Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 6 marca 2014 r.

Sąd Okręgowy w Krakowie Wydział II Cywilny Odwoławczy

w składzie:

po rozpoznaniu w dniu 6 marca 2014 r. w Krakowie

na rozprawie

sprawy z powództwa P. G.

przeciwko A. G. (1)

o zapłatę

na skutek apelacji powoda

od wyroku Sądu Rejonowego w Wieliczce

z dnia 25 stycznia 2013 r., sygnatura akt I C 493/11

oddala apelację.

UZASADNIENIE

wyroku z dnia 6 marca 2013 r.

Zaskarżonym wyrokiem z dnia 25 stycznia 2013 r., sygnatura akt I C 493/11, Sąd Rejonowy w Wieliczce w punkcie 1 oddalił powództwo P. G. przeciwko A. G. (1) o zapłatę zachowku po matce S. G. w kwocie 12.500 zł, a w punkcie 2 kosztami sądowymi obciążył Skarb Państwa.

Sąd I instancji ustalił, że na podstawie postanowienia spadkowego wydanego przez Sąd Rejonowy dla Krakowa – Podgórza w Krakowie w sprawie I Ns 2810/00/P, spadek po S. G.zmarłej w dniu (...)r. na podstawie ustawy nabyły jej dzieci: A. G. (1), P. G., J. G., J. L.i M. G.po 1/5 części. Nie toczyło się postępowanie o dział spadku po S. G.. Pozew o zachowek po ojcu stron - J. G.został prawomocnie odrzucony, postanowieniem z dnia 16 marca 2012 r.

Oceniając materiał dowodowy, Sąd Rejonowy wskazał, że dał wiarę dokumentom i przesłuchaniu stron. Natomiast oddalił wniosek dowodowy z zeznań świadka J. Ż., albowiem został on powołany na okoliczność, że powód nie otrzymał żadnych darowizn od matki, która to okoliczność nie miała znaczenia w sprawie.

Mając na uwadze powyższe, Sąd I instancji cytując art. 991 § 1 i 2 k.c. wskazał, że powództwo o zachowek było bezzasadne. Powód w pierwszej kolejności winien, jako spadkobierca ustawowy po matce, domagać się przeprowadzenia działu spadku po niej, gdyż jak wynika z przesłuchania stron, pozostawiła majątek spadkowy w postaci nieruchomości.

Niezależnie od tego Sąd Rejonowy zwrócił uwagę, że powód wbrew treści art. 6 k.c. nie wykazał, na jakiej podstawie domaga się od pozwanego zachowku i w jaki sposób wyliczył jego wysokość. Strony są spadkobiercami ustawowymi po matce S. G., a z ich przesłuchania wynika, że nie dokonała ona żadnych darowizn na rzecz pozwanego.

W ocenie Sądu I instancji, za darowiznę w rozumieniu art. 888 k.c. w zw. z art. 993 k.c. nie można uznać czynności procesowej S. G., która w toku postępowania o dział spadku po J. G. – swoim mężu, wyraziła zgodę na przyznanie całego gospodarstwa rolnego na rzecz A. G. (1), w zamian za ustanowienie na jej rzecz dożywotnej służebności mieszkania i użytkowania nieruchomości spadkowej. Jej stanowisko nie naruszało w żaden sposób uprawnień powoda, gdyż wchodzące w skład spadku po J. G. gospodarstwo rolne dziedziczyli wyłącznie S. G. i A. G. (2) po ½ części.

O kosztach procesu Sąd Rejonowy orzekł na podstawie art. 98 k.p.c. w zw. z art. 113 ust. 1 ustawy dnia 28 lipca 2005 roku o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. nr 167, poz. 1398, ze zm.).

W apelacji od tego wyroku w punkcie 1, zawartej w piśmie z dnia 18 marca 2013 r. i w uzupełnieniu apelacji z dnia 9 lipca 2013 r., powód stwierdził, że czuje się skrzywdzony zaskarżonym wyrokiem. Zarzucił, że naruszone zostały przepisy procedury, gdyż oddalono jego wniosek o przeprowadzenie dowodu z zeznań świadka J. Ż., zmierzający do wykazania, że pozwany mówi nieprawdę, jakoby powód miał otrzymać od matki kwotę 12.000 zł. Apelujący stwierdził, że jest dla niego niezrozumiałe, dlaczego nie przyznano mu pełnomocnika z urzędu, choć nie jest on prawnikiem. Powołał się też na pogarszający się swój stan zdrowia.

W konsekwencji powód domagał się uchylenia wyroku w zaskarżonej części i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi I instancji i przyznania mu zachowku po matce, zgodnie z jego żądaniem.

Pozwany domagał się oddalenia apelacji, jako bezzasadnej.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Apelacja była bezzasadna, a podniesione w niej zarzuty nie mogły odnieść skutku, ponieważ zaskarżony wyrok odpowiada prawu, pomimo częściowo błędnego uzasadnienia.

Ustalony przez Sąd I instancji stan faktyczny, Sąd Okręgowy przyjął za własny, gdyż ma on źródło w dowodach, które ocenione zostały zgodnie z wymogami art. 233 § 1 k.p.c. Natomiast należy zauważyć, że ustalenia te były niepełne i dlatego też, jako okoliczność bezsporną między stronami, Sąd II instancji dodatkowo ustalił, następujący fakty:

Sąd Rejonowy dla Krakowa – Podgórza w Krakowie postanowieniem z dnia 6 marca 1992 r., sygn. akt I Ns 2362/01/P, stwierdził, że spadek po J. G.zmarłym w dniu (...)r. na podstawie ustawy nabyli wprost: żona S. G.w 5/20 częściach oraz dzieci: A. G. (1), P. G., J. G., J. L.i M. G.po 3/20 części, z tym, że wchodzące w skład spadku gospodarstwo rolne na podstawie ustawy nabyła żona S. G.i syn A. G. (2)po ½ części.

Sąd Rejonowy dla Krakowa – Podgórza w Krakowie postanowieniem z dnia 16 marca 1994 r., sygn. akt I Ns 2632/91/P na zgodny wniosek S. G. i A. G. (1) ustalił, że przedmiotem spadku po J. G. jest nieruchomość składająca się z działek nr: (...) o powierzchni łącznej 2 ha 11 a, objęta księgą wieczystą nr (...) oraz ½ części nieruchomości składającej się z działki nr (...) o pow. 2 ary, objęta księgą wieczystą nr (...); dokonał działu spadku w ten sposób, że cały spadek przyznał na wyłączną własność A. G. (1), a dla S. G. ustanowił prawo dożywotniego użytkowania działki nr (...) oraz prawo dożywotniego zamieszkania w budynku położnym na działce nr (...), zaś wartość przedmiotu działu ustalił na kwotę 100.000.000 zł.

Nie mógł odnieść skutku zarzut powoda, dotyczący nieprawidłowego jego zdaniem rozstrzygnięcia w przedmiocie oddalenia wniosku o ustanowienie mu pełnomocnika z urzędu. Jak wynika z protokołu rozprawy z dnia 25 stycznia 2013 r., na której zostało wydane to postanowienie, powód został pouczony o sposobie i terminie wniesienia na nie zażalenia. Skoro powód takiego zażalenia nie złożył, a nawet nie złożył wniosku o jego uzasadnienie, to obecnie już na etapie apelacji nie może tego prawomocnego postanowienia kwestionować i twierdzić, że jest nieprawidłowe, czy niezrozumiałe.

Zauważyć natomiast należy, że Sąd Rejonowy błędnie przyjął, jakoby powód nie wykazał, na jakiej podstawie domaga się od pozwanego zachowku. Już z pozwu oraz pisma uzupełniającego pozew wynika, że powód odwoływał się do postanowienia Sądu Rejonowego dla Krakowa – Podgórza w Krakowie postanowieniem z dnia 16 marca 1994 r., sygn. akt I Ns 2632/91/P, a wartość zachowku wyliczał jako ¼ wartości działu spadku po ojcu J. G. ustalonego w tamtej sprawie na kwotę 100.000.000 zł. Jednakże po denominacji była to kwota 10.000 zł, a zatem ¼ to 2.500 zł, a nie 25.000 zł, jak liczył powód. Wbrew twierdzeniom Sądu I instancji, wyrażenie zgodę przez S. G. na przyznanie całego gospodarstwa rolnego na rzecz A. G. (1), w zamian za ustanowienie na jej rzecz dożywotnej służebności mieszkania i użytkowania części nieruchomości spadkowej, było darowizną w rozumieniu art. 993 k.c. w zw. z art. 888 k.c., a zatem mogło być podstawą żądania zachowku po niej.

W doktrynie i judykaturze przyjmuje się, że pojęcie darowizny na gruncie przepisów o zachowku obejmuje nie tylko umowę z art. 888 k.c., ale również takie nieodpłatne czynności spadkodawcy, które następują z majątku spadkodawcy, powodują zmniejszenie spadku i z punktu widzenia osób uprawnionych mogą prowadzą do takiego samego ich pokrzywdzenia, jak dokonanie darowizny. Jako darowiznę należy traktować również przysporzenia, które uzyskuje jeden ze spadkobierców w razie sądowego działu spadku, jeżeli wartość, którą otrzymuje w wyniku działu jest mniejsza, niż jego udział, w sytuacji gdy rezygnował ze spłaty albo wnosił o mniejszą spłatę, niż należna. (Kodeks cywilny. Komentarz, red. Dr Konrad Osajda, rok wydania 2013r. Wydawnictwo C. H.Beck, wydanie 7 w Legalisie). W ocenie Sądu Okręgowego, wniosek S. G., aby w sprawie o dział spadku po J. G., sygn. akt I Ns 2632/91/P, przyznano całe gospodarstwa rolnego na rzecz A. G. (1), w zamian za ustanowienie na jej rzecz dożywotnej służebności mieszkania i użytkowania części nieruchomości spadkowej - było darowizną w rozumieniu art. 993 k.c. w zw. z art. 888 k.c. - na rzecz jej syna A. G. (1), albowiem w rezultacie matka stron otrzymała mniej, niż jej przysługiwało, a zatem doszło do zmniejszenia spadku po niej. W konsekwencji należało uznać, że skoro powód, jako uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku w postaci uczynionej przez spadkodawczynię darowizny, choć otrzymał w postaci powołania do spadku, to przysługiwało mu przeciwko pozwanemu roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia jego zachowku.

Natomiast zgodzić się należy z Sądem I instancji, że powód wbrew treści art. 6 k.c., nie udowodnił wysokości należnego zachowku, co skutkowało oddaleniem powództwa. Z protokołu rozprawy z dnia 25 stycznia 2013 r. wynika, że strony były pouczane o treści art.: 162, 207, 217, 229 i 230 k.p.c. Mimo tych pouczeń, powód nie zgłosił żadnych stosownych wniosków dowodowych, w tym z opinii biegłego do spraw szacowania nieruchomości dla ustalenia wysokości opisanego wyżej przysporzenia dokonanego przez jego matkę. Skoro gospodarstwo rolne po J. G. dziedziczyli tylko matka z synem A. po ½ części, to należny jej udział wynosił 5.000 zł po denominacji (10.000 zł x ½), a zatem wnioskując o przyznanie jej udziału A. G. (1), dokonała na jego rzecz przysporzenia tej kwoty, jednakże pomniejszonej o wartość przyznanej jej dożywotnej służebności mieszkania i użytkowania części nieruchomości spadkowej, której wysokości powód nie udowodnił.

Przypomnieć należy, że w przepisach art. 993-995 k.c. uregulowano sposób obliczania tzw. substratu zachowku, który obejmuje czystą wartość spadku, powiększoną o wartość darowizn (także zapisów windykacyjnych) podlegających zaliczeniu na podstawie przepisów art. 993 i nast. k.c. Pierwszą czynnością konieczną do obliczenia zachowku jest ustalenie czystej wartości spadku. Należy więc najpierw ustalić wartość stanu czynnego spadku przez zestawienie i wycenę wszystkich praw (aktywów) należących do spadku, następnie zaś - od tak ustalonej wartości stanu czynnego spadku - odjąć wartość stanu biernego (pasywów) spadku. Wreszcie do wartości czystego spadku dolicza się wartość darowizn (także zapisów windykacyjnych) dokonanych przez spadkodawcę na rzecz spadkobierców powołanych do zachowku. Wprawdzie art. 993 k.c. nie zawiera stosownej dyspozycji co do takiego postępowania, jednakże nie może być wątpliwości, że zachowek należy obliczać uwzględniając wartość czystą spadku (Kodeks cywilny. Komentarz, red. prof. dr hab. Edward Gniewek, prof. dr hab. Piotr Machnikowski, rok wydania 2013r. Wydawnictwo C. H.Beck, wydanie 5 w Legalisie). W judykaturze przyjmuje się, że obliczenie zachowku następuje na podstawie wartości spadku ustalonej według cen z daty orzekania o roszczeniach z tego tytułu (uchwała SN (7) z 26.3.1985 r., III CZP 75/84, OSN 1985, Nr 10, poz. 147, OSP 1988, Nr 2, poz. 27) i uchwała SN z 17.05.1985 r., III CZP 69/84, OSN 1986, nr 3, poz. 24).

W sytuacji gdy powództwo podlegało oddaleniu, wobec braku udowodnienia wysokości należnego powodowi zachowku, to za chybiony należało uznać zarzut dotyczący naruszenia prawa procesowego, poprzez oddalenie wniosku apelującego o przeprowadzenie dowodu z zeznań świadka J. Ż., na okoliczność iż pozwany zeznał nieprawdę, jakoby powód miał otrzymać od matki kwotę 12.000 zł. Wniosek ten miałby znacznie dla sprawy tylko wtedy, gdyby roszczenie powoda było zasadne.

Mając na uwadze powyższe, Sąd Okręgowy oddalił apelację jako bezzasadną, na zasadzie art. 385 k.p.c.

Ref. SSR A. Zielińska