Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 22 czerwca 2018 r.

Sąd Okręgowy w Warszawie Wydział XXIV Cywilny

w składzie następującym:

Przewodniczący: SSO Jacek Tyszka

Protokolant: sekretarz sądowy Tomasz Górecki

po rozpoznaniu 8 czerwca 2018 roku w Warszawie na rozprawie

sprawy z powództwa S. W.

przeciwko P. N. (1)

o ustalenie i wydanie

I ustala, że umowa zawarta 18 kwietnia 2014 roku pomiędzy R. M. i P. N. (1) zatytułowana „Umowa sprzedaży, umowa użyczenia i umowa o sprawowanie opieki” jest nieważna;

II nakazuje P. N. (1), aby wydał S. W. następujące ruchomości:

1. obraz Marian Ruzamski – portret księżnej Czartoryskiej – sygnowany, akwarela, w ramach 47 x 34 cm,

2. obraz A. Jakimczuk – sygnowany – portret chłopca – olej, płótno, 70 x 48 cm, rama złocona,

3. obraz Alfons Karpiński – kwiaty w wazonach – (białe-różowe), olej, tektura, 63 x 50 cm, w złoconej ramie,

4. obraz portret mężczyzny – niesygnowany – olej, płótno naklejone na tekturze, ok. poł. XIX w., 43 x 16 cm,

5. obraz Alfons Karpiński – portret damy w kapeluszu, ok. 50 x 60-70 cm, na tekturze, czarna rama,

6. obraz M. Nehring – pejzaż zimowy we mgle – 74 x 51 cm., akwarela, oprawiony w ramę stare srebro,

7. obraz malarz nieznany – starzec z czaszką w dłoni – olej, płótno, ok. 100 x 70 cm, w ciemnej tonacji, czarna rama fornirowana,

8. obraz Alfons Karpiński – róże w wazonie – olej, tektura, 63 x 66 cm,

9. obraz malarz nieznany – portret mężczyzny – poł. XIX w.,

10. obraz portret mężczyzny, sygnowany,

11. obraz Alfons Karpiński – róże w wazonie – olej, tektura, 63 x 66,5 cm,

12. obraz malarz nieznany – scena na zaślubinach – olej, deska, 60,5 x 102 cm, XVIII/XIX w.,

13. obraz pastel na papierze – wiejski chłopiec – w prawym dolnym rogu podpisany – „Karczeny” – 34,5 x 49 cm,

14. obraz Jerzy Kossak – dat. 1937 r. – portret ułański na tle pejzażu zimowego – olej, płótno naklejone na tekturze – w ramach,

15. obraz Jerzy Potrzebowski – pejzaż – 33 x 28 cm,

16. obraz malarz nieznany – portret z polowania, koniec XIX w., płótno dublowane,

17. obraz malarz nieznany – portret strzelca, olej, płótno (obcięte), I poł. XX w., 16 x 16,5 cm,

18. obraz Axentowicz – nad morzem, kobieta w kapeluszu stojąca przy balustradzie, 53,5 x 31 cm, sygnowany i datowany 1905 r.,

19. obraz Maja Berezowska – scena rodzajowa dwie osoby, rysunek tuszem, 24 x 35 cm,

20. obraz Tadeusz Okoń, rok 1931, portret kobiety, sygnowany, ok. 100-120 x 70 cm,

21. obraz Tadeusz Okoń – portret oficera – sygnowany, wymiary ok. 70 x 120 cm,

22. ikona – ostatnia wieczerza, olej, deska, II poł. XIX w. – Rosja, 48,5 x 50,5 cm, po konserwacji, ikona w postaci krzyża jerozolimskiego,

23. lustro w ramie drewnianej rzeźbionej, złoconej,

24. zwieńczenie drewniane – sąd ostateczny – płaskorzeźba złocona, XVIII w.,

25. obraz Kolberg – portret kobiety, olej, płótno, 46 x 36 cm,

26. rysunek Unichowski – grający na fortepianie (Chopin) – w złoconej cienkiej ramie za szkłem,

27. rzeźba – figura drewniana – malarz – autorstwa Jana Bonawentury,

28. obraz – portret biskupa, kardynała, brata króla Stanisława Augusta – olej płótno w złoconej ramie,

29. obraz Kossak – obóz żołnierski – ok. 30 x 40 cm, na pierwszym planie koń na tle namiotów żołnierskich;

III ustala, że koszty procesu ponosi w całości pozwany i pozostawia szczegółowe wyliczenie tych kosztów referendarzowi sądowemu.

Sygn. akt XXIV C 360/15

UZASADNIENIE

Pozwem z 15 kwietnia 2015 roku S. W. wniosła przeciwko P. N. (1) o stwierdzenie nieważności umowy zawartej 18 kwietnia 2014 roku pomiędzy R. M. a P. N. (1) zatytułowanej umowa sprzedaży, użyczenia i umowa o sprawowanie opieki. Ponadto wniosła o zasądzenie od pozwanego na jej rzecz kosztów postępowania według norm przepisanych.

W uzasadnieniu powódka wskazała, że jest spadkobierczynią R. M.. Podała, że w chwili zawarcia zaskarżonej umowy R. M. dzień po przebytej operacji przebywał w szpitalu oraz zażywał środki farmakologiczne, co mogło mieć wpływ na stan jego świadomości. Tym samym zdaniem powódki zachodzi nieważności przedmiotowej umowy z uwagi na wadę oświadczenia woli, o której mowa w art. 82 k.c. ( pozew – k. 2-9).

Pismem procesowym z 30 grudnia 2016 roku powódka rozszerzyła powództwo wnosząc dodatkowo o nakazanie pozwanemu wydania ruchomości objętych umową z 18 kwietnia 2014 roku, tj.:

1. obraz Marian Ruzamski – portret księżnej Czartoryskiej – sygnowany, akwarela, w ramach 47 x 34 cm,

2. obraz A. Jakimczuk – sygnowany – portret chłopca – olej, płótno, 70 x 48 cm, rama złocona,

3. obraz Alfons Karpiński – kwiaty w wazonach – (białe-różowe), olej, tektura, 63 x 50 cm, w złoconej ramie,

4. obraz portret mężczyzny – niesygnowany – olej, płótno naklejone na tekturze, ok. poł. XIX w., 43 x 16 cm,

5. obraz Alfons Karpiński – portret damy w kapeluszu, ok. 50 x 60-70 cm, na tekturze, czarna rama,

6. obraz M. Nehring – pejzaż zimowy we mgle – 74 x 51 cm., akwarela, oprawiony w ramę stare srebro,

7. obraz malarz nieznany – starzec z czaszką w dłoni – olej, płótno, ok. 100 x 70 cm, w ciemnej tonacji, czarna rama fornirowana,

8. obraz Alfons Karpiński – róże w wazonie – olej, tektura, 63 x 66 cm,

9. obraz malarz nieznany – portret mężczyzny – poł. XIX w.,

10. obraz portret mężczyzny, sygnowany,

11. obraz Alfons Karpiński – róże w wazonie – olej, tektura, 63 x 66,5 cm,

12. obraz malarz nieznany – scena na zaślubinach – olej, deska, 60,5 x 102 cm, XVIII/XIX w.,

13. obraz pastel na papierze – wiejski chłopiec – w prawym dolnym rogu podpisany – „Karczeny” – 34,5 x 49 cm,

14. obraz Jerzy Kossak – dat. 1937 roku – portret ułański na tle pejzażu zimowego – olej, płótno naklejone na tekturze – w ramach,

15. obraz Jerzy Potrzebowski – pejzaż – 33 x 28 cm,

16. obraz malarz nieznany – portret z polowania, koniec XIX w., płótno dublowane,

17. obraz malarz nieznany – portret strzelca, olej, płótno (obcięte), I poł. XX w., 16 x 16,5 cm,

18. obraz Axentowicz – nad morzem, kobieta w kapeluszu stojąca przy balustradzie, 53,5 x 31 cm, sygnowany i datowany 1905 roku,

19. obraz Maja Berezowska – scena rodzajowa dwie osoby, rysunek tuszem, 24 x 35 cm,

20. obraz Tadeusz Okoń, rok 1931, portret kobiety, sygnowany, ok. 100-120 x 70 cm,

21. obraz Tadeusz Okoń – portret oficera – sygnowany, wymiary ok. 70 x 120 cm,

22. ikona – ostatnia wieczerza, olej, deska, II poł. XIX w. – Rosja, 48,5 x 50,5 cm, po konserwacji, ikona w postaci krzyża jerozolimskiego,

23. lustro w ramie drewnianej rzeźbionej, złoconej,

24. zwieńczenie drewniane – sąd ostateczny – płaskorzeźba złocona, XVIII w.,

25. obraz Kolberg – portret kobiety, olej, płótno, 46 x 36 cm,

26. rysunek Unichowski – grający na fortepianie (Chopin) – w złoconej cienkiej ramie za szkłem,

27. rzeźba – figura drewniana – malarz – autorstwa Jana Bonawentury,

28. obraz – portret biskupa, kardynała, brata króla Stanisława Augusta – olej płótno w złoconej ramie,

29. obraz Kossak – obóz żołnierski – ok. 30 x 40 cm, na pierwszym planie koń na tle namiotów żołnierskich ( pismo – k. 549-552).

W odpowiedzi na pozew P. N. (1) wniósł o oddalenie powództwa.

W uzasadnieniu pozwany wskazał, że od 2004 roku łączyły go bliskie stosunki ze zmarłym R. M., który był osobą skrytą i ukrywał znajomość z pozwanym. Podał, że 1 marca 2014 roku została zawarta pomiędzy pozwanym a zmarłym ustna umowa sprzedaży majątku ruchomego zmarłego za cenę 100.000 zł, którą to cenę w tym samym dniu w gotówce uiścił pozwany. Podniósł, że to zmarły nakłaniał pozwanego, by spisać postanowienia umowy ustnej z uwagi na jego pogarszający się stan zdrowia. Podał, że z uwagi na okoliczność, że ktoś wynosił rzeczy z mieszkania zmarłego w dniu jego śmierci, pozwany przeniósł 32 przedmioty do swojego mieszkania ( odpowiedź na pozew – k. 427-430).

Sąd ustalił następujący stan faktyczny.

P. N. (2) i R. M. pozostawali w bliskich towarzyskich stosunkach. R. M. pozostawał również w dobrych przyjacielskich relacjach z J. S. ( zeznania J. S. – k. 461-465).

W 2012 roku R. M. sprzedał lokal nr (...) położony w budynku przy ul. (...) w W. A. G. i M. G.. W umowie strony oświadczyły, że sprzedaż nie obejmuje rzeczy ruchomych znajdujących się w lokalu, w szczególności mebli i obrazów. Jednocześnie nabywcy ustanowili na rzecz sprzedającego dożywotnią służebność mieszkania ( zeznania M. G. – k. 459-460, zeznania A. G. – k. 460).

Od 4 marca 2014 roku R. M. był hospitalizowany w Szpitalu (...) w W. z rozpoznaniem ostrego pozanerkowego uszkodzenia nerek u osoby z przerostem gruczołu krokowego, odwodnienia, nawrotowego krwawienia z przewodu pokarmowego, niedokrwistości pokrwotocznej, wrzodów dwunastnicy, zapalenia błony śluzowej żołądka i dwunastnicy i innych schorzeń. Następnie od 5 kwietnia 2014 roku R. M. był hospitalizowany w szpitalu przy ul. (...) w W., gdzie rozpoznano u niego wrzód dwunastnicy z krwawieniem z przewodu pokarmowego, zakażenie wewnątrzbrzuszne, wstrząs septyczny. 11 kwietnia 2014 roku R. M. przeszedł operację laparotomii, a następnie 17 kwietnia 2014 roku przebył operację relaparotomii, z powodu krwawienia i anemizacji oraz resekcję żołądka i zespolenie jelitowo-jelitowe. Przed wykonaniem operacji tego samego dnia R. M. złożył rozmazany i nieczytelny podpis pod pismem zawierającym zgodę na operację. Lekarze wykonując operację 17 kwietnia 2014 roku uznali, że pacjent, który wymagał niezwłocznej pomocy lekarskiej, ze względu na swój stan zdrowia nie mógł wyrazić zgody, a nie było również możliwości na porozumienie się z jego przedstawicielem ustawowym lub opiekunem faktycznym. 17 i 18 kwietnia 2014 roku w związku z operacją pacjentowi podawano środki farmakologiczne w postaci morfiny oraz propofolu ( historia choroby – k. 34-35, raport – k. 75, karta informacyjna – k .322, zgoda na operację – k. 297, protokół konieczności – k. 289).

18 kwietnia 2014 roku został sporządzony dokument, z którego wynikało, że R. M. zawarł z P. N. (1) umowę zatytułowaną „Umowa sprzedaży, użyczenia i umowa o sprawowanie opieki”, na podstawie której R. M. sprzedał P. N. (3) jako swojemu opiekunowi wszystkie ruchomości, w szczególności meble, obrazy, ozdoby oraz wszystkie inne elementy wyposażenia, znajdujące się w lokalu nr (...) położonym w budynku przy ul. (...) w W. za cenę 100.000 zł. Jednocześnie nabywca oddał ww. rzeczy sprzedającemu w dożywotnie użyczenie. Ponadto w umowie ustalono, że R. M. powierzył P. N. (1) sprawowanie nad nim opieki polegające na zaspokajaniu codziennych potrzeb życiowych. Pod umową R. M. uczynił tuszowy odcisk palca, obok którego A. F. wypisał jego imię i nazwisko oraz złożył swój podpis ( kopia umowy – k. 25-26).

Stan zdrowia R. M. 18 kwietnia 2014 roku z uwagi na liczne ciężkie schorzenia somatyczne oraz przebyty dzień wcześnie zabieg operacyjny, a także przyjmowane środki farmakologiczne w postaci morfiny i propofolu nie pozwalał mu na świadome i swobodne złożenie przez niego oświadczenia woli. Istniejące schorzenia i przyjmowane leki generowały bowiem zakłócenia stanu psychicznego R. M.. Morfina i propofol mają bardzo silny wpływ na ośrodkowy układ nerwowy i powodują zaburzenia świadomości ( opinia zespołu biegłych – k. 569-579, opinia uzupełniająca – k. 629-636).

R. M. zmarł 26 kwietnia 2014 roku w wieku 87 lat. Spadek po nim na mocy testamentu z 18 stycznia 2014 roku nabyła siostra S. W. w całości ( odpis skrócony aktu zgonu – k. 14, akt poświadczenia dziedziczenia – k. 15-17).

Po śmierci R. M., P. N. (1) wszedł w posiadanie następujących rzeczy ruchomych, które w chwili śmierci R. M. stanowiły własność zmarłego:

1. obraz Marian Ruzamski – portret księżnej Czartoryskiej – sygnowany, akwarela, w ramach 47 x 34 cm,

2. obraz A. Jakimczuk – sygnowany – portret chłopca – olej, płótno, 70 x 48 cm, rama złocona,

3. obraz Alfons Karpiński – kwiaty w wazonach – (białe-różowe), olej, tektura, 63 x 50 cm, w złoconej ramie,

4. obraz portret mężczyzny – niesygnowany – olej, płótno naklejone na tekturze, ok. poł. XIX w., 43 x 16 cm,

5. obraz Alfons Karpiński – portret damy w kapeluszu, ok. 50 x 60-70 cm, na tekturze, czarna rama,

6. obraz M. Nehring – pejzaż zimowy we mgle – 74 x 51 cm., akwarela, oprawiony w ramę stare srebro,

7. obraz malarz nieznany – starzec z czaszką w dłoni – olej, płótno, ok. 100 x 70 cm, w ciemnej tonacji, czarna rama fornirowana,

8. obraz Alfons Karpiński – róże w wazonie – olej, tektura, 63 x 66 cm,

9. obraz malarz nieznany – portret mężczyzny – poł. XIX w.,

10. obraz portret mężczyzny, sygnowany,

11. obraz Alfons Karpiński – róże w wazonie – olej, tektura, 63 x 66,5 cm,

12. obraz malarz nieznany – scena na zaślubinach – olej, deska, 60,5 x 102 cm, XVIII/XIX w.,

13. obraz pastel na papierze – wiejski chłopiec – w prawym dolnym rogu podpisany – „Karczeny” – 34,5 x 49 cm,

14. obraz Jerzy Kossak – dat. 1937 roku – portret ułański na tle pejzażu zimowego – olej, płótno naklejone na tekturze – w ramach,

15. obraz Jerzy Potrzebowski – pejzaż – 33 x 28 cm,

16. obraz malarz nieznany – portret z polowania, koniec XIX w., płótno dublowane,

17. obraz malarz nieznany – portret strzelca, olej, płótno (obcięte), I poł. XX w., 16 x 16,5 cm,

18. obraz Axentowicz – nad morzem, kobieta w kapeluszu stojąca przy balustradzie, 53,5 x 31 cm, sygnowany i datowany 1905 roku,

19. obraz Maja Berezowska – scena rodzajowa dwie osoby, rysunek tuszem, 24 x 35 cm,

20. obraz Tadeusz Okoń, rok 1931, portret kobiety, sygnowany, ok. 100-120 x 70 cm,

21. obraz Tadeusz Okoń – portret oficera – sygnowany, wymiary ok. 70 x 120 cm,

22. ikona – ostatnia wieczerza, olej, deska, II poł. XIX w. – Rosja, 48,5 x 50,5 cm, po konserwacji, ikona w postaci krzyża jerozolimskiego,

23. lustro w ramie drewnianej rzeźbionej, złoconej,

24. zwieńczenie drewniane – sąd ostateczny – płaskorzeźba złocona, XVIII w.,

25. obraz Kolberg – portret kobiety, olej, płótno, 46 x 36 cm,

26. rysunek Unichowski – grający na fortepianie (Chopin) – w złoconej cienkiej ramie za szkłem,

27. rzeźba – figura drewniana – malarz – autorstwa Jana Bonawentury,

28. obraz – portret biskupa, kardynała, brata króla Stanisława Augusta – olej płótno w złoconej ramie,

29. obraz Kossak – obóz żołnierski – ok. 30 x 40 cm, na pierwszym planie koń na tle namiotów żołnierskich ( okoliczności bezsporne).

Powyższy stan faktyczny Sąd ustalił w oparciu o złożone w sprawie dokumenty, które uznał za wiarygodne, gdyż ich prawdziwość nie budziła wątpliwości i nie była kwestionowana przez strony.

Niemiarodajne dla rozstrzygnięcia sprawy były zeznania świadków T. K. (k. 439-440) i M. O. (k. 441-442), którzy nie pamiętali okoliczności związanych z leczeniem i stanem zdrowia R. M..

Sąd nie dał wiary zeznaniom świadka A. F. (k. 441-443). Świadek zeznał, że R. M. zaproponował, by na umowie odcisnąć jego tuszowy odcisk palca zamiast podpisu. Niewiarygodne z punktu widzenia zasad doświadczenia życiowego było, że pacjent w stanie ciężkim, przebywający na oddziale intensywnej opieki medycznej, dobę po przebytej operacji, wypowiadał się sensownie i stylistycznie. Zeznania świadka nie znalazły potwierdzenia w pozostałym materiale dowodowym.

Brak było podstaw, by kwestionować zeznania świadków M. G. (k. 459-460), A. G. (k. 460) i J. S. (k. 460-465). Jednakże wskazać należy, że okoliczności poprzedzające zawarcie umowy, zwłaszcza szczegółowe wzajemne stosunki stron tej umowy, czy zamiar zmarłego co do rozporządzenia swoim majątkiem nie miały istotnego znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy, z punktu widzenia przesłanek, o których mowa w art. 82 k.c. Innymi słowy, nawet gdyby przyjąć, że osoba dokonująca czynności prawnej w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli miała wcześniej zamiar dokonania takiej czynności, nie sanuje to tej czynności na chwilę jej dokonania. Sąd dokonuje oceny ważności czynności prawnej na podstawie art. 82 k.c. na chwilę rzeczywistego dokonania tej czynności.

Ustaleń faktycznych dotyczących stanu zdrowia R. M. w chwili zawierania umowy z 18 kwietnia 2014 roku i wpływu tego stanu zdrowia na świadome podjęcie decyzji i wyrażanie woli Sąd dokonał w oparciu o opinię zespołu biegłych lekarzy z zakresu anestezjologii i intensywnej terapii, chorób wewnętrznych, psychiatrii i medycyny sądowej (k. 569-579). Sąd uznał opinię za miarodajną. Opinia była jasna, logiczna i nie zawierała sprzeczności. Biegli wykonując opinię oparli się na analizie dowodów znajdujących się w aktach sprawy, w szczególności dokumentacji medycznej. Dokonali szczegółowej analizy stanu zdrowia R. M.. Opisali przebieg leczenia podczas ostatniego pobytu pacjenta w szpitalu, a wnioski opinii wyprowadzili z przytoczonych danych na temat jego zdrowia. W opinii uzupełaniającej odnieśli się do pytań strony pozwanej i wyjaśnili wątpliwe dla pozwanego aspekty opinii.

Brak było podstaw do dopuszczania dowodu z kolejnej opinii uzupełniającej czy opinii innego zespołu biegłych. Wykonana w sprawie opinia była bowiem niewadliwa i wyczerpująca. Nie było potrzebne, czego domagał się pozwany w piśmie procesowym z 26 lutego 2018 r, aby zostało wskazane, który dokładnie biegły wykonał poszczególne fragmenty opinii. Zgodnie z art. 285 § 2 k.p.c. biegli mogą złożyć opinię łączną. W rozumieniu tego przepisu warunki opinii łącznej w zakresie stanu zdrowia spełnia opinia zespołu biegłych, wydana po wspólnej analizie dokumentacji lekarskiej, uwzględniająca wyniki badania jako całości i zawierająca wspólną konkluzję co do oceny stanu zdrowia. Za opinię łączną uznaje się nie tylko opinię wspólną kilku biegłych z tej samej dziedziny, lecz także opinię kompleksową kilku biegłych z różnych (zwłaszcza zbliżonych) specjalności. W takim wypadku istota opinii łącznej sprowadza się do tego, aby każdy z tych biegłych przeprowadził badania cząstkowe w zakresie swej specjalności, a następnie wszyscy biegli opracowali jedną opinię, zakończoną wspólną oceną i konkluzją (uchwała SN z 29.11.1977 r., III CZP 88/77, OSNC 1978, nr 6, poz. 87). Nie było zatem konieczne przedstawienie przez każdego z biegłych cząstkowych konkluzji swoich badań i wniosków. bezzasadnie pozwany twierdził, że część wniosków opinii opiera się na stwierdzeniach zawartych w uzasadnieniu pozwu i odpowiedzi na pozew. Z opinii wynika, że wnioski zespołu biegłych opierały się na dokumentacji medycznej zawartej w aktach sprawy oraz wiedzy i doświadczeniu biegłych (z oczywistych względów biegli nie mogli zbadać osoby składającej oświadczenie woli). Wnioski o stanie świadomości pacjenta biegli wywodzili z konkretnych okoliczności dotyczących przebytych przez R. M. zabiegów medycznych, rodzaju chorób, na które cierpiał i skutków użycia leków, które zażywał. Streszczenie uzasadnień pism procesowych nie oznacza, że biegli we wnioskach opinii opierali się na tych twierdzeniach, a jedynie, że rzetelnie dokonali analizy całości akt sprawy. Nie były istotne dla wydania opinii okoliczności co do godzin podawania dawek środków farmakologicznych, w szczególności, że strona pozwana nie wskazywała na okoliczność godziny złożenia oświadczenia woli przez zmarłego, zaś w aktach sprawy brak miarodajnego materiału dowodowego na ten temat. Ponadto podnieść należy, że biegli wskazali również inne okoliczności obok przyjmowania leków, które wpływały na stan psychiczny pacjenta. Z tych przyczyn Sąd oddalił wniosek pozwanego o dopuszczenie dowodu z ustnej opinii uzupełniającej zespołu biegłych. Przy tym podać należy, że pozwany upatrywał wadliwości opinii w jej kategorycznej ocenie, co do stanu zdrowia R. M., wskazując że w naukach medycznych nie mieszczą się oceny, które mają charakter kategoryczny. Tymczasem w piśmiennictwie i judykaturze niesporny jest pogląd, że ocena w przedmiocie istnienia stanu wyłączającego świadome powzięcie decyzji i wyrażenie woli musi być w świetle art. 82 k.c. kategoryczna. Gdyby przyjąć rozumowanie zaprezentowane przez pozwanego, nie byłoby możliwe ustalenie nieważności umów w oparciu o art. 82 k.c. na podstawie materiału dowodowego w postaci opinii biegłych z zakresu medycyny.

Sąd oddalił również wniosek dowodowy pozwanego o przesłuchanie świadków, którzy zeznawali w postępowaniu przygotowawczym oraz oddalił wniosek o przesłuchanie pozwanego w charakterze strony. Dokonanie ustaleń faktycznych mających istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy wymagało wiadomości specjalnych w postaci opinii biegłych, których to ustaleń nie można zastępować dowodami osobowymi. Ani świadkowie, ani pozwany nie dysponowali bowiem wiadomościami specjalnymi, które pozwoliły dokonać oceny stanu zdrowia R. M. 18 kwietnia 2014 roku. Teza dowodowa, na jaką mieli zeznawać ci świadkowie sprowadzała się de facto do oceny wiarygodności ich zeznań w postępowaniu przygotowawczym, co nie miało żadnego znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy. Podobnie bez znaczenia dla rozstrzygnięć sprawy były kwestie stosunków osobistych łączących pozwanego z R. M., czy innymi osobami.

Sąd zważył, co następuje.

Powódka wnosiła o stwierdzenie nieważności umowy z 18 kwietnia 2014 roku zawartej pomiędzy R. M. a P. N. (1). Pozwany zaprzeczył twierdzeniom, że R. M. znajdował się w chwili zawierania umowy w stanie wyłączającym świadome i swobodne podejmowanie decyzji i oświadczenie woli. Ponadto wskazał, że umowa została faktycznie zawarta 1 marca 2014 roku.

Sankcja nieważności czynności prawnej charakteryzuje się m.in. tym że czynność prawna jest nieważna od początku i od chwili jej dokonania nie wywołuje zamierzonych skutków prawnych. Nadto nieważność czynności prawnej następuje z mocy samego prawa, bez potrzeby zajścia jakichkolwiek dalszych zdarzeń, a w szczególności nie jest konieczne ani oświadczenie strony czynności, ani konstytutywne orzeczenie sądu. Orzeczenie sądowe stwierdzające nieważność czynności prawnej ma charakter deklaratoryjny (por. B. Lewaszkiewicz-Petrykowska (w:) System prawa cywilnego, t. I, s. 706, 707; A. Szpunar, O konwalidacji wadliwych czynności prawnych, PiP 2002, nr 7, s. 6; Z. Radwański (w:) System Prawa Prywatnego, t. II, s. 428, 429; M. Gutowski, Nieważność..., s. 395 i n.).

Powództwo o ustalenie nieważności umowy znajduje oparcie w art. 189 k.p.c., zgodnie z którym powód może żądać ustalenia przez sąd istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa, gdy ma w tym interes prawny. Warunkiem sine qua non dopuszczalności takiego powództwa jest istnienie po stronie powodowej interesu prawnego, w ustaleniu konkretnego stosunku prawnego lub prawa.

Interes prawny w rozumieniu art. 189 k.p.c. jest to obiektywna (czyli rzeczywiście istniejąca), a nie tylko hipotetyczna (czyli potencjalnie możliwa) potrzeba prawna uzyskania wyroku odpowiedniej treści, występująca wówczas, gdy powstała sytuacja rzeczywistego naruszenia albo zagrożenia naruszenia określonej sfery prawnej. Interes prawny występuje wtedy, gdy sam skutek, jaki wywoła uprawomocnienie się wyroku ustalającego, zapewni powodowi ochronę jego prawnie chronionych interesów, czyli definitywnie zakończy spór istniejący lub prewencyjnie zapobiegnie powstaniu takiego sporu w przyszłości, a jednocześnie interes ten nie podlega ochronie w drodze innego środka. Z kolei brak interesu prawnego jako przesłanki powództwa z art. 189 k.p.c. zachodzi wówczas, gdy strona nie ma jakiejkolwiek potrzeby ustalania stosunku prawnego lub prawa, gdyż jej sfera prawna nie została ani naruszona, ani zagrożona przez pozwanego.

W ocenie Sądu powódka posiadała interes prawny w ustaleniu nieważności przedmiotowej umowy.

Powódka wystąpiła z pozwem o stwierdzenie, że umowa sprzedaży, użyczenia i o sprawowanie opieki, którą jej poprzednik prawny zawarł z pozwanym jest nieważna. Warto podnieść, że interes prawny w domaganiu się ustalenia ważności czynności prawnej występuje zwłaszcza w wypadku niepewności co do odpowiedniego prawa lub stosunku prawnego (wyrok SN z 24 marca 1987 r., III CRN 57/87, OSNPG 1987/7/27). Taka też sytuacja wystąpiła w okolicznościach sprawy. Od ustalenia ważności/nieważności spornej umowy zależał los prawny wyposażenia mieszkania, zajmowanego przez poprzednika prawnego powódki, z którego część znalazła się faktycznie w rękach powódki, a część w posiadaniu pozwanego. To samo dotyczyło kwestii związania stron innymi postanowieniami tejże umowy. Należało uznać, że powódka miała obiektywną potrzebę prawną wystąpienia z powództwem przewidzianym w art. 189 k.p.c., gdyż w ten sposób mogła uzyskać pewność co do sytuacji prawnej, w jakiej się znajduje.

Interesu prawnego powódki nie wyłączało, że mogła wystąpić, i faktycznie w toku sprawy wystąpiła, z żądaniem wydania części rzeczy, które na podstawie umowy znalazły się w rękach pozwanego. Nie było bowiem sporne, że nie całe wyposażenia mieszkania, znalazło się w posiadaniu pozwanego. Nadto umowa dotyczyła również innych praw i zobowiązań stron, w szczególności odnoszących się do zapłaty ceny, jak też sprawowania opieki nad R. M.. Potrzeba ustalenia związania/niezwiązania nimi również dawała powódce prawo do zgłoszenia żądania ustalenia ważności umowy.

Warto wspomnieć, że strona pozwana nie kwestionowała istnienia interesu prawnego powódki w żądaniu ustalenia nieważności umowy.

Przechodząc do badania drugiej przesłanki z art. 189 k.p.c., trzeba zacząć od przypomnienia, że według strony powodowej R. M. zawarł umowę w stanie wyłączającym świadome powzięcie decyzji i wyrażenie woli.

Kwestią co do zasady bezsporną w niniejszej sprawie było samo sporządzenie dokumentu umowy pomiędzy R. M. i P. N. (1), co miało miejsce 18 kwietnia 2018 roku. O tym, że tego dnia złożyli oni oświadczenia woli świadczy treść dokumentu zatytułowanego: „Umowa sprzedaży, użyczenia i umowa o sprawowanie opieki”. Powyższe wynika jednoznacznie z przedstawionych do akt niniejszej sprawy dokumentów.

Jednocześnie w tym miejscu wskazać należy, że twierdzenia pozwanego o tym, że umowa z 18 kwietnia 2014 roku stanowiła jedynie pisemne potwierdzenie umowy ustnej zawartej 1 marca 2014 roku, nie znalazły odzwierciedlenia w materiale dowodowym zgromadzonym w niniejszej sprawie. Przede wszystkim to twierdzenie było sprzeczne z postanowieniami umowy, w której strony nie odniosły się do rzekomo zawartej 1 marca 2014 roku umowy. Gdyby, jak twierdzi pozwany, cena wskazana w umowie została rzeczywiście zapłacona przez niego w gotówce 1 marca 2014 roku, to zapewne pozwany przygotowując projekt umowy z 18 kwietnia 2014 roku, wskazałby na tę okoliczność w treści tej umowy. Co więcej pozwany nawet nie uprawdopodobnił, że zapłacił R. M. kwotę 100.000 zł. Nie przedstawił w toku niniejszego postępowania żadnego dowodu przemawiającego za przyjęciem, że w tamtym czasie dysponował taką kwotą, np. w postaci potwierdzenia operacji, że 1 marca 2014 roku bądź niedługo przed tym dniem podjął ze swojego rachunku bankowego gotówkę w kwocie 100.000 zł, ani nie przedstawił miarodajnego dowodu, że posiadał w gotówce kwotę 100.000 zł. To na stronie pozwanej stosownie do art. 6 k.c. spoczął ciężar wykazania, że doszło do zawarcia umowy 1 marca 2014 roku. Temu obowiązkowi jednak pozwany nie sprostał. Na marginesie wskazać należy, że jedyny bezpośredni świadek wydarzeń mających miejsce 18 kwietnia 2014 roku, świadek A. F., w swoich zeznaniach nie wskazywał, że umowa z 18 kwietnia 2014 roku stanowiła potwierdzenie wcześniejszej ustnie zawartej umowy.

Zgodnie z art. 58 § 1 k.c. czynność prawna sprzeczna z ustawą albo mająca na celu obejście ustawy jest nieważna, chyba że właściwy przepis przewiduje inny skutek, w szczególności ten, że na miejsce nieważnych postanowień czynności prawnej wchodzą odpowiednie przepisy ustawy. Natomiast zgodnie z art. 82 k.c., nieważne jest oświadczenie woli złożone przez osobę, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Dotyczy to w szczególności choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego, chociażby nawet przemijającego, zaburzenia czynności psychicznych.

Mając na uwadze treść wyżej cytowanego przepisu należy zaznaczyć, że sformułowanie zawarte w art. 82 k.c. wyraźnie wskazuje na to, że wyłącznie dwie grupy stanów faktycznych powodują wskazaną w tym przepisie wadę oświadczenia woli, a mianowicie stan wyłączający świadomość oraz stan wyłączający swobodę. W tym zakresie nie mają natomiast znaczenia przyczyny, które doprowadziły do powstania wymienionych stanów. Każdy z nich może stanowić wadę oświadczenia woli. Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z 7 lutego 2006 roku (sygn. akt IV CSK 7/05): „granica między stanem wyłączającym świadome powzięcie decyzji, a stanem wyłączającym swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli jest bardzo płynna”, nadto „powzięcie decyzji i wyrażenie woli jest swobodne, gdy zarówno proces decyzyjny, jak i uzewnętrznienie woli nie zostały zakłócone przez destrukcyjne czynniki wynikające z właściwości psychiki czy procesu myślowego osoby składającej oświadczenie woli. Stan wyłączający swobodę musi również wynikać z przyczyny wewnętrznej, umiejscowionej w samym podmiocie składającym oświadczenie woli, a nie w sytuacji zewnętrznej. Tak pojmowanemu brakowi swobody towarzyszyć będzie natomiast najczęściej także pewne ograniczenie świadomości”. W tym miejscu należy ponownie podkreślić, że w zakresie stwierdzenia wystąpienia wady oświadczenia woli decydujący jest stan opisany w art. 82 k.c., natomiast nie przyczyna, która go wywołała. Świadczy o tym m.in. zdanie pierwsze wyżej cytowanego przepisu, a mianowicie sformułowanie: „z jakichkolwiek powodów”. Z kolei wyliczenie zawarte w zdaniu drugim, wskazujące na takie przyczyny jak choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy, zaburzenia czynności psychicznych choćby przemijające stanowi wyliczenie o charakterze jedynie przykładowym (M. Pyziak-Szafnicka, Kodeks Cywilny. Część Ogólna. Komentarz., red. M. Pyziak-Szafnicka).

W wyroku z 7 sierpnia 1970 roku (sygn. akt III CZP 49/70) Sąd Najwyższy wskazał, że stany opisane w art. 82 k.c. mogą być następstwem przyczyn różnego rodzaju, zarówno o charakterze patologicznym, jak i pozbawionym cech patologii. Analiza praktyki ujawnia, że najczęściej występującymi przyczynami są: różnego rodzaju choroby psychiczne, zaburzenia psychiczne pourazowe, psychozy, otępienie, niedorozwój umysłowy różnych odmian i stopni, stany depresyjne i maniakalne. Nadto w wyroku z 22 października 1975 roku (sygn. akt V PRN 4/75) Sąd Najwyższy do katalogu powyższych przyczyn zaliczył również alkoholizm, wysoką gorączkę, hipnozę, długotrwałe obłożne choroby, narkomanię, czy też agonię.

W opinii zespołu biegłych z zakresu anestezjologii i intensywnej terapii, chorób wewnętrznych, psychiatrii i medycyny sądowej, zostało wskazane, że 18 kwietnia 2014 roku doszło do zburzenia czynności psychicznych R. M. w wyniku chorób somatycznych, zaburzeń metabolicznych, podawania środków farmakologicznych oraz powikłań pooperacyjnych, które nie pozwalały R. M. na świadome złożenie przez niego oświadczenia woli. Należy również wskazać, że 18 kwietnia 2014 roku R. M. miał 87 lat, był w stanie krytycznym, jedną dobę po przebytej operacji, nie był w stanie uczynić własnoręcznie podpisu. Stan zdrowia R. M. ostatecznie doprowadził do jego zgonu 26 kwietnia 2014 roku.

Mając powyższe na uwadze nie było podstaw wątpić, że w momencie zawierania umowy, tj. 18 kwietnia 2014 roku, stan psychiczny R. M. nie pozwalał mu na złożenie świadomego oświadczenia woli oraz podejmowanie czynności z dostatecznym rozeznaniem co do skutków takiego oświadczenia.

Stan faktyczny ustalony na gruncie niniejszego postępowania w świetle prawa materialnego przesądzał zatem o nieważności złożonego przez R. M. oświadczenia woli z uwagi na jego wadę wskazaną w dyspozycji art. 82 k.c. Konsekwencją powyższego stanu rzeczy była bezwzględna nieważność zawartej pomiędzy R. M. a pozwanym P. N. (1) umowy z 18 marca 2014 roku. Z tych względów w oparciu o treść art. 189 k.p.c. w związku z art. 58 k.c. i art. 82 k.c. należało orzec jak w punkcie I wyroku.

Powódka wniosła również o wydanie części rzeczy, które były na wyposażeniu lokalu nr (...) przy ul. (...) w W., a które znalazły się w posiadaniu pozwanego.

Zgodnie z art. 222 § 1 k.c. właściciel może żądać od osoby, która włada faktycznie jego rzeczą, ażeby rzecz została mu wydana, chyba że osobie tej przysługuje skuteczne względem właściciela uprawnienie do władania rzeczą. Treścią przewidzianego w art. 222 § 1 k.c. roszczenia windykacyjnego, zwanego też roszczeniem wydobywczym (rei vindicatio), jest przyznane właścicielowi żądanie wydania oznaczonej rzeczy przez osobę, która włada jego rzeczą. Służy przywróceniu właścicielowi władztwa nad rzeczą, a więc ochronie jednego z podstawowych atrybutów prawa własności. Podstawowymi przesłankami dochodzenia roszczeń windykacyjnych są własność rzeczy oraz władanie nią przez osobę trzecią, której nie przysługuje prawo skuteczne względem właściciela.

Z art. 222 § 1 k.c. wynika, że legitymowanym do wystąpienia z roszczeniem windykacyjnym jest właściciel rzeczy. Właściciel, który dochodzi roszczenia windykacyjnego musi wykazać, że przysługuje mu prawo własności (art. 6 k.c.). Biernie legitymowana jest osoba, która faktycznie włada cudzą rzeczą bez podstawy prawnej. Na właścicielu spoczywa obowiązek udowodnienia, że pozwany włada rzeczą (art. 6 k.c.).

Niesporne było w niniejszej sprawie, że P. N. (1) władał rzeczami ruchomymi, których wydania domagała się w niniejszej sprawie powódka, co przyznał sam pozwany w odpowiedzi na pozew. Nie ulegało wątpliwości, że powódce jako właścicielce rzeczy ruchomych opisanych w żądaniu pozwu, które powódka nabyła w drodze spadkobrania po zmarłym R. M. przysługiwało roszczenie o wydanie tych rzeczy, skierowane przeciwko pozwanemu, który władał faktycznie rzeczami, nie będąc do tego uprawnionym. Jak wynika z wyżej poczynionych ustaleń, umowa, na podstawie której pozwany znalazł się w posiadaniu przedmiotowych rzeczy była od początku nieważna.

Skoro powódka była właścicielką wymienionych w stanie faktycznym ruchomości, a pozwany mając je w swoim posiadaniu nie dysponował prawem do władania nimi, żądanie powódki o wydanie zasługiwało na uwzględnienie.

Mając na uwadze powyższe, Sąd orzekł jak w punkcie II wyroku.

O kosztach procesu Sąd orzekł w oparciu o art. 98 k.p.c. i wynikającą z niego zasadę odpowiedzialności za wynik procesu. Pozwany przegrał niniejszą sprawę w całości, dlatego też powódce przysługiwało roszczenie o zwrot poniesionych przez nią kosztów procesu. Poprzestając na ustaleniu zasady ponoszenia kosztów procesu ich szczegółowe wyliczenie Sąd, na podstawie art. 108 § 1 k.p.c., pozostawił referendarzowi sądowemu orzekając jak w punkcie III wyroku.