 10 ust. 1 ustawy kolejność w jakiej wymienione są osoby uprawnione do pochowania zmarłego nie oznacza pierwszeństwa osób wymienionych wyżej przed tymi wymienionymi w dalszej kolejności. Przepis ten po prostu określa komu przysługuje prawo do pochowania zmarłego, a nie oznacza np., że w pierwszym rzędzie decyzja należy do pozostałego przy życiu małżonka, następnie do zstępnych, wstępnych i dopiero do krewnych w linii bocznej. Zatem argument, że w niniejszym przypadku to żona powinna mieć decydujące zdanie nie zasługuje na uwzględnienie.

Powyższa zasada odnosi się także do ekshumacji. Powołane przepisy nie zastrzegają zatem na rzecz pewnych osób prawa ekshumacji z pierwszeństwem przed prawem innych osób.

Kwestia ekshumacji, a zwłaszcza sporu pomiędzy osobami uprawnionymi do pochowania zwłok i ekshumacji wielokrotnie była przedmiotem rozważań Sądu Najwyższego oraz Naczelnego Sądu Administracyjnego.

Generalnie rzecz ujmując Naczelny Sąd Administracyjny stoi na stanowisku, że właściwym do rozstrzygania tego sporu jest sąd powszechny. Np. w wyroku z dnia 29 listopada 2011 r., (II OSK 1646/2010, LexisNexis nr 3074737) NSA stwierdził że spór między osobami, którym przysługuje prawo pochowania zwłok i prawo ekshumacji, nie może być rozstrzygnięty w postępowaniu administracyjnym. Prawo pochowania zwłok osoby zmarłej wraz z prawem do ekshumacji oraz pamięć o niej stanowi bowiem dobro osobiste, chronione przepisami prawa cywilnego, a do ochrony dóbr osobistych powołany jest sąd powszechny

Z kolei w wyroku z dnia 30 marca 2010 r. (II SA/Ol 70/2010 (LexisNexis nr 2818098), Wojewódzki Sąd Administracyjny w O. stwierdził, że punktem wyjścia do oceny wniosku o ekshumację i przeniesienie zwłok w inne miejsce pochówku jest zgoda wszystkich uprawnionych członków rodziny zmarłego. Jeśli jej nie ma ekshumacja może nastąpić tylko w szczególnie uzasadnionych przypadkach. Prawo członków rodziny zmarłego do jego pochówku i ekshumacji jest bardzo istotnym dla każdego człowieka. Dlatego ograniczenie tego prawa może nastąpić jedynie wyraźnym przepisem ustawy. Zatem przepisy art. 10 i 15 ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych należy interpretować zgodnie z ich gramatycznym brzmieniem. Wszelkie ograniczanie tych praw poprzez stosowanie wykładni funkcjonalnej i celowościowej nie może mieć miejsca. [...] Ustawodawca nie ustalił więc pierwszeństwa w ramach wymienionych w art. 10 ust. 1 ustawy grupy: zstępnych. Gdyby było to jego zamiarem wskazałby wyraźnie, że prawo pochówku i ekshumacji przysługuje kolejno żyjącym dzieciom, wnukom, prawnukom i dalszym zstępnym. Ten sam Sąd w wyroku z dnia 28 kwietnia 2010 r., (II SA/Ol 79/10) wskazał, że błędne jest stanowisko że z art. 10 ustawy z 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych należy wywodzić kolejność uprawnionych do żądania dokonania ekshumacji zwłok. Uprawnienie do pochowania zwłok oraz do dokonania ekshumacji zwłok i szczątków jest prawem wspólnym m.in. wszystkich żyjących członków rodziny zmarłego. Do podjęcia tych działań wymagana jest zgoda wszystkich uprawnionych.

Również Sąd Najwyższy wyroku z dnia 25 kwietnia 1966 roku (II Cr 106/66, LexisNexis nr 325413), odnosząc się do zmiany miejsca spoczywania zwłok stwierdził, że prawo osobiste do zmiany miejsca spoczywania zwłok jest prawem wspólnym wszystkich żyjących członków najbliższej rodziny zmarłego. Z istoty tej wspólności wynika, że do zmiany powyższej wymagana jest zgoda wszystkich uprawnionych. Jednakże nie oznacza to, że sprzeciw jednego lub niektórych członków rodziny, choćby większości, uniemożliwia w każdym wypadku zmianę zamierzoną przez pozostałych. Mimo braku wyraźnej normy rozstrzygnięcie Sądu może zastąpić brak jednomyślności.

Sąd Apelacyjny powyższe stanowisko podziela.

Zarówno zatem powódka jako żona zmarłego jak i pozwany jako jego bratanek należą do kręgu osób uprawnionych do pochówku wymienionych w art. 10 ustawy, obojgu też przysługuje dobro osobiste w postaci kultu zmarłego J. S. (2).

Rozstrzygnięcia zatem wymaga czy wyrażony przez pozwanego sprzeciw wobec planowanego przez powódkę przeniesienia szczątków męża do innego miejsca pochówku, na inny cmentarz w ramach tego samego miasta narusza dobra osobiste powódki oraz czy jego działanie jest bezprawne.

Jest przy tym poza sporem, że do tej pory zarówno powódka jak i pozwany swoje uprawnienia w tym zakresie realizowali nie doznając żadnych przeszkód od drugiej strony, deklarują też, że takich przeszkód w przyszłości też czynić nie będą.

Powódka argumentowała, że chce przenieść zwłoki męża do grobowca rodzinnego znajdującego się na Cmentarzu (...), podnosiła, że jest to grób wieczysty i nie trzeba za jego utrzymanie uiszczać żadnych opłat w przeciwieństwie do dotychczasowego miejsca spoczynku zmarłego. Twierdziła też, że ona tam chce być w przyszłości pochowana, a jej życzeniem jest spoczywać obok męża.

Prawo do grobu na Cmentarzu (...) powódka na podstawie wyroku Sądu Rejonowego dla (...) w K. uzyskała w 2009 roku. Oczywistym jest więc, że w chwili śmierci męża powódka prawem do tego grobu nie dysponowała i nie mogła go tam pochować.

Nadużyciem jest jednak twierdzenie, że jest to grób rodzinny, nawet dla samej powódki, a tym bardziej dla jej męża. Nawet powódka nie jest związana więzami krwi z żadną z osób, która została w tym grobie pochowana począwszy od 1907 roku, a skończywszy na 1962 roku, bo wtedy dokonano ostatniego pochówku. Pochowane wcześniej w grobowcu osoby były dla męża powódki całkowicie obce, a biorąc pod uwagę kiedy powódka zawarła małżeństwo z J. S. (2) i kiedy nastąpił ostatni pochówek, uprawnione jest stwierdzenie, że osoby te nie były mu w ogóle znane. Co więcej powódka powołuje się, że pochowana jest tam macocha jej matki, którą traktowała jak własną babkę – S. M., która zmarła w 1943 roku. Powódka miała wówczas tylko 6 lat.

Nie można więc twierdzić, że powódka chce przenieść szczątki męża do grobowca rodzinnego, sam zaś fakt, że powódce przysługuje prawo do tego grobu nie jest wystarczający, w sytuacji kiedy powódce przysługuje prawo także do grobu będącego dotychczasowym miejscem spoczynku zmarłego i może w tym miejscu z pełną swobodą sprawować kult zmarłego męża.

Oczywiście, że Cmentarz (...) jest godnym miejscem pochówku, brak jest jednak podstaw by tej godności odmówić cmentarzowi w B., na którym obecnie spoczywa J. S. (2). Podkreślenia wymaga, że grobowiec, w którym obecnie pochowany jest mąż powódki wybudowała właśnie po to by złożyć tam zwłoki męża, pierwotnie bowiem pochowany on został w wynajętym miejscu. Nie ma podstaw do przyjęcia, że powódka traktowała ten grób jako tymczasowe miejsce pochówku. Wybudowanie wieloosobowego grobowca przemawia właśnie za przyjęciem, że miało to być ostateczne i stałe miejsce pochówku. Stan taki trwa już ponad 25 lat, co oznacza, że wszyscy chcący odwiedzić ten grób zarówno z kręgu rodziny jak i inne osoby przychodzące by oddać szacunek zmarłemu i pamiętające o jego dokonaniach wiedzą gdzie spoczywa zmarły. Zdaniem Sądu po tak wielu latach ekshumacja musiała by być uzasadniona jakimiś szczególnymi, wyjątkowymi względami. Tym bardziej, że w niniejszym przypadku powódce przysługuje również prawo do tego grobu i nie ma przeszkód by w przyszłości spoczęła tam obok męża.

Pozwany jest synem brata zmarłego J. S. (2) i w zasadzie poza żyjącą siostrą zmarłego S. S. (2) jest jego najbliższym krewnym, zmarły bowiem własnych dzieci nie miał. Pozwany poza powoływaniem się na swoją bardzo bliską wieź uczuciową ze zmarłym stryjem oraz jego zdaniem negatywną motywację powódki dążącej do przeniesienia zwłok, podkreślał też, że z uwagi na spokój zmarłych zmiana miejsca pochówku nie jest właściwa. Zwraca też Sąd uwagę, iż również siostra zmarłego sprzeciwiała się ekshumacji, chociaż nie uczyniła tego w sposób formalny tak jak pozwany.

Sąd Apelacyjny nie znajduje podstaw do przyjęcia jak chce tego pozwany, że dążąc do przeniesienia zwłok męża powódka kieruje się względami materialnymi i czyni to po to by opróżnić grobowiec na B. i go sprzedać. Powódka nie ukrywała, że ma zamiar sprzedać grobowiec, jednakże nie jest to główny motyw jej zabiegów o ekshumację. Byłoby to po prostu następstwo opróżnienia grobu. Przyjąć zatem należy, że powódka dążąc do przeniesienia zwłok uważa, że grób na Cmentarzu (...) jest bardziej godnym miejscem, sama tam chce być pochowana i chce kiedyś spoczywać obok męża.

Jednakże te okoliczności zdaniem Sądu nie są wystarczające dla uznania, że mamy do czynienia z sytuacją na tyle wyjątkową, która uzasadniałaby dokonanie ekshumacji. Podkreślić bowiem należy, że co najmniej równie doniosła jak potrzeba zapewnienia o0chrony dobrom osobistym składającym się na i realizowanym w ramach kultu pamięci osoby zmarłej, jest zasada zapewnienia spokojnego spoczynku zmarłym. Zatem tylko szczególne racje mogą decydować o tym, że zasada ta, w drodze orzeczenia sądu w istocie zastępującego zgodę na ekshumację i przeniesienie zwłok, będzie musiała ustąpić potrzebie ochrony sfery dóbr osobistych strony czynnej sporu. Do tego rodzaju sytuacji może dojść jedynie wówczas, gdy przeniesienie zwłok w inne miejsce jest jedynym sposobem pozwalającym na dalsze sprawowanie kultu pamięci osoby zmarłej, przez uprawnionych, który zostaje uniemożliwiony w dotychczasowym miejscu złożenia zwłok, przez działanie innego ze współuprawnionych, które z uwagi na swój charakter i intensywność może być ocenione jako bezprawne, ingerujące w sferę ich uprawnień osobistych, a przy tym inne środki ich ochrony przewidziane w prawie, nie przyniosą postulowanego skutku ( tak Sąd Apelacyjny w K.w wyroku z dnia 11 września 2015 roku I ACa 692/15 lex 1938383).

Sąd Apelacyjny w składzie rozpoznającym sprawę pogląd ten w całości podziela, zaś o dopuszczalności przeniesienia zwłok nie może decydować wyłącznie interes osoby do tego dążącej.

W niniejszym przypadku brak jest zatem szczególnych racji by naruszać spokój zmarłego poprzez dokonywanie ekshumacji. Zarówno bowiem powódka jak i pozwany, a także inne osoby w dotychczasowym miejscu pochowania zmarłego nie doznają żadnych ograniczeń i przeszkód w sprawowaniu kultu pamięci jego osoby, nie ma więc podstaw by naruszać zasadę spokojnego spoczynku zmarłego.

W konsekwencji więc sprzeciw wyrażony przez pozwanego nie może być uznany za bezprawne działanie naruszające dobra osobiste powódki, co oznacza, że powództwo na uwzględnienie nie zasługiwało.

Uznając zatem, że pozwany naruszył dobra osobiste powódki i że jego działanie było bezprawne Sad Okręgowy dopuścił się naruszenia art. 24 kc.

Powódka kwestionowała wyrok w zakresie w jakim Sąd oddalił jej żądanie zasądzenia kwoty na wskazany cel społeczny. Oczywistym jest, że warunkiem uwzględnienia tej części żądania było uwzględnienie żądania usunięcia naruszenia dobra osobistego. Skoro zaś w tej podstawowej kwestii Sąd Apelacyjny uznał, że powództwo na uwzględnienie nie zasługuje, oczywistym jest też, że nie może być uwzględnione roszczenie pieniężne, dla zasądzenia którego podstawa jest przepis art. 448 kc.

Mając powyższe na uwadze Sąd Apelacyjny na podstawie art. 386 par. 1 kpc zmienił zaskarżony wyrok i powództwo oddalił oraz na podstawie art. 385 kpc oddalił apelację powódki.

Mając zaś na uwadze sytuację finansową i zdrowotną powódki, a przede wszystkim charakter niniejszej sprawy i jej niezwykle delikatną materię, uznał Sąd, ze istnieją podstawy by na podstawie art. 102 kpc nie obciążać powódki kosztami postepowania za obie instancje. Powódka bowiem subiektywnie przekonana była o swojej racji, a orzeczenie Sądu Okręgowego przekonanie to jeszcze wzmocniło.

SSA Grzegorz Krężołek SSA Teresa Rak SSA Sławomir Jamróg