Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 11 grudnia 2018 r.

Sąd Rejonowy w Giżycku w V Zamiejscowym Wydziale Karnym z siedzibą w Węgorzewie w składzie:

Przewodniczący – SSR Lidia Merska

Protokolant – Marta Kornacka

w obecności Prokuratora (...) A. Z.

po rozpoznaniu w dniach 6 listopada 2018 r. i 6 grudnia 2018r na rozprawie

sprawy K. R.

urodzonego (...) w K.

syna J. i J. z d. B.

oskarżonego o to, że: w bliżej nieokreślonej dacie w okresie od marca 2016 r. do 06 czerwca 2017 r. w rejonie jeziora Ł. na działce o nr (...) w obrębie geodezyjnym Ł., gmina W., należącym do Obszaru Chronionego Krajobrazu Krainy W. (...), spowodował zniszczenie w świecie roślinnym i zwierzęcym w znacznych rozmiarach poprzez zlecenie przeprowadzenia prac ziemnych z użyciem ciężkich maszyn, polegających na nawiezieniu piasku i złożenie go w pasie ochronnym linii brzegowej jeziora oraz pokryciu nim całej powierzchni działki co doprowadziło do zasypania roślinności porastającej pas ochronny jeziora w tym zasypania nasad pni drzew rosnących przy brzegu jeziora natomiast poprzez pogłębienie dna jeziora, wyrwanie trzcinowiska porastającego dno jeziora w pasie ochronnym jeziora, wycięcie naturalnej roślinności jeziornej stanowiących siedlisko ptaków i uszkodzenie systemu korzeniowego drzew alei dębowej poprzez wbicie drewnianych pali doprowadził do naruszenia istniejącej równowagi przyrodniczej prawnie chronionego terenu, zniszczenia strefy roślin przybrzeżnych w strefie rozwiniętej linii brzegowej oraz fauny wodnej jak również trwałego zniekształcenia naturalnej rzeźby terenu, zmiany stosunków wodnych i pogłębienia wcześniej naruszonej równowagi przyrodniczej spowodował zubożenie cennych wartości przyrodniczych regionu, powodując nieodwracalne przekształcenie terenu krajobrazu Krainy W. (...) i przez to doprowadził do wyrządzenia istotnej szkody w środowisku naturalnym Jeziora Ł., a także zniszczył brzeg śródlądowych wód powierzchniowych jeziora Ł. naruszając linię brzegową jeziora poprzez zasypanie tego piaskiem co zmieniło krzywiznę łuku linii brzegowej i podniosło poziom pasa lądu przyległego do jeziora,

tj. o czyn z art. 181 §1 i 2 kk w zb. z art. 475 Ustawy z dnia 20.07.2017r. Prawo wodne (Dz.. z dnia 23.08.2017r.) w zw. z art. 11 §2 kkk

1.  Oskarżonego K. R. uznaje za winnego popełnienia zarzucanego mu czynu i za to na podstawie art. 181§1 i §2kk w zb. z art. 475 ustawy Prawo wodne w zw. z art. 11§2kk skazuje go, zaś na podstawie art. 181§1 kk w zw. z art. 11§3kk przy zastosowaniu art. 37a kk zw. z art. 33§1 i 3 kk skazuje go na karę grzywny w wymiarze 300 (trzysta) stawek dziennych, przy przyjęciu, iż wysokość jednej stawki dziennej równa jest kwocie 30 (trzydzieści) złotych.

2.  Na podstawie art. 230§2 kpk nakazuje zwrócić dowód rzeczowy w postaci kopii umowy zlecenia k. 250 świadkowi R. K..

3.  Zasądza od oskarżonego na rzecz Skarbu Państwa kwotę 900,00 (dziewięćset) złotych tytułem opłaty i pozostałe koszty sądowe w kwocie 2062,52 (dwa tysiące sześćdziesiąt dwa 52/100) złotych.

Sygn. akt VK 180/18

UZASADNIENIE

C. B. zakupiła dnia 19.01.2016r działkę o nr (...) – łącznej powierzchni 2,8633 ha, którą następnie podzielono na działki o nr (...). Działki te położone są nad brzegiem jeziora Ł., który należy do obszaru chronionego krajobrazu Krainy W. (...). Syn C. M. B., który był jej pełnomocnikiem - wyrokiem Sądu Rejonowego w Giżycku V Zamiejscowy Wydział Karny z siedzibą w Węgorzewie został skazany za popełnienie czynu polegającego na spowodowaniu zniszczenia w świecie roślinnym i zwierzęcym w znacznych rozmiarach poprzez zlecenie przeprowadzenia prac ziemnych z użyciem ciężkich maszyn, polegających na wyrównaniu terenu przylegającego do jeziora i oczyszczeniu działki z naturalnie porastającej jej zieleni wysokiej i niskiej w celu urządzenia plaży i wycinki drzew, w wyniku czego doprowadził do nieodwracalnych, wieloletnich zmian w strukturze gleby, roślinności i świata zwierząt, trwałych zmian w ukształtowaniu terenu i wyglądzie krajobrazu, pozbawienia zwierząt kręgowych i bezkręgowych oraz ptaków rodzimego siedliska i ostoi, zasypania ziemią obcego pochodzenia nasad pni oraz odrostów i połamania gałęzi koron, a także mechanicznych obrywów gałęzi drzew rosnących w pasie nadbrzeżnym jeziora, powodując istotną szkodę a także naruszył linię brzegową jeziora poprzez zlecenie przeprowadzenia prac ziemnych z użyciem ciężkich maszyn, w wyniku czego zostały zniszczone szuwary oraz pas lądu pokryty warstwą ziemi przykrywającą naturalną roślinność jeziorną, tj. przestępstwa z art. 181§1 i 2 kk w zb. z art. 191 ustawy z dnia 18 lipca 2001r. Prawo wodne ( tj. Dz. U. z 2017r., poz. 1121) w zw. z art. 11§2 kk. W toku tego postępowania dopuszczono dowód z opinii biegłej z zakresu ochrony (...), zeznań świadka M. A. A. M. – pracownika Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w O., biegłego z zakresu gospodarki wodnej (…) K. S., którzy odpowiednio w dniach 21.03.2017r, 14.03.2016r, 6.07.2017r przeprowadzali wizje lokalne dokumentując fotografiami postępujące zmiany w środowisku naturalnym. Oględziny wykonywali również policjanci – dnia 14.03.2016r E. B. z M. J.. Policjanci ujawnili stojącą na terenie działki (...) stojącą koparkę typu (...) oraz hałdy nawiezionej ziemi (k. 69 – 70, 73 - 75).

Dnia 14 czerwca 2017 M. B. (jako pełnomocnik matki) sprzedał K. R. i M. R. nieruchomość niezabudowaną położoną w miejscowości Ł., obręb Ł., gmina W. – był to udział wynoszący 1/6 część nieruchomości niezabudowanej oznaczonej jako działka nr (...) o powierzchni 3021 m ² oraz udział wynoszący 1/54 część w nieruchomości niezabudowanej oznaczonej jako działka (...) o powierzchni 1437 m ² (droga wewnętrzna oraz teren z linią brzegową). Z aktu notarialnego wynika, że działka o nr (...) to pastwiska trwałe PsIII – 0,0768 ha, grunty orne RIVa – 0,0669 ha). Udział w działce o nr (...) określono jako powierzchnię 506 m ², a podział do korzystania (quoad usum) został dokonany przez geodetę T. R. (k. 199 – 202). Małżonkowie nabyli udziały w nieruchomości z majątku wspólnego na prawach wspólności ustawowej.

Dnia 22 maja 2017r M. G. pracownik Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w W. Zarząd Zlewni w G. ujawnił na działce należącej do małżonków R. zniszczenia działki polegające na wycięciu roślinności wodnej, zniszczenie linii brzegowej i nielegalne pogłębienie; obszar objęty pogłębieniem to 400 m ², natomiast skarpa powstałą z ziemi wydobytej z dna jeziora orz z ziemi pochodzącej z działki przyległej to obszar 80 m ² działki jeziora (k. 1).

Dnia 15 maja 2017r (w umowie jest błędna data 15.06.2017r) K. R. wynajął do R. K. koparkę obrotową masy do 15 ton. R. K. jest właścicielem firmy (...). Tego dnia na działce obecny był K. R., który nadzorował prace wykonywane przez R. K.. Najpierw było to wbijanie w ziemię drewnianych pali – ogrodzenia działki, następnie przywiezie piasku aby wyrównać teren działki po pracy koparki. Okazało się, że piasku było za mało, więc K. R. zlecił przywiezienie kolejnej wywrotki piasku łącznie około 50 ton. K. R. zlecił zniwelowanie brzegu jeziora i wykonanie plaży. Zlecił też pogłębienie dna jeziora – koparka łyżką sięgała jak najdalej – 7,5 metra zasięgu, wykopywała z dna jeziora trzciny, którą następnie odrzucała na brzeg jeziora. W ten sposób usunięto trzcinowisko i pogłębiono dno jeziora, tak że odkryte zostało lustro wody bezpośrednio przy brzegu działki. Podczas prac wymieniono koparkę z obrotowej na gąsiennicową, ponieważ teren był grząski. Nawiezienie obcego podłoża spowodowało przysypanie nasady dębu rosnącego nad brzegiem jeziora, zasypanie linii brzegowej, zasypanie roślinności porastającej pas ochronny – dzikiej i sztucznie wprowadzonej w 2016r – mieszkanki traw parkowych, zasypanie krawędzi brzegu jeziora i spływa piasku do wód jeziora. Poza tym mechanicznie wyrwano trzcinowisko na znacznej powierzchni, złożono zniszczoną roślinność przybrzeżną w pasie ochronnym jeziora na powierzchni około 80 m ^{( 2)}. Zaburzono istniejącą równowagę przyrodniczą poprzez pogłębienie dna jezioraŁ. na powierzchni około 400 m ^{( 2)}. Przykryto obcym piaskiem hałdy składającej się z wyrwanej trzciny i z piasku wykopanego z dna jeziora. Poprzez wbijanie pali drewnianych – ogrodzenia – uszkodzono system korzeniowy drzew alei dębowej tam rosnącej, mechanicznie też uszkodzono korę i miazgę drewna w strefie pnia drzewa rosnącego przy brzegu jeziora.

W dniu 6 czerwca 2017r na działce należącej do małżonków R. policjanci przeprowadzili oględziny, podczas których ujawnili, że na działce przy styku z powierzchnią lustra wody widoczny jest nasyp świeżej ziemi o wysokości 1 metra i szerokości 30 metrów wzdłuż całej granicy powierzchni działki. Policjanci stwierdzili, że na całej szerokości działki w głąb jeziora wytrzebiono trzcinę na odległość 10 metrów, widoczna była zmącona woda, nie można było stwierdzić czy dno jeziora zostało pogłębione. Wzdłuż zachodniej granicy działki w glebę wbito 10 drewnianych okorowanych pali. Wzdłuż północnej granicy działki stwierdzono wbitych 8 pali, a wzdłuż wschodniej granicy wbitych było 9 pali. Opisano również drzewa znajdujące się na działce, na niektórych z nich stwierdzono okorowanie – wykonano dokumentację fotograficzną.

Dnia 2 marca 2018 policjanci przeprowadzili oględziny działki należącej do małżonków R. i stwierdzili, że teren ten jest ogrodzony drewnianymi słupami połączonymi deskami, a wysokość płotu to 1,5m. Wjazd na działkę z drogi jest niemożliwy. Przy brzegu jeziora widoczny jest zmarznięty piach, a z brzegu działki widoczne na jeziorze miejsce po wyciętej trzcinie, a na działce jest domek typu skandynawskiego.

Nie jest możliwe przywrócenie terenu działki do stanu pierwotnego ponieważ całkowicie zmieniono przeznaczenie chronionego prawem terenu przez kolejnych użytkowników tego terenu. Zniszczenia w środowisku zapoczątkował M. B., natomiast K. R. swoim działaniem dodatkowo poczynił zniszczenia brzegu wód śródlądowych wód powierzchniowych jeziora Ł. – zasypanie terenu działki, wbicie drewnianych pali, pogłębienia dna jeziora.

Powyższy stan faktyczny Sąd ustalił na podstawie: aktu notarialnego k. 199 – 202, dokumentacji fotograficznej z dnia 22.05.2017r k. 2 – 3, mapy geodezyjnej k. 20, inwentaryzacji (…) k. 24 – 30, protokołu oględzin z dnia 06.06.2017r wraz z dokumentacją fotograficzną k. 31 – 37, mapy geodezyjnej k. 67, protokół oględzin z dnia 14.03.2016r k. 69 - 70, zdjęcia k. 73 – 75, pełnomocnictwa k. 77 – 78, aktu notarialnego k. 79 – 80, opinii biegłej A. P. k. 81 – 82, zeznań M. A. A. M. k. 89 – 90, zeznań biegłej k. 90 – 92, , dokumentacji fotograficznej k. 94 – 128, wyroku k. 145, opinii biegłej krajobrazu A. P. k. 164 – 167, opinii uzupełniającej wraz z dokumentacją fotograficzną k. 214 – 228, protokołu oględzin wraz z materiałem poglądowym k. 194 – 196, umowy k. 250, zeznań świadków – M. G. k. 332v – 333, R. K. k. 333, R. P. k. 333v, częściowo A. Ś. k. 336, a także częściowo wyjaśnień oskarżonego R. K. k. 332v.

Oskarżony K. R. nie przyznał się do popełnienia zarzucanego mu czynu, choć nie zaprzeczał by zlecał wykonanie prac R. K., tylko że w mniejszym zakresie niż wynika z przedstawionego zarzutu. Oskarżony wyjaśniał, że prace polegające na pogłębieniu dna jeziora oraz nasypanie piasku na brzeg samowolnie wykonał A. Ś., czego z nim nie konsultował. Miało to być pod nieobecność oskarżonego. A. Ś. postawiono zarzuty dotyczące popełnienia wykroczeń – k. 80 . Tylko, że z zeznań wykonawcy prac – R. K. wynika, że o całości prac, nawożeniu piasku, pogłębianiu dna jeziora decydował oskarżony. Był on też obecny na miejscu prac, na działce i na bieżąco zlecał wykonywanie czynności. Zdaniem Sądu relacja świadka jest wiarygodna, ponieważ przedstawił to, co zrobił i na czyje polecenie. Świadkowi nie zależy na obciążeniu oskarżonego, w przeciwieństwie do świadka A. Ś., któremu zależy na umniejszeniu sprawstwa oskarżonego. Wobec kategorycznych zeznań świadka R. K., wersja podawana przez oskarżonego oraz świadka A. Ś., jest zdaniem Sądu nieprawdziwa.

Biegła z zakresu architektury krajobrazu A. P. sporządzała opinie w obu sprawach – skazanego M. B. oraz oskarżonego K. R.. Biegła dysponowała całym materiałem dowodowym, sporządziła dwie opinie, samodzielnie przeprowadzała wizje lokalną na tym terenie dnia 21.03.2017r, porównała zdjęcia terenu sprzed marca 2016 jak również późniejsze zmiany w środowisku powstałe na skutek działań oskarżonego K. R.. Zdaniem Sądu opinia biegłej jest wiarygodna, ponieważ sporządzona została na podstawie całości materiału dowodowego, poparta wiedzą i jej doświadczeniem zawodowym. Biegła kategorycznie stwierdziła, że po marcu 2016r doszło do dalszego zniszczenia przyrody na działce o nr (...) – wykonaniu prac polegających na nawiezieniu piasku i złożeniu go w pasie ochronnym linii brzegowej jeziora oraz pokryciu nim całej powierzchni działki. To doprowadziło do zasypania roślinności porastającej pas ochronny jeziora, w tym zasypania nasad pni drzew rosnących przy brzegu jeziora. Natomiast poprzez pogłębienie dna jeziora, wyrwanie trzcinowiska porastającego dno jeziora w pasie ochronnym jeziora, wycięcie naturalnej roślinności jeziornej stanowiących siedlisko ptaków i uszkodzenie systemu korzeniowego drzew alei dębowej poprzez wbicie drewnianych pali, oskarżony doprowadził do naruszenia istniejącej równowagi przyrodniczej prawnie chronionego terenu, zniszczenia strefy roślin przybrzeżnych w strefie rozwiniętej linii brzegowej oraz fauny wodnej. Doszło też do trwałego zniekształcenia naturalnej rzeźby terenu, zmiany stosunków wodnych i pogłębienia wcześniej naruszonej równowagi przyrodniczej. Oskarżony spowodował zubożenie cennych wartości przyrodniczych regionu, powodując nieodwracalne przekształcenie terenu krajobrazu Krainy W. (...) i przez to doprowadził do wyrządzenia istotnej szkody w środowisku naturalnym Jeziora Ł., a także zniszczył brzeg śródlądowych wód powierzchniowych jeziora Ł. naruszając linię brzegową jeziora poprzez zasypanie tego piaskiem co zmieniło krzywiznę łuku linii brzegowej i podniosło poziom pasa lądu przyległego do jeziora. Zniszczenia w świecie roślinnym i zwierzęcym biegła oceniła jako istotną szkodę w naturalnym środowisku znacznych rozmiarów – k. 209 – 210.

Dowody z zeznań wszystkich świadków są zdaniem Sądu wiarygodne, ponieważ relacjonują oni swój udział w sprawie – pobyt na działce, wykonywane prace czy oględziny.

Zdaniem Sądu oskarżony dopuścił się popełnienia zarzucanego mu czynu z winy umyślnej w zamiarze ewentualnym. Oskarżony co najmniej godził się na to, że podejmowane przez niego prace, ingerencja w środowisko naturalne są sprzeczne z prawem. Nie poczynił żadnych starań aby dowiedzieć się, czy może dokonać jakiejkolwiek ingerencji w ekosystem.

Artykuł 181§1 kk przewiduje odpowiedzialność karną tego, kto powoduje zniszczenie w świecie roślinnym lub zwierzęcym w znacznych rozmiarach, zaś § 2 stanowi, że kto wbrew przepisom obowiązującym na terenie objętym ochroną, niszczy albo uszkadza rośliny lub zwierzęta powodując istotną szkodę,

Artykuł 475 ustawy Prawo wodne stanowi o odpowiedzialności karnej tego, kto niszczy lub uszkadza brzegi śródlądowych wód powierzchniowych, brzegi wód morskich, budowle, w tym mury, niebędące urządzeniami wodnymi, tworzące brzeg lub grunty pokryte śródlądowymi wodami powierzchniowymi.

Dobrem chronionym jest środowisko naturalne - ogół elementów przyrodniczych, w tym także przekształconych w wyniku działalności człowieka, a w szczególności powierzchnię ziemi, kopaliny, wody, powietrze, krajobraz, klimat oraz pozostałe elementy różnorodności biologicznej – art. 3 pkt 39 prawa ochrony środowiska (Dz. U. z 2018r poz. 799 ze zm.). Przez zniszczenie należy rozumieć spowodowanie śmierci zwierzęcia lub rośliny (por. wyrok SN z 24.06.1993 r., III KKN 98/93, OSNKW 1993/9–10, poz. 84; Górniok [w:] Górniok i in., t. 2, s. 171); przez uszkodzenie – naruszenie materii zwierzęcia lub rośliny. Znamieniem występku z § 1 art. 181 kk są znaczne rozmiary zniszczenia, stanowiącego skutek czynu (przestępstwo materialne). Kryterium przyjęcia, czy zniszczenie ma znaczne rozmiary, jest przestrzenna wielkość zniszczonych lub uszkodzonych obiektów przyrody (por. wyrok SN z 27.07.1984 r., IV KR 176/84, OSNPG 1985/3, poz. 34; Bogdan [w:] Wróbel, Zoll II/1, s. 549–550; Górniok [w:] Górniok i in., t. 2, s. 171; Radecki, Ochrona gatunkowa, s. 49–50; Radecki [w:] Wąsek, Zawłocki I, s. 759; Nalewajko [w:] Królikowski, Zawłocki, Szczególna I, s. 450). Znamieniem występku z art. 181 § 2 kk jest spowodowanie przez sprawcę istotnej szkody. Jest to, obok spowodowania określonych zniszczeń lub uszkodzeń, znamię skutku. Szkoda jest istotna w rozumieniu komentowanego przepisu wtedy, gdy ma ona duże znaczenie przyrodnicze (tak też Szwarczyk [w:] Kodeks, red. Bojarski, s. 429–430; Nalewajko [w:] Królikowski, Zawłocki, Szczególna I, s. 453; Gałązka [w:] Grześkowiak, Wiak, s. 949). Bez znaczenia jest szkoda majątkowa. Terenami objętymi ochroną są: parki narodowe, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe i obszary chronionego krajobrazu, obszary „Natura 2000", użytki ekologiczne, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe (por. art. 6 ust. 1 u.o.p.). Zachowanie takie stanowi czyn zabroniony, jeżeli jest podjęte wbrew przepisom obowiązującym na terenie objętym ochroną. Mocą rozporządzenia nr 21 Wojewody (...) z dnia 14 kwietnia 2003r w sprawie wprowadzenia obszarów chronionego krajobrazu na terenie województwa (...) w § 1 pkt 54 (W.. 03.52.725) ustalono, iż Obszar Chronionego Krajobrazu Krainy W. (...) o powierzchni 85.527,0 ha położony jest na terenie powiatów W., G., M. i P., w gminach W., miasto W., G., miasto G., R. i miasto R.. Na terenie obszarów chronionego krajobrazu zakazuje się dokonywania zmian stosunków wodnych, jeżeli służą innym celom niż ochrona przyrody i zrównoważone wykorzystanie użytków rolnych i leśnych oraz gospodarki rybackiej, a także wykonywania prac ziemnych trwale zniekształcających rzeźbę terenu, z wyjątkiem obiektów związanych z zabezpieczeniem przeciwsztormowym i przeciwpowodziowym - §2 ust. 1 pkt 4 i 10 w/w rozporządzenia.

Oceniając stopień społecznej szkodliwości czynu oskarżonego Sąd wziął pod uwagę rodzaj i charakter naruszonego dobra, rozmiar wyrządzonej szkody, sposób i okoliczności popełnienia czynu, postać zamiaru i motywację sprawcy. Oskarżony nie zwracał uwagi na to jakiego rodzaju prace zleca, nie interesował się tym, czy tego rodzaju prace, w ogóle może wykonać. Nie czynił żadnych starań o sprawdzenie legalności swoich działań, nie zważał na ingerencję w ekosystem, w środowisko naturalne, zależało mu tylko na stworzeniu działki rekreacyjnej, jej wydzieleniu poprzez ogrodzenie palami drewnianymi wbijanymi wśród drzew – alei dębowej objętej ochroną. Prace ziemne służyły temu, aby swobodnie korzystać z brzegu jeziora, po też została usypana plaża. Oczywiście oskarżony powinien przede wszystkim podjąć starania aby upewnić się jakiego rodzaju prace może wykonać. Jako okoliczność łagodzącą należy potraktować, to że proces zniszczenia środowiska zapoczątkował już skazany M. B. wyrównując teren i przygotowując działki do sprzedaży. Zrobił to po to żeby zarobić sprzedając wydzielony teren. Tylko, że dalsza ingerencję w środowisko, powodujące dalsze, istotne zniszczenia, to już było działanie oskarżonego. Środowisko naturalne to złożony ekosystem, w którym każda jego cześć jest istotna dla fauny i flory, a każda ingerencja powoduje zniszczenia i nieodwracalne skutki.

Sąd orzekł wobec oskarżonego karę grzywny w wymiarze trzystu stawek dziennych przy przyjęciu, iż wysokość jednej stawki dziennej równa jest kwocie pięćdziesiąt złotych. Ten rodzaj kary spełni cele wychowawcze i zapobiegawcze wobec oskarżonego. Oskarżony utrzymuje się z prowadzonej działalności gospodarczej, osiąga stały dochód. W ocenie Sądu wymierzona kara skutecznie powstrzyma oskarżonego przed ponownym popełnieniem przestępstwa, a jej rozmiar nie jest nadmiernie wysoki biorąc pod uwagę rodzaj i rozmiar spowodowanych przez niego zniszczeń. Niewątpliwie obowiązek jej uiszczenia będzie stanowił realną dolegliwość dla oskarżonego.

O kosztach sądowych orzeczono stosownie do treści art. 627 kpk i art. 3 Ustawy z dnia 23 czerwca 1973r. o opłatach w sprawach karnych ( Dz. U. z 1983 r. Nr 49, poz. 223 z późn. zm). Na koszty sądowe złożyły się opłaty za uzyskanie karty karnej, ryczałt za doręczenia wezwań i innych pism z postępowaniu przygotowawczym oraz w pierwszej instancji w postępowaniu sądowym, a także koszty związane z uzyskaniem opinii biegłych.