Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 369/09
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 25 marca 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Mirosław Bączyk (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Zbigniew Kwaśniewski
SSN Katarzyna Tyczka-Rote
w sprawie z powództwa Banku H.(…) S.A. z siedzibą w W.
przeciwko .Bankowi R.(…) z siedzibą w W., Przedsiębiorstwu Budowlano-
Telekomunikacyjnemu M.(…) Spółce z o.o. z siedzibą w M. i Forum P.(…) Spółce z o.o.
z siedzibą w O.
o zwolnienie od egzekucji,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 25 marca 2010 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 26 września 2008 r., sygn. akt VI ACa (…),
I. oddala skargę kasacyjną;
II. zasądza od powoda na rzecz pozwanego Banku R.(…) w W. kwotę 5417
(pięć tysięcy czterysta siedemnaście) zł, a na rzecz pozwanych
Przedsiębiorstwa Budowlano-Telekomunikacyjnego M.(…) – Spółki z o.o. w
M. i Forum P.(…) – Spółki z o.o. w O. kwoty po 3600 (trzy tysiące sześćset)
zł tytułem zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Powód H. V. Bank H.(…) S.A. w W. (obecnie – Bank H.(…) S.A.) w powództwie
skierowanym przeciwko trzem pozwanym (Bankowi R.(…) w W., Przedsiębiorstwu
Budowlano-Telekomunikacyjnemu – Spółce z o.o. w M., Forum P.(…) – Spółce z o.o. w
O.) domagał się zwolnienia od egzekucji udziałów przysługujących Forum P.(…) Spółki
z o.o. w F.(…) – M.(…) Spółce z o.o., zajętych przez komornika sądowego. Według
powoda, takie zajęcie egzekucyjne narusza jego prawa jako zastawnika (art. 841 k.p.c.).
Sąd Okręgowy oddalił powództwo. Zasadnicze elementy stanu faktycznego są
następujące.
W dniu 28 sierpnia 2001 r. pomiędzy poprzednikiem obecnego powoda a F.(…) –
M.(…) Spółkę z o.o. zawarta została umowa kredytowa obejmująca kwotę 4.650.000
euro. Dla zabezpieczenia wierzytelności kredytowej wynikającej z tej umowy został
ustanowiony zastaw rejestrowy na udziałach F.(…) – Spółki z o.o. w F.(…) – M.(…)
(kredytobiorcy; umowa zastawnicza z dnia 16 stycznia 2002 r. pomiędzy Forum P.(…)
jako zastawcą i Bankiem jako zastawnikiem). W pkt 5 umowy zastawniczej wskazano,
że w razie naruszenia umowy kredytowej zastawnik będzie mógł żądać zaspokojenia
zabezpieczonej wierzytelności kredytowej według swego uznania w drodze sądowego
postępowania egzekucyjnego lub w drodze nabycia udziałów na własność (przejęcia
udziałów). Zastaw rejestrowy został wpisany do rejestru zastawów. W dniu 10
października 2002 r. poprzednik prawny powoda wypowiedział umowę kredytową,
wypowiedzenie to zostało doręczone kredytobiorcy. Powodowy Bank złożył zastawcy
oświadczenie o przejęciu na własność 12514 udziałów w kapitale zakładowym F.(…)
M.(…) (kredytobiorcy) na podstawie art. 22 ust. 2 ustawy z dnia 6 grudnia 1996 r. o
zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów (t.j.: Dz. U. z 2009 r. Nr 67, poz. 569 ze zm.;
cyt. alej jako „ustawa o zastawie rejestrowym). Oświadczenie to zostało poprzedzone
informacją skierowaną do tegoż zastawcy, że Bank – zastawnik podjął stosowne
czynności zmierzające do zaspokojenia jego roszczeń, zgodnie z postanowieniami
umowy zastawniczej, z 12514 udziałów o wartości 6.257.000 zł. Bank – zastawnik nie
składał wniosku o wykreślenie zastawu z rejestru zastawów. Do listopada 2002 r.
kredytobiorca nie dokonywał spłat kredytu. Spłaty odsetek zwykłych zaliczone były na
poczet zadłużenia kredytowego, które w dniu 28 listopada 2002 r. wynosiło 3.245.842,87
euro. W tym dniu, po przejęciu udziałów, Bank dokonał umorzenia kapitału kredytu
udziałami i zaksięgował z tego tytułu kwotę 1.562.859 euro, natomiast w dniu 19 grudnia
3
2002 r. dokonał operacji odwrotnej, tj. korekty wartości umorzenia. Wysokość zadłużenia
kredytowego na dzień 31 grudnia 2002 r. obejmowała kwotę w jego pierwotnej
wysokości, pomniejszoną jedynie o 31,29 euro, która odpowiada wartości wszystkich
obciążonych udziałów w F.(…) – M.(…) Spółka z o.o. (1 udział – 0,01 zł).
W dniu 24 lipca 2002 r. i 14 listopada 2002 r. doszło do egzekucyjnego zajęcia
udziałów w F.(…) – M.(…) na podstawie wniosku dwóch wierzycieli: pozwanego Banku
R.(…) i pozwanego Przedsiębiorstwa Budowlano-Telekomunikacyjnego M.(…).
Sąd Okręgowy uznał, że zastawnik (powodowy Bank) był uprawniony do
wystąpienia z powództwem wobec pozwanych na podstawie art. 841 k.p.c.
Oświadczenie o przejęciu udziałów obciążonych zastawem zostało złożone zastawcy.
Istniało już wówczas wymagalne roszczenie wobec kredytobiorcy, co uzasadniało
możliwość skorzystania z uprawnień przewidzianych przez umowę zasadniczą.
Niezależnie od daty złożenia oświadczenia o przejęciu może ono wywołać skutek
dopiero po upływie terminu siedmiodniowego, przewidzianego w art. 25 ust. 2 ustawy o
zastawie rejestrowym. W ocenie Sądu, skutki oświadczenia o przejęciu jednak nie
wystąpiły, bowiem nie wskazano ceny udziałów, ustalonej w trybie określonym w
umowie zastawniczej, a odwołano się jedynie do wartości nominalnej udziałów. Ponadto
nie zaliczono na poczet wymagalnej wierzytelności kredytowej kwoty stanowiącej
wartość przejmowanych udziałów. Zastawnik nie wykazał faktu podejmowania działań
wobec zastawcy mających na celu porozumienie się co do ceny udziałów zgodnie z pkt
5.2. umowy zastawniczej. Ustawodawca nie wyłączył możliwości prowadzenia egzekucji
przez innych niż zastawnik wierzycieli zastawcy, zastrzegając jedynie dla zastawnika
prawo pierwszeństwa (art. 20 ust. 1 ustawy o zastawie rejestrowym). Nie było zatem
przeszkód prowadzenia egzekucji sądowej z przedmiotu zastawu rejestrowego na rzecz
dwóch pozwanych, wierzycieli zastawcy. Pozwani ci (wierzyciele zastawcy
rejestrowego) doprowadzili do zajęcia udziałów przed datą złożenia przez powoda
oświadczenia o przejęciu udziałów. Zastawnik rejestrowy nie jest jednak pozbawiony
ochrony prawnej, bowiem będzie mógł uczestniczyć w podziale sumy egzekucyjnej z
pierwszeństwem przed innymi wierzycielami zastawcy.
Apelacja powoda została oddalona. W ocenie Sądu drugiej, instancji powodowy
Bank złożył oświadczenie o przejęciu przedmiotu zastawu zastawcy na podstawie art.
22 ust. 2 ustawy o zastawie rejestrowym i pkt 5.2. umowy zastawniczej. Analizując
zagadnienia skuteczności dokonania przejęcia przedmiotu zastawu rejestrowego, Sąd
stwierdził, że jest to oświadczenie woli zastawnika, którego skutki następują z dniem
4
jego złożenia zastawcy. Przedmiot przejęcia powinien być jednak dokładnie określony.
Jedynie zachowanie całego mechanizmu zaspokojenia roszczenia zastawnika może
wywołać skutki prawne przejęcia. Mimo więc złożenia oświadczenia o przejęciu nie
dopełniono jednak obowiązku dokonania rozliczenia, nie określono wartości
przejmowanych udziałów i w związku z tym nie doszło ostatecznie do skutecznego
przejęcia udziałów. W ocenie Sądu Apelacyjnego, w rozpoznawanej sprawie nie może
być jednak kwestionowana legitymacja czynna powodowego Banku (art. 841 k.p.c.).
W skardze kasacyjnej powoda podnoszone zarzuty naruszenia art. 233 § 1 k.p.c.
i art. 328 § 2 k.p.c. Jako zarzuty naruszenia prawa materialnego wskazywano
naruszenie art. 22 ust. 2 i art. 23 ust. 3 ustawy z dnia 6 grudnia 1998 r. o zastawie
rejestrowym i rejestrze zastawów (Dz. U. Nr 149, poz. 703 ze zm.; cyt. dalej jako
„ustawa o zastawie rejestrowym”), art. 22 ust. 1 pkt 3 tej ustawy, art. 22 ust. 1 pkt 2 i art.
23 ust. 2 pkt 2 tej ustawy (wszystkie wskazane przepisy – w brzmieniu obowiązującym
przed dniem 24 października 2005 r.). Wskazywano także zarzut naruszenia art. 65 k.c.
Skarżący domagał się uchylenia w całości zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy
Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania, ewentualnie – uchylenia
wspomnianego wyroku i wydania rozstrzygnięcia merytorycznego poprzez
uwzględnienie powództwa Banku.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. W postępowaniu kasacyjnym nie może być, oczywiście, podnoszony zarzut
naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. w wyniku „rażącego nieprzestrzegania zasady swobodnej
oceny dowodów”. Wynika to z reguły sformułowanej w art. 39813
§ 2 k.p.c. W ramach
zarzutu naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. nie można też skutecznie formułować zarzutu o
„dowolnym, wybiórczym, selektywnym (...) ustaleniach faktycznych” (s. 3 skargi). To
samo odnosi się do tej materii, która mogłaby być eksponowana w ramach zarzutów
naruszenia art. 65 k.c. (chodzi tu przede wszystkim o to, czy Bank uczynił zadość
wymogom wynikającym z pkt 5.2. umowy zastawniczej, składając oświadczenie o
przejęciu zastawu za cenę – jak wywodzi skarżący – „wynikającą z porozumienia
stron”). Zarzut naruszenia art. 233 § 1 k.p.c., wsparty obszerną argumentacją prawną,
nie może być zatem brany pod uwagę w postępowaniu kasacyjnym.
Wbrew sugestii skarżącego, uzasadnienie zaskarżonego wyroku odpowiada
jednak w sposób dostateczny wymaganiom formalnym przewidzianym w art. 328 § 2
k.p.c., mimo nie dość jasnego sprecyzowania przez Sąd Apelacyjny zasadniczych
5
przesłanek i skutków wykonania przez Bank – zastawnika uprawnienia do przejęcia
przedmiotu zastawu (udziałów w Spółce z o.o.) zgodnie z umową zastawniczą.
2. W związku z ustalonym przez Sądu meriti stanem faktycznym w
rozpoznawanej sprawie podstawowe znaczenie mają dwa zagadnienia prawne. Po
pierwsze, powstaje pytanie, czy po dokonaniu egzekucyjnego zajęcia przedmiotu
zastawu rejestrowego na rzecz egzekwujących wierzycieli zastawcy możliwe byłoby
skuteczne wykonanie uprawnienia zastawnika w postaci przejęcia przez niego
przedmiotu zastawu rejestrowego (art. 22 ust. 2 ustawy) w sytuacji, w której zastaw
został ustanowiony przed wspomnianym zajęciem egzekucyjnym, a w umowie
zastawniczej przewidziano taką umowną klauzulę przejęcia. Po drugie, pojawia się
problem określenia przesłanek skutecznego wykonania wspomnianego uprawnienia
kształtującego przez zastawnika, a także – rzeczowo – obligacyjnych skutków takiego
wykonania (przede wszystkim – ich prawnej sekwencji) w stosunku zastawniczym i w
odniesieniu do wierzytelności zabezpieczonej zastawem. Nietrudno zauważyć, że
pozytywna odpowiedź na pierwsze pytanie czyni w zasadzie bezprzedmiotowymi
rozważania dotyczące drugiej kwestii.
Sądy meriti ustaliły, że doszło do egzekucyjnego zajęcia przedmiotu zastawu
rejestrowego (udziału w spółce z o.o.) na rzecz dwóch wierzycieli zastawcy. W czasie
zawarcia umowy zastawniczej w 2002 r. w ustawie o zastawie rejestrowym nie
przesądzono wprost wzajemnej relacji prawnej egzekucyjnego zajęcia przedmiotu
zastawu rejestrowego i przejęcia tego samego przedmiotu w wykonaniu uprawnienia
zastawnika wynikającego z umowy zastawniczej (art. 22 ust. 2 ustawy). Stało się tak
dopiero po wprowadzeniu do ustawy art. 21a, zgodnie z którym od chwili zajęcia
przedmiotu zastawu rejestrowego przez komornika lub inny organ egzekucyjny
zastawnik nie może podejmować czynności mających na celu zaspokojenie
wierzytelności na podstawie przepisów art. 22-27 (Dz.U. z 2009 r. Nr 67, poz. 509).
Oznacza to, że w świetle art. 21a za bezskuteczne należy uznać oświadczenie
zastawnika o przejęciu przedmiotu zastawu rejestrowego po zajęciu egzekucyjnym tego
przedmiotu, nawet wówczas, gdy takie uprawnienie przewidziano w umowie zastawu
rejestrowego (art. 21 i art. 22 ustawy o zastawie rejestrowym). Zastawnikowi pozostaje
wówczas postępowanie egzekucyjne (przyłączenie się do egzekucji prowadzonej na
rzecz wierzycieli zastawcy) w okresie, w którym zajęcie takie jest skuteczne.
Wprowadzenie art. 21a do ustawy o zastawie rejestrowym w 2009 r. nie oznacza,
że wyrażonej w nim reguły nie można było wywieść ze stanu prawnego obowiązującego
6
w okresie zawarcia umowy zastawniczej z dnia 16 stycznia 2002 r. i złożenia przez
powodowy Bank oświadczenia o przejęciu przedmiotu zastawu (w listopadzie 2002 r.).
W literaturze podniesiono istotne argumenty na rzecz takiej właśnie interpretacji.
Nie sposób zakładać, że przyjęcie konstrukcji przejęcia przedmiotu zastawu
rejestrowego (jako jednego z możliwych sposobów zaspokojenia
zabezpieczonej wierzytelności) miało służyć wyłączeniu tego przedmiotu m.in.
spod egzekucji sądowej pozostałych wierzycieli, skoro w ustawie o zastawie
rejestrowym z 1996 r. nie odstąpiono przecież od ogólnej reguły egzekucji sądowej (art.
21 ustawy), a zastawnikowi pozostawiono wybór pomiędzy egzekucyjnym
i pozaegzekucyjnym trybem dochodzenia zabezpieczonej wierzytelności (art. 22
ustawy). Ustawa z 1996 r. nie stworzyła zatem (m. in. w celu wzmożenia prawnej
efektywności zastawu rejestrowego) swoistej „enklawy egzekucyjnej” odnoszącej się
jedynie do omawianego typu zabezpieczenia rzeczowego. Sytuacji zastawnika nie
zmienia fakt umieszczenia umowy zastawniczej w zastawie rejestrów i prawnych
konsekwencji takich rejestracji w odniesieniu do osób trzecich. Trafnie zwrócono uwagę
też na to, że w odniesieniu do rzeczy jako przedmiotu zastawu rejestrowego istotne
znaczenie ma też treść art. 848 k.p.c., przewidującego nieskuteczność zbycia rzeczy
przez dłużnika wobec egzekucyjnego wierzyciela. Podobne, odpowiednie rozwiązanie
przyjęto w zakresie egzekucji z wierzytelności i z innych praw majątkowych (art. 909
k.p.c. w zw. z art. 902 k.p.c. i art. 885 k.p.c.; nieskuteczność rozporządzenia zajętą
wierzytelnością lub innym prawem majątkowym wobec egzekwujących wierzycieli).
Wykonanie przez zastawnika uprawnienia do przejęcia przedmiotu zastawu
rejestrowego (udziałów w spółce o.o.) stanowi niewątpliwie – z racji swoich skutków
prawych – rozporządzenie przedmiotem zastawu (zajętym egzekucyjnie elementem
majątku dłużnika osobistego lub rzeczowego).
Należy zatem ogólnie stwierdzić, że w razie egzekucyjnego zajęcia przedmiotu
zastawu rejestrowego (udziałów w spółce z o.o.) zastawnik nie może skutecznie
wykonywać uprawnienia w postaci przejęcia tego przedmiotu (art. 22 ust. 2 ustawy)
nawet wówczas, gdy umowę zastawniczą zawarto przed wejściem w życie przepisu art.
21a ustawy. Nie można kwestionować jednak legitymacji czynnej powodowego Banku
do żądania zwolnienia zajętych udziałów od egzekucji (por. np. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 29 listopada 2001 r., V CKN 616/00, Monitor Prawniczy 2002, z. 8,
s. 363), ponieważ Bank - jako zastawnik – wywodzi swoje prawa do przedmiotu
objętego egzekucją z ważnej umowy zastawniczej. W związku jednak z tym, że ochrona
7
zabezpieczonej wierzytelności kredytowej banku może być urzeczywistniona w inny
sposób niż przejęcie (np. w wyniku przyłączenia się do toczącej się już egzekucji na
rzecz wierzycieli zastawcy), egzekucja tych wierzycieli, skierowana wobec przedmiotu
zastawu, nie prowadzi do naruszenia praw zastawnika w rozumieniu art. 841 k.p.c. (por.
art. 20 ustawy). Już z tego względu istniały podstawy do oddalenia skargi kasacyjnej
powoda (art. 39814
k.p.c.).
3. Należy podzielić ostatecznie przyjętą przez sądy meriti ocenę prawną, że nie
doszło jednak - wbrew twierdzeniu skarżącego – do skutecznego przejęcia przez
powodowy Bank przedmiotu zastawu rejestrowego w wyniku złożenia oświadczenia o
przejęciu, przewidzianego w pkt 5.2 umowy zastawniczej z 2002 r. Odmienna może być
jednak prawna motywacja takiego stanowiska.
Skarżący trafnie wywodzi, że w omawianym zakresie należało brać pod uwagę
przepisy art. 22 i 23 ustawie o zastawie rejestrowym w brzmieniu obowiązującym w
okresie zawarcia umowy zastawniczej, tj. przed dniem 24 października 2005 r. (Dz.U. z
2005 r., nr 183, poz. 1538). Mówiąc najogólniej, przepisy te przewidywały przesłanki
skutecznego wykonania uprawnienia o przejęciu (art. 22 ust. 2 ustawy) i skutki prawne
takiego przejęcia (art. 23 ust. 3 ustawy).
Należy jednak odróżnić wyraźnie cztery zagadnienia prawne: sam charakter
prawny przejęcia przedmiotu zastawu rejestrowego (jako określonego typu zdarzenia
prawnego), przesłanki skutecznego wykonania tego uprawnienia przez zastawnika,
niezbędny tok czynności służących efektywnemu przejęciu (procedurę przejęcia) i skutki
prawne przejścia w stosunku zastawniczym oraz w odniesieniu do wierzytelności
zabezpieczonej zastawem (kwestia umorzenia tej wierzytelności i zakresu jej
umorzenia).
Zasadniczo nie istniał między stronami spór co do prawnego charakteru
oświadczenia zastawnika o przejęciu. Chodzi tu na pewno o oświadczenie woli
zastawnika, przyjmujące postać uprawnienia kształtującego, wynikającego z umowy
zastawniczej; może być ono wykonane w wyniku oświadczenia złożonego zastawcy (art.
61 k.c., art. 22 ust. 2 ustawy).
W art. 22 ust. 2 ustawy (w brzmieniu sprzed dnia 24 października 2005 r., ale i też
de lege lata) przewidziano podstawowe (minimalne) przesłanki skutecznego złożenia
oświadczenia o przejęciu, odnoszące się do wierzytelności objętej zastawem (upływ
terminu spełnienia świadczenia przez dłużnika osobistego; kredytobiorcę). W umowie
8
zastawniczej mogłyby pojawić się także dalsze (dodatkowe) przesłanki złożenia
omawianego oświadczenia.
Spór pomiędzy stronami skoncentrował się przede wszystkim na zagadnieniu
zachowania przez zastawnika wszystkich niezbędnych wymagań skutecznego przejścia
przedmiotu zastawu odnoszących się do toku czynności zmierzających do takiego
przejęcia (procedury przejęcia). Nie można podzielić stanowiska skarżącego, że
oświadczenie o przejęciu wywołuje skutek rozporządzający już w wyniku jego złożenia
zastawnikowi (przy założeniu, oczywiście, nadejścia terminu spełnienia świadczenia
objętego zabezpieczeniem), niezależnie od dalszych skutków o charakterze
obligacyjnym (powstanie roszczeń obligacyjnych zastawcy wobec zastawnika w związku
ze skutecznym wykonaniem uprawnienia do przejęcia). W związku z tym, że celem
przejęcia przedmiotu zastawu jest doprowadzenie do pozaegzekucyjnego zaspokojenia
wierzytelności objętej zastawem, rezultat taki może być osiągnięty jedynie przy
spełnieniu wszystkich niezbędnych wymagań przewidzianych w ustawie i w umowie
zastawniczej z 2002 r. Wymogiem takim jest m.in. ścisłe oznaczenie wartości
przedmiotu zastawu w umowie zastawniczej (art. 22 ust. 1 pkt 3 ustawy), ponieważ
jedynie wówczas pojawia się możliwość osiągnięcia wspomnianego celu skorzystania w
niezbędnym zakresie z pozaegzekucyjnego trybu zaspokojenia zabezpieczonej
wierzytelności. Tylko wtedy mogą nastąpić rzeczowe i obligacyjne skutki przejęcia, tj.
przejście przedmiotu zastawu „na własność zastawnika” i umorzenie zabezpieczonej
wierzytelności w odpowiednim zakresie oraz powstanie innych roszczeń zastawcy
wobec zastawnika (art. 23 ust. 3 ustawy). W judykaturze Sądu Najwyższego
sformułowano przekonywające stanowisko, że ścisłe określenie przedmiotu zastawu w
umowie zastawniczej (w rozumieniu art. 22 ust. 1 pkt 3 ustawy) oznacza – w odniesieniu
do udziału w spółce z o.o. – określenie ich wartości rynkowej. Nie jest w tym względzie
wystarczające odsyłanie jedynie do wartości nominalnej udziałów, określonych w
umowie spółki z o.o. i w umowie zastawniczej (tak postanowienie Sądu Najwyższego z
dnia 17 lipca 2009 r., IV CSK 86/09, OSNC – ZD 2009, z. A , poz. 16). Tym samym
takich wymagań nie spełnia pkt 1.1 w zw. z pkt 5.2 umowy zastawniczej z dnia 6
stycznia 2002 r., eksponujący nominalną wartość obciążonych udziałów.
W tej sytuacji za nietrafne należy uznać także zarzuty naruszenia art. 22 ust. 1
pkt 3, art. 22 ust. 2, art. 23 ust. 3 ustawy o zastawie rejestrowym i art. 65 k.c.
Uzasadniało to oddalenie skargi kasacyjnej powodowego Banku (art. 39814
k.p.c.)
9
i stosowne rozstrzygnięcie o kosztach sądowych przy uwzględnieniu postanowień art.
98 k.p.c. i art. 108 § 1 k.p.c.