Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 23 września 1998 r.
II UKN 230/98
1. Objęcie dziecka rodzinnym ubezpieczeniem społecznym na podstawie
przepisów ustawy z dnia 28 marca 1933 r. o ubezpieczeniu społecznym (Dz.U.
Nr 51, poz. 396 ze zm.) oraz dekretu z dnia 28 października 1947 r. o ubezpie-
czeniu rodzinnym (Dz.U. Nr 66, poz. 414 ze zm.) nie oznacza podlegania innemu
ubezpieczeniu społecznemu w rozumieniu art. 3 ust. 2 pkt 1 ustawy z dnia 14
grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i człon-
ków ich rodzin (jednolity tekst: Dz.U. z 1989 r. Nr 24, poz. 133 ze zm.).
2. Okresy pracy w gospodarstwie rolnym rodziców od 1 stycznia 1983 r.
mogą być uwzględnione w okresie zatrudnienia ubezpieczonego ubiegającego
się o pracowniczą rentę inwalidzką, jeżeli podlegał on jako domownik obowiąz-
kowi ubezpieczenia z tego tytułu i zostały za niego opłacone składki na ubez-
pieczenie społeczne rolników indywidualnych (do 31 grudnia 1990 r.) lub na
ubezpieczenie społeczne rolników (po 31 grudnia 1990 r.).
Przewodniczący SSN: Andrzej Kijowski, Sędziowie SN: Barbara Wagner
(sprawozdawca), Roman Kuczyński.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 23 września 1998 r. sprawy z wniosku
Lecha K. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w A. o rentę
inwalidzką, na skutek kasacji organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego-Sądu
Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Białymstoku z dnia 22 grudnia 1997 r. [...]
z m i e n i ł zaskarżony wyrok w ten sposób, że zmienił poprzedzający go
wyrok Sądu Wojewódzkiego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Białymstoku
z dnia 29 października 1997 r. [...] i oddalił odwołanie.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Wojewódzki-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Białymstoku wyro-
kiem z dnia 29 listopada 1996 r. [...] zmienił decyzję Zakładu Ubezpieczeń Społecz-
2
nych-Oddziału w A., odmawiającą przyznania Lechowi K. renty ze względu na brak
inwalidztwa, w ten sposób, że przyznał mu wnioskowane świadczenie od dnia za-
przestania pobierania zasiłku chorobowego. Sąd ustalił, że urodzony 3 czerwca 1970
r. Lech K. jest inwalidą III grupy od lipca 1995 r. W okresie od 1 marca 1993 r. do 31
maja 1996 r. Lech K. był ubezpieczony z tytułu zatrudnienia. W czasie zatrudnienia -
w lipcu 1995 r. - korzystał z urlopu bezpłatnego, w okresie od 18 sierpnia do 21
września 1995 r. otrzymywał wynagrodzenie za czas choroby, a od 22 września 1995
r. do 13 maja 1996 r. pobierał zasiłek chorobowy. Legitymuje się okresem
składkowym wynoszącym 2 lata, 4 miesiące i 17 dni. W latach 1989 - 1995 studiował
w Politechnice W. Nie uzyskał wprawdzie dyplomu ukończenia tej uczelni, ale zgod-
nie z poglądem wyrażonym przez Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 8 lipca 1993 r., II
UZP 6/93, ukończenie nauki w szkole wyższej oznacza, w rozumieniu art. 4 ust. 1 pkt
10 ustawy z dnia 17 października 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent, o zasadach
ustalania emerytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. Nr 104, poz. 450 ze
zm.), powoływanej dalej jako „ ustawa rewaloryzacyjna”, zaliczenie wszystkich
semestrów przewidzianych programem studiów. Po doliczeniu, zgodnie z art. 4 ust. 2
ustawy rewaloryzacyjnej, okresu nieskładkowego Lech K. nie ma wymaganego dla
jego wieku okresu 4 lat zatrudnienia. Jednak „W dalszym postępowaniu w tej sprawie
celowym wydaje się uzupełnienie dokumentacji lekarskiej opinii biegłych w kierunku
ustalenia innej daty powstania inwalidztwa odwołującego”.
Wyrok powyższy został zaskarżony apelacją przez Zakład Ubezpieczeń Spo-
łecznych. Podnosząc zarzut naruszenia prawa materialnego przez niewłaściwe zas-
tosowanie art. 33 ust. 1 pkt 4 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu eme-
rytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze zm.), powoływanej dalej
jako „ ustawa o z.e.p.”’, organ rentowy wniósł o jego zmianę i oddalenie odwołania.
Skarżący twierdził, że wnioskodawca udokumentował tylko 2 lata i 4 miesiące okre-
sów składkowych. Okresu nauki w szkole wyższej nie można zaliczyć Lechowi K. do
stażu rentowego jako okresu nieskładkowego, bo nie przedłożył on dyplomu ukoń-
czenia studiów.
Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Białymstoku wyro-
kiem z dnia 28 lutego 1997 r. [...] uchylił zaskarżony wyrok i sprawę przekazał do
ponownego rozpoznania - w innym składzie - Sądowi pierwszej instancji. Zadaniem
Sądu jest wyjaśnienie wszystkich okoliczności faktycznych istotnych dla rozstrzyg-
nięcia sprawy. Sąd wydał wyrok zmieniający decyzję organu rentowego, ustalając, że
3
ustawowe przesłanki nabycia prawa do renty inwalidzkiej określone w art. 32 pkt 2 w
związku z art. 33 ustawy o z.e.p. nie zostały przez Lecha K. spełnione. Należy wobec
tego jednoznacznie wyjaśnić i ustalić, czy ubezpieczony spełnia owe warunki i nabył
prawo do wnioskowanego świadczenia.
Sąd Wojewódzki-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 29
października 1997 r. [...] zmienił zaskarżoną decyzję i zaliczył Lechowi K. do okresu
zatrudnienia okres pracy w gospodarstwie rolnym ojca od dnia 4 czerwca 1986 r. do
dnia 1 października 1989 r. oraz przyznał mu rentę inwalidzką od daty zaprzestania
pobierania zasiłku chorobowego. Sąd po uzupełnieniu postępowania dowodowego
ustalił, że wnioskodawca, uczęszczając do Liceum Ogólnokształcącego w S., praco-
wał równocześnie przez 7 godzin każdego dnia w gospodarstwie rolnym ojca. W dniu
22 września 1997 r. Lech K. złożył egzamin magisterski. Uwzględniając okresy
składkowe (czas zatrudnienia) i nieskładkowe (nauka w szkole wyższej) oraz skład-
kowe uzupełniające (praca w gospodarstwie rolnym ojca) Lech K. ma czteroletni
okres zatrudnienia.
Organ rentowy zaskarżył ten wyrok apelacją i podnosząc zarzut naruszenia
prawa materialnego, a w szczególności art. 5 ustawy rewaloryzacyjnej przez zalicze-
nie okresu od 4 czerwca 1986 r. do 1 października 1989 r. jako okresu pracy w gos-
podarstwie rolnym oraz art. 32 ustawy o z.e.p., wniósł o jego zmianę i oddalenie od-
wołania. Okres pracy w gospodarstwie rolnym może być zaliczony domownikowi po
przedłożeniu zaświadczenia o opłaceniu za niego składek na ubezpieczenie spo-
łeczne rolników. Wnioskodawca nie został zgłoszony do ubezpieczenia społecznego
rolników i nie została za niego opłacona składka na to ubezpieczenie. Wobec
powyższego należy przyjąć, że nie wykazał on czteroletniego okresu zatrudnienia.
Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Białymstoku wyro-
kiem z dnia 22 grudnia 1997 r. [...] oddalił apelację. Sąd wywiódł, że zgodnie z art. 6
ust. 2 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (jed-
nolity tekst: Dz.U. z 1993 r. Nr 71, poz. 342 ze zm.), powoływanej dalej jako „ustawa
u.s.r.”, do zaliczenia Lechowi K. pracy w gospodarstwie rolnym ojca wystarcza usta-
lenie, że był on w tym czasie domownikiem. Jakkolwiek z treści art. 5 ust. 1 ustawy
rewaloryzacyjnej faktycznie wynika, że przy ustalaniu prawa do świadczeń i ich wy-
sokości uwzględnia się jako składkowe okresy, za które opłacono składki, to jednak
ubezpieczony nie może ponosić ujemnych konsekwencji niedopełnienia obowiązku
opłacania składki przez rolnika. Składka na ubezpieczenie społeczne nie była, sto-
4
sownie do art. 4 ust. 4 ustawy z dnia 25 listopada 1986 r.o organizacji i finansowaniu
ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 1989 r. Nr 25, poz. 137 ze zm.),
należną. Wnioskodawca od 12 lipca 1980 r. podlegał jako uczeń rodzinnemu ubez-
pieczeniu pracowniczemu swojej matki Danuty K.
Wyrok ten Zakład Ubezpieczeń Społecznych zaskarżył kasacją i wskazując
jako jej podstawę naruszenie prawa materialnego przez niewłaściwe zastosowanie
art. 5 ustawy rewaloryzacyjnej oraz art. 32 ustawy o z.e.p., wniósł o jego zmianę lub
uchylenie i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi drugiej instancji.
Skarżący wywodził, iż Sąd błędnie powołał art. 4 ust. 4 ustawy z dnia 25 listopada
1986 r. o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych jako podstawę prawną
uwzględnienia w okresie zatrudnienia Lecha K. jego pracy w gospodarstwie rolnym,
pomimo że nie została opłacona składka ubezpieczeniowa. Przepis ten nie dotyczy
ubezpieczonych z tytułu wykonywania działalności rolniczej. Zgodnie z dyspozycją
art. 6 ust. 14 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r., rolnik nie jest zwolniony z obowiązku
opłacania składki za syna - domownika. Błędnie też Sąd ocenił, że korzystanie przez
wnioskodawcę z pracowniczego ubezpieczenia rodzinnego matki jest równoznaczne
z podleganiem innemu ubezpieczeniu społecznemu.
W odpowiedzi na kasację Lech K. wniósł o jej oddalenie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Podstawa kasacji jest usprawiedliwiona.
Lech K., urodzony 3 czerwca 1970 r., złożył wniosek o rentę inwalidzką w dniu
7 czerwca 1996 r.
Zgodnie z art. 32 ustawy o z.e.p. renta inwalidzka przysługuje pracownikowi,
który jest inwalidą i ma wymagany okres zatrudnienia, jeżeli jego inwalidztwo pows-
tało w czasie zatrudnienia lub nie później niż w ciągu 18 miesięcy od ustania zatrud-
nienia. Warunki te muszą być spełnione łącznie.
Wnioskodawca jest inwalidą III grupy od lipca 1995 r. Jego inwalidztwo pows-
tało przed 31 maja 1996 r., a więc w czasie zatrudnienia. Sporną między stronami
jest okoliczność, czy spełnił on warunek posiadania wymaganego okresu zatrudnie-
nia.
Według art. 33 ust. 1 pkt 4 ustawy o z.e.p. warunek posiadania wymaganego
okresu zatrudnienia dla ubezpieczonego, którego inwalidztwo powstało między 25 a
5
30 rokiem życia, uważa się za spełniony, gdy pracownik osiągnął okres zatrudnienia
wynoszący co najmniej 4 lata.
Lech K. pozostawał w stosunku pracy od 1 marca 1993 r. do 31 maja 1996 r.
W okresie zatrudnienia korzystał z urlopu bezpłatnego (lipiec 1995 r.), pobierał wy-
nagrodzenie za czas niezdolności do pracy na podstawie art. 92 KP (od 18 sierpnia
do 21 września 1995 r.) oraz zasiłek chorobowy (od 22 września 1995 r. do 13 maja
1996 r.). W dniu 22 września 1997 r. złożył egzamin magisterski uzyskując dyplom
ukończenia Politechniki W. Od 1 stycznia 1997 r. podlega obowiązkowi ubezpiecze-
nia z tytułu prowadzenia własnego gospodarstwa rolnego (akt notarialny Nr 785/95 z
dnia 30 stycznia 1995 r.). Jego niekwestionowany staż rentowy wynosił w chwili zło-
żenia wniosku o rentę inwalidzką 2 lata, 4 miesiące i 17 dni.
Sądy pierwszej i drugiej instancji ustaliły, że w okresie od 4 czerwca 1986 r. do
1 października 1989 r. wnioskodawca pracował w gospodarstwie rolnym ojca.
Prawidłowość tego ustalenia nie podlega kontroli, albowiem organ rentowy nie
wskazał jako podstawy kasacyjnej naruszenia przepisów postępowania. Należy je
zatem traktować jako niewadliwe. Problem streszcza się wobec tego w pytaniu, czy
wnioskodawcy można zaliczyć okres pracy w gospodarstwie rolnym ojca do okresu
zatrudnienia, o którym mowa w art. 32 pkt 2 ustawy o z.e.p. Odpowiedź na to pytanie
zależy od uprzedniego rozważenia i ustalenia, czy Lech K. był domownikiem, a jeżeli
tak, to czy podlegał przymusowi ubezpieczenia z tego tytułu, i dalej - czy istniał obo-
wiązek opłacenia za niego składki na ubezpieczenie społeczne rolników.
Według art. 5 pkt 1 ustawy rewaloryzacyjnej przy ustalaniu prawa i wysokości
świadczeń uwzględnia się jako składkowe przypadające od 1 stycznia 1983 r. okresy
ubezpieczenia społecznego rolników, za które opłacono składki przewidziane w od-
rębnych przepisach. Od 1 stycznia 1991 r. owe odrębne przepisy zawiera ustawa z
dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników. Zgodnie z art. 121
zdanie 2 tejże ustawy, przy ocenie zasad uwzględniania w pracowniczym okresie
zatrudnienia okresów pracy w gospodarstwie rolnym przed 1 stycznia 1991 r. należy
stosować przepisy dotychczasowe. Przepisy „ dotychczasowe” - to przepisy, obo-
wiązującej także w latach 1986 - 1989, ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o ubezpie-
czeniu społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin (Dz.U. Nr 40, poz.
268 ze zm.), powoływanej dalej jako „ ustawa u.s.r.i.”.
Według legalnej definicji zawartej w art. 2 pkt 2 u.s.r.i., domownikiem była
osoba pracująca w gospodarstwie rolnym, pozostająca z rolnikiem we wspólnym
6
gospodarstwie domowym, nie podlegająca obowiązkowi ubezpieczenia na podstawie
innych przepisów, dla której praca w gospodarstwie rolnym stanowiła główne źródło
utrzymania. Poszczególne elementy definiujące musiały wystąpić łącznie. Sąd nie
dokonał żadnych ustaleń co do tego, w jakim stopniu dla ucznia szkoły średniej typu
ogólnokształcącego praca w gospodarstwie rolnym ojca stanowiła główne źródło
utrzymania. Zgodnie z § 2 ust. 2 pkt 1 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 28
marca 1983 r. w sprawie wykonywania niektórych przepisów ustawy o ubezpieczeniu
społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin (Dz.U. Nr 21, poz. 94),
powoływanego dalej jako „ rozporządzenie”, praca w gospodarstwie rolnym nie sta-
nowiła głównego źródła utrzymania domownika, jeżeli kształcił się on w szkole po-
nadpodstawowej. Z pominięciem powołanego przepisu, na podstawie aktu prawne-
go, który nie miał zastosowania w sprawie, Sąd ustalił, że Lech K. był domownikiem
(w rozumieniu „art. 6 ust. 2” ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r.), gdyż stale pracował w
gospodarstwie rolnym, zamieszkiwał wspólnie z rodzicami i korzystał z dochodów
gospodarstwa rolnego.
Obowiązkowi ubezpieczenia społecznego, zgodnie z art. 3 ust. 2 pkt 1 ustawy
u.s.r.i., (także art. 7 ust. 1 i art. 16 ust.3 ustawy u.s.r.), nie podlegał domownik objęty
innymi przepisami ubezpieczenia społecznego. Błędny jest pogląd prawny prezen-
towany przez Sąd drugiej instancji, iż podleganie rodzinnemu ubezpieczeniu na
podstawie przepisów ustawy z dnia 28 marca 1933 r. o ubezpieczeniu społecznym
(Dz.U. Nr 51, poz. 396 ze zm.) oraz obowiązującego do 28 lutego 1995 r. dekretu z
dnia 28 października 1947 r. o ubezpieczeniu rodzinnym (Dz.U. Nr 66, poz. 414 ze
zm.) jest równoznaczne z podleganiem innemu ubezpieczeniu społecznemu, o któ-
rym stanowi art. 2 pkt 2 ustawy u.s.r.i. Odmienne są w obu tych aktach prawnych
tytuły ubezpieczenia, różne zakresy (przedmiotowy i podmiotowy) ich stosowania.
Inne ubezpieczenie społeczne - to ubezpieczenie z tytułu innej niż działalność rolni-
cza podstawy zarobkowania.
Z wadliwego, ale wiążącego Sąd Najwyższy na mocy art. 393
15
KPC ustale-
nia, że Lech K. był domownikiem i podlegał z tego tytułu ubezpieczeniu społecznemu
rolników, wynikał jedynie możliwy logicznie wniosek, że rolnik - ojciec, zgodnie z art.
44 ustawy u.s.r.i., zobowiązany był do opłacania za niego składek na ubezpieczenie.
W rozpoznawanej sprawie bezsporna jest okoliczność, że ojciec Lecha K. nie
opłacił za syna składek na ubezpieczenie społeczne rolników. Sąd drugiej instancji
nieprawidłowo ocenił prawne skutki tego ustalenia. Organ rentowy trafnie podniósł,
7
że zastosowanie w tym zakresie przepisów ustawy o organizacji i finansowaniu
ubezpieczeń społecznych, a ściślej, ukształtowanego na ich tle orzecznictwa, jest
wadliwe. Relacja pracownik - pracodawca nie jest tą samą, a nawet ze względu na
nasilenie pierwiastków osobistych, podobną do stosunku rolnik - domownik. Co jed-
nak istotniejsze, treść przepisów rozdziału 6 ustawy z dnia 25 listopada 1986 r. nie
pozostawia żadnych wątpliwości, że dotyczą one jedynie pracowników. Podstawy
prawnej dla ich stosowania do rolników, ze względu na przedmiot odesłania, nie
mógł stanowić ani art. 5, ani art. 41 ustawy u.s.r.i. Kwestię opłacania składek w od-
niesieniu do ubezpieczenia społecznego rolników i domowników normowały przepisy
rozdziału 3 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. u.s.r.i., zatytułowanego „ Fundusz
Ubezpieczenia Społecznego Rolników” oraz tak samo zatytułowanego rozdziału 4
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 28 marca 1983 r.
Na równi z okresem opłacania składki na ubezpieczenie społeczne traktuje
ustawodawca okresy zwolnienia z obowiązku tej treści. Zwolnienie z obowiązku
opłacania składki przez osobę podlegającą przymusowi ubezpieczenia społecznego
rolników mogło nastąpić w latach 1986 - 1989 na podstawie § 31 rozporządzenia. W
rozpoznawanej sprawie nie zachodziły określone w powołanym przepisie przesłanki
zwolnienia z obowiązku uiszczania składek.
Konsekwencje prawne naruszenia obowiązku opłacenia składki na ubezpie-
czenie społeczne rolników w zakresie ustalania prawa do świadczeń należnych na
podstawie przepisów o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin określa
art. 5 ustawy rewaloryzacyjnej: okresu podlegania przymusowi ubezpieczenia, za
który nie zostały opłacone składki na ubezpieczenie społeczne rolników, nie wlicza
się do okresu zatrudnienia jako uzupełniającego okresu składkowego.
W konkluzji należy stwierdzić, że przy ustaleniach, iż korzystający z rodzinne-
go ubezpieczenia pracowniczego matki Lech K. w okresie od 4 czerwca 1986 r. do 1
października 1989 r. pracował w gospodarstwie rolnym ojca jako domownik i podle-
gał z tego tytułu przymusowi ubezpieczenia społecznego oraz że nie zostały opła-
cone za niego przez rolnika składki na ubezpieczenie, rozstrzygnięcie zawarte w
zaskarżonym wyroku narusza prawo materialne. Sąd drugiej instancji zastosował
częściowo niewłaściwe przepisy (art. 6 pkt 2 i 14 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o
ubezpieczeniu społecznym rolników, art. 4 ust. 4 ustawy z dnia 25 listopada 1986 r. o
organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych), błędnie wyłożył przepisy
mające w sprawie zastosowanie ( art. 5 ustawy z dnia 17 października 1991 r. o re-
8
waloryzacji emerytur i rent, o zasadach ustalania emerytur i rent oraz o zmianie nie-
których ustaw i art. 32 pkt 2 w związku z art. 33 ust. 1 pkt 4 ustawy z dnia 14 grudnia
1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin ) oraz nie zastosował
przepisów właściwych (art. 2 pkt 2 oraz art. 3 ust. 2 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r.
o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin).
Biorąc powyższe pod rozwagę Sąd Najwyższy, stosownie do art. 393
15
KPC,
orzekł jak w sentencji.
========================================