Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 424/09
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 16 kwietnia 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Mirosława Wysocka (przewodniczący)
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz (sprawozdawca)
SSN Józef Frąckowiak
w sprawie z powództwa Syndyka masy upadłości R.(...) Zakładów Mięsnych Spółki z
o.o. w W.
przeciwko R.(...) C.(...) w W. Spółce z o.o. w W.
o uznanie czynności prawnych za bezskuteczne i o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 16 kwietnia 2010 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 4 marca 2009 r., sygn. akt I ACa (…),
1. uchyla zaskarżony wyrok w części oddalającej apelację od wyroku Sądu
Okręgowego w T. z dnia 5 grudnia 2008 r. i zmienia ten ostatni wyrok
w ten sposób, że oddala powództwo o uznanie umów za bezskuteczne (pkt
I)
2. oddala skargę kasacyjną w pozostałym zakresie
2
3. znosi wzajemnie koszty postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy w T. wyrokiem z dnia 5 grudnia 2008 r. uwzględnił powództwo
syndyka masy upadłości „R.(...)” Zakładów Mięsnych Sp. z o.o. w W. i uznał za
bezskuteczne w stosunku do masy upadłości zawarte z pozwaną „R.(...) C.(...) w W.”
Sp. z o.o. w W. umowy sprzedaży objęte 161 fakturami opisanymi w sentencji wyroku, a
ponadto zasądził od pozwanej na rzecz syndyka masy upadłości „R.(...)” kwotę 500
094,15 zł tytułem równowartości sprzedanego towaru.
Z dokonanych ustaleń wynika, że w okresie od 1 grudnia 2005 r. do 26 maja 2006
r. pozwana spółka nabyła od „R.(...)” Zakładów Mięsnych sp. z o.o. w W. wyroby mięsne
za łączną kwotę 500 094,15 zł, na podstawie umów sprzedaży objętych fakturami
szczegółowo wskazanymi w pozwie. Ceny nie odbiegały od powszechnie stosowanych.
W czasie zawierania umów pozwana była wspólnikiem upadłej spółki. Towar został
wydany, a zapłaty pozwana dokonała przez potrącenie wierzytelności przysługujących
jej od upadłej spółki. W dniu 30 maja 2006 r. „R.(...)” Zakłady Mięsne Sp. z o.o. w W.
jako dłużnik złożyła wniosek o ogłoszenie upadłości. W dniu 29 września 2006 r. Sąd
Rejonowy w W. ogłosił jej upadłość obejmującą likwidację majątku.
Oceniając stan faktyczny Sąd Okręgowy uznał, że odpowiada on regulacji
zawartej w art. 128 ust. 1 i 2 Prawa upadłościowego i naprawczego, a wytoczenie
powództwa o ustalenie bezskuteczności umów nie wymaga wykazania interesu
prawnego o jakim mowa w art. 189 k.p.c. Uprawnienie powoda do wytoczenia
powództwa nie budzi wątpliwości z uwagi na fakt, że pozwana kwestionowała
bezskuteczność zaskarżonych czynności. Sąd Okręgowy nie podzielił poglądu
pozwanej, że art. 128 Prawa upadłościowego i naprawczego nie obejmuje czynności
prawnych o charakterze ekwiwalentnym, a także umów już wykonanych.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 4 marca 2009 r. oddalił apelację pozwanej,
podzielając ustalenia faktyczne i ocenę prawną Sądu pierwszej instancji. Dodatkowo
ustalił, że towar będący przedmiotem sprzedaży pozwanej został przerobiony i zbyty na
rzecz osób trzecich. Tym samym, zgodnie z art. 134 ust. 1 Prawa upadłościowego i
naprawczego pozwana, jako nabywca towaru, z uwagi na istniejącą z mocy prawa
bezskuteczność tych czynności, zobowiązana jest do zwrotu do masy upadłości
wartości towaru.
3
Wyrok Sądu Apelacyjnego skargą kasacyjną zaskarżyła pozwana. W skardze,
opartej na obu podstawach kasacyjnych (art. 3983
§ 1 pkt 1 i 2 k.p.c.), zarzuciła
naruszenie: 1) art. 134 ust. 1 Prawa upadłościowego i naprawczego w zakresie w jakim
Sąd uznał prawo powoda do żądania zwrotu równowartości świadczenia wzajemnego;
2) art. 132 ust. 1 w zw. z art. 128 ust. 1 i 2 i art. 131 Prawa upadłościowego i
naprawczego oraz art. 189 k.p.c. poprzez uznanie, że na podstawie art. 132 ust. 1
Prawa upadłościowego i naprawczego powód może domagać się uznania za
bezskuteczną czynności prawnej bezskutecznej z mocy prawa; 3) art. 128 ust. 1 i 2 w
zw. z art. 134 ust. 1 i 2 Prawa upadłościowego i naprawczego polegające na uznaniu, że
czynność prawna, o której mowa w art. 128 ust 1 i 2 Prawa upadłościowego i
naprawczego zawarta ze wskazanymi w tym przepisie podmiotami jest bezskuteczna
bez względu na to, czy jest ekwiwalentna oraz czy została dokonana ze szkodą dla
wierzycieli lub też wiązała się z ubytkiem majątku upadłego, zarzucano ponadto błędną
wykładnię pojęcia „ubytek majątku” w rozumieniu art. 134 ust. 1 Prawa upadłościowego i
naprawczego polegającą na przyjęciu, że ubytek majątku to nic innego jak świadczenie
wzajemne z umowy uznanej za bezskuteczną.
W ramach drugiej podstawy kasacyjnej skarżąca podniosła zarzut naruszenia art.
132 ust. 1 Prawa upadłościowego i naprawczego oraz art. 189 k.p.c. Konkludując
wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku i oddalenie powództwa, ewentualnie o
uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna, podobnie jak w rozpoznanej w tym samym dniu toczącej się
między tymi samymi stronami sprawie IV CSK (…), jest zasadna jedynie w części, w
jakiej zarzucała naruszenie art. 189 k.p.c. w związku z art. 128 ustawy z dnia 28 lutego
2003 r. Prawo upadłościowe i naprawcze (tekst jedn.: Dz. U. z 2009 r. Nr 175, poz.
1361; dalej: p.u.n.). Także i w tej sprawie podzielić należy zarzut, że wytoczenie
powództwa o uznanie czynności prawnych za bezskuteczne z mocy prawa (art. 128
p.u.n.) jest co do zasady niedopuszczalne, jeżeli w konkretnej sytuacji można wytoczyć
powództwo o świadczenie. Wyrok wydany w takiej sprawie ma charakter deklaratoryjny,
skutek bezskuteczności powstaje z mocy samego prawa, co jasno wynika z treści
przytoczonego przepisu, syndyk zaś może wytoczyć powództwo o świadczenie, to jest o
wydanie tego, co wskutek bezskutecznej czynności prawnej ubyło z masy upadłości
albo do niej nie weszło (art. 134 p.u.n.). W kwestii tej pojawiały się co prawda rozbieżne
4
poglądy zarówno w doktrynie jak i w orzecznictwie, jednak za dominujący można uznać
pogląd, że bezskuteczność czynności prawnej ex lege zachodzi bez potrzeby
zaskarżania takiej czynności w drodze powództwa, co nie wyłącza w razie sporu
możliwości wytoczenia powództwa o ustalenie na podstawie art. 189 k.p.c. (por. m.in.
wyroki Sądu Najwyższego z dnia 26 listopada 1999 r., III CKN 464/98, z dnia
3 października 2007 r., IV CSK 184/07, z dnia 3 października 2008 r., I CSK 93/08, a
także wyrok wydany w sprawie tych samych stron w dniu 8 stycznia 2010 r., IV CSK
(…). Dla uzasadnienia tego poglądu należy wskazać (jak w sprawie IV CSK 298/09), że
prawo upadłościowe jest częścią systemu prawa cywilnego, w którym co do zasady
prawu podmiotowemu odpowiada roszczenie procesowe, realizowane w drodze
powództwa o ustalenie, o zasądzenie albo o ukształtowanie stosunku prawnego.
Wytoczenie powództwa o ustalenie (art. 189 k.p.c.) wymaga wykazania istnienia
interesu prawnego, którego nie ma z reguły wówczas, gdy możliwe jest wytoczenie
powództwa o świadczenie. Wyrok wydany w sprawie o ustalenie nie stanowi tytułu
egzekucyjnego, a kwestia będąca przedmiotem rozstrzygnięcia bez potrzeby wytoczenia
takiego powództwa zostanie rozpoznana jako przesłanka powództwa o świadczenie.
Specyfika prawa upadłościowego i naprawczego nie daje podstaw do innego
pojmowania interesu prawnego w wytoczeniu powództwa o ustalenie. Należało w
konsekwencji uznać, że nie ma uzasadnienia prawnego jednoczesne wytoczenie
powództwa o ustalenie, że czynność prawna jest bezskuteczna z mocy samego prawa
(art. 128 p.u.n.) i o zasądzenie równowartości tego, co wskutek tej czynności ubyło z
majątku upadłego albo do niego nie weszło (art. 134 p.u.n.), a wyrok uwzględniający
jednocześnie oba te powództwa narusza art. 189 k.p.c.
Przepis art. 132 p.u.n adresowany jest do stron, a nie do sądu i wskazuje jedynie,
jakie podmioty mogą wytoczyć powództwo, nie wskazując wszakże, o jakie powództwo
chodzi. Niewątpliwie dotyczy to powództw określonych z w art. 527 k.p.c., ale także w
art. 127 i 128 p.u.n. Wymaga podkreślenia, że w przepisach części pierwszej, tytułu
trzeciego, działu trzeciego p.u.n uregulowana jest zarówno instytucja bezskuteczności
względnej z mocy prawa w stosunku do masy upadłości czynności prawnych
zdziałanych przez upadłego (art. 127 i 128), jak również instytucja zaskarżania
czynności upadłego (actio pauliana) przewidziana w art. 132 - 134 pr. W pierwszym
przypadku bezskuteczność czynności prawnej następuje z mocy prawa (ex lege), bez
potrzeby jej zaskarżania w drodze odpowiedniego powództwa, co nie wyłącza w razie
sporu możliwości wytoczenia powództwa o ustalenie stosunku prawnego lub prawa na
5
podstawie art. 189 k.p.c. Jak wskazano wyżej, w braku takiego interesu powództwo
wniesione przez podmiot określony w art. 132 p.u.n. podlega oddaleniu.
Niezbędne stało się zatem uchylenie zaskarżonego wyroku w części, w jakiej
oddala apelację pozwanej spółki od wyroku Sądu pierwszej instancji ustalającego
bezskuteczność czynności prawnych i uwzględnienie apelacji w tym zakresie.
Dalsze zarzuty podniesione w skardze kasacyjnej nie są natomiast zasadne.
Zarzut naruszenia art. 131 p.u.n. jest bezzasadny o tyle, że Sąd Apelacyjny przepisu
tego nie stosował, rozstrzygając sprawę na podstawie przepisów p.u.n. Skarżąca nie
wskazała przy tym, jakie przepisy kodeksu cywilnego powinny znaleźć w sprawie
zastosowanie i jakich uchybień dopuścić się miał Sąd Apelacyjny w tym zakresie.
Jeśli chodzi o zarzut naruszenia art. 134 p.u.n., należy wskazać,
że uwzględnienie roszczenia w nim określonego wymagało przesądzenia dwóch kwestii:
po pierwsze – czy dokonane przez upadłego czynności objęte są z mocy prawa sankcją
bezskuteczności, a po drugie – czy na skutek takich czynności jakieś wartości z majątku
upadłego ubyły albo do niego nie weszły. O tym, jakie czynności są z mocy prawa
bezskuteczne przesądza treść art. 128 p.u.n. Zgodnie z tym przepisem, są to czynności
prawne odpłatne, zdziałane przez upadłego w terminie sześciu miesięcy przed dniem
zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości z określonym kręgiem podmiotów. Wbrew
zarzutom skarżącej, inne przesłanki, jak to, czy są to czynności dokonywane w zwykłym
toku działalności przedsiębiorstwa, czy i jaki miały wpływ na majątek upadłego, nie mają
znaczenia dla oceny, czy są objęte sankcją bezskuteczności. Nawet zatem w sytuacji, w
której w sensie ekonomicznym nic z majątku upadłego nie ubyło, są bezskuteczne, jeżeli
spełnione są kryteria określone w art. 128 p.u.n.
W takiej natomiast sytuacji może się okazać, że bezzasadne jest roszczenie z art.
134 p.u.n. Nie każda bowiem bezskuteczna czynność prawna upadłego prowadzi do
powstania roszczenia z art. 134 p.u.n. lecz tylko taka, na skutek której majątek upadłego
uległ pomniejszeniu bądź nie zwiększył się. Jeżeli zatem na skutek bezskutecznej
czynności upadłego nie nastąpiło żadne przesunięcie majątkowe, roszczenie określone
w art. 134 p.u.n. nie powstaje. Innymi słowy, konieczne jest ustalenie, czy majątek
upadłego pozostałby taki sam, gdyby takiej czynności nie dokonano. Kwestia ta mieści
się jednak w sferze ustaleń faktycznych, które pozostają poza kontrolą Sądu
Najwyższego.
Z dokonanych ustaleń zaś wynika, że na skutek bezskutecznych umów
sprzedaży upadły wydał pozwanej towar w postaci wyrobów mięsnych. Pozwana
6
zapłaciła za ten towar w taki sposób, że potrąciła wierzytelność upadłego z tytułu ceny
sprzedanych wyrobów mięsnych z wierzytelnością wzajemną z tytułu wcześniejszych
transakcji. Gdyby zatem upadły nie dokonał czynności stanowiących objęte pozwem
umowy sprzedaży, w jego majątku pozostałby towar w postaci wyrobów mięsnych, a
pozwana miałaby wobec niego wierzytelność z tytułu wcześniejszych transakcji.
Wierzytelność ta podlegałaby zgłoszeniu do masy upadłości i zaspokojeniu stosownie
do przepisów regulujących postępowanie upadłościowe. Nie można podzielić twierdzeń
skarżącego, że w sensie ekonomicznym aktywa upadłego nie zostały pomniejszone,
skoro wcześniej nabył od pozwanej surowiec, który posłużył do wytworzenia
przetworów. Przede wszystkim, w sprawie nie dokonano takich ustaleń, a stan faktyczny
ustalony przez Sąd drugiej instancji jest dla Sądu Najwyższego wiążący (art. 39813
§ 1
k.p.c.), a ponadto przedmiotem rozważań są określone w pozwie odpłatne czynności
dokonane przez upadłego, nie zaś jakiekolwiek inne czynności dokonane wcześniej lub
później. Nie jest więc zasadne twierdzenie skarżącej, że z majątku upadłego nic nie
ubyło, a powództwo z art. 134 p.u.n. podlegało oddaleniu.
Wbrew zarzutom skarżącej, nie budzi zastrzeżeń zasądzenie na rzecz syndyka
masy upadłości równowartości sprzedanych pozwanej wyrobów mięsnych. Skarżąca
zarzucała w skardze, że Sąd drugiej instancji w ogóle nie ustalił, czy istnieje możliwość
zwrotu do masy upadłości ubytku w naturze, wobec czego zasądzenie równowartości
tego ubytku było co najmniej przedwczesne. Sąd Apelacyjny ustalił jednak (strona
siódma uzasadnienia), jakkolwiek bez pogłębionych rozważań, że towar ten został zbyty
i rozdysponowany na rzecz osób trzecich, wobec czego fizyczny zwrot tego towaru nie
jest możliwy i zasądzeniu podlega jego równowartość w pieniądzach (art. 134 § 1 p.u.n.
in fine). Zważywszy, że w skardze nie przytoczono w podstawach żadnych przepisów
natury procesowej, które naruszyć miał Sąd drugiej instancji dokonując tego ustalenia,
nie może być ono skuteczne podważone na etapie postępowania kasacyjnego.
Nie można uznać, aby zaskarżony wyrok oznaczał zobowiązanie pozwanej do
dwukrotnej zapłaty za ten sam towar, co w konsekwencji powoduje określoną
uciążliwość i może wręcz prowadzić do wyeliminowania z obrotu gospodarczego nie
tylko upadłego, ale także jego kontrahenta, pozostającego z nim w normalnych i stałych
stosunkach handlowych. Należy zwrócić uwagę, że celem leżącym u podstaw art. 128 i
134 p.u.n., a także innych przepisów działu trzeciego ustawy, jest ochrona wszystkich
wierzycieli, a nie tylko niektórych z nich, nawet jeżeli pozostawali z upadłym w stałych
stosunkach handlowych. Chodzi o to, aby czynności prawne zdziałane przez upadłego z
7
określonym kręgiem podmiotów nie wpływały negatywnie na możliwość zaspokojenia w
postępowaniu upadłościowym wszystkich wierzycieli.
Przepis art. 128 p.u.n. nie uzależnia sankcji bezskuteczności czynności prawnej
odpłatnej od tego, czy upadły w zamian uzyskał zapłatę bądź spełnił inne świadczenie
wzajemne. Jeżeli tak się stało, zastosowanie ma art. 134 § 2 p.u.n. umożliwiający zwrot
świadczenia wzajemnego osobie trzeciej, o ile znajduje się w masie upadłości oddzielnie
od innego majątku lub gdy masa upadłości jest nim wzbogacona, a w innym wypadku
osoba trzecia może dochodzić wierzytelności w postępowaniu upadłościowym. Trzeba
także zwrócić uwagę, że sankcja bezskuteczności i zwrotu świadczenia, o jakich mowa
w art. 128 i 134 p.u.n. nie jest w przepisach prawa odosobniona, również bowiem inne
przepisy przewidują sytuację, w której pomimo dokonania zapłaty możliwe jest
zaspokojenie się przez wierzycieli z nabytej przez osobę trzecią rzeczy (np. art. 527 k.c.,
art. 848 i 930 § 1 k.p.c.).
Wobec powyższego orzeczono jak w sentencji na podstawie art. 39814
k.p.c. w
części, w jakiej skarga kasacyjna została oddalona i art. 39816
k.p.c. w części, w jakiej ją
uwzględniono.