Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 16 grudnia 1998 r.
II UKN 395/98
1. Przy obliczaniu 15 lat zatrudnienia w szczególnych warunkach lub w
szczególnym charakterze jako przesłanki wzrostu emerytury lub renty inwa-
lidzkiej o 10 albo 15% podstawy ich wymiaru, uwzględnia się prace wymienione
w różnych wykazach (A, B i C ) załączonych do rozporządzenia Rady Ministrów
z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego dla pracowników zatrud-
nionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz.U. Nr
8, poz. 43 ze zm.), kierując się dyrektywą, że prace wpływające na prawo do
wzrostu świadczenia emerytalno-rentowego o 15%, tym bardziej uzasadniają
jego wzrost o 10%.
2. Emerytami i rencistami w rozumieniu art. 3 pkt 2 ustawy z dnia 6
marca 1997 r. o zrekompensowaniu okresowego niepodwyższania płac w sfe-
rze budżetowej oraz utraty niektórych wzrostów lub dodatków do emerytur i
rent (Dz.U. Nr 30, poz. 164 ze zm.) są zarówno osoby, które przed dniem 15
listopada 1991 r. pobierały wzrosty lub dodatki z tytułu pracy w szczególnych
warunkach lub o szczególnym charakterze bądź miały ustalone do nich prawo,
jak też osoby, które przed tą datą złożyły wniosek o emeryturę lub rentę przy
równoczesnym spełnieniu przesłanek ich wzrostu o 10 lub 15% podstawy
wymiaru świadczenia.
3. W sprawach o ustalenie prawa do nieodpłatnego nabycia skarbowych
papierów wartościowych (świadectw rekompensacyjnych) kasacja przysługuje
bez ograniczeń określonych w art. 393 pkt 1 KPC.
Przewodniczący: SSN Zbigniew Myszka, Sędziowie SN: Andrzej Kijowski
(sprawozdawca), Andrzej Wasilewski.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 16 grudnia 1998 r. sprawy z wniosku
Romana G. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w G. o
świadectwa rekompensancyjne, na skutek kasacji wnioskodawcy od wyroku Sądu
Apelacyjnego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Gdańsku z dnia 8 kwietnia
1998 r. [...]
2
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i sprawę przekazał Sądowi Apelacyjnemu-Są-
dowi Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Gdańsku do ponownego rozpoznania.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Wojewódzki-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Gdańsku z siedzi-
bą w Gdyni wyrokiem z dnia 18 grudnia 1997 r. [...] oddalił odwołanie Romana G. od
zawiadomienia Zakładu Ubezpieczeń Społecznych-Oddziału w Gdańsku z dnia 10
września 1997 r. odmawiającego umieszczenia wnioskodawcy w spisie osób upraw-
nionych do nieodpłatnego nabycia świadectw rekompensacyjnych, określonych prze-
pisami ustawy z dnia 6 marca 1997 r. o zrekompensowaniu okresowego niepodwyż-
szania płac w sferze budżetowej oraz utraty niektórych wzrostów lub dodatków do
emerytur i rent (Dz.U. Nr 30, poz. 164), ponieważ w dniu 14 listopada 1991 r. nie
przysługiwało mu prawo do wzrostu lub dodatku z tytułu pracy w szczególnych wa-
runkach lub szczególnym charakterze, przewidziane w § 4 rozporządzenia Rady Mi-
nistrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego oraz wzrostu emerytur
i rent inwalidzkich dla pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w
szczególnym charakterze (Dz.U. Nr 8, poz. 43 ze zm.). W motywach tego rozstrzyg-
nięcia Sąd Wojewódzki powołał się na ustalenie następujących faktów oraz ich
prawną kwalifikację.
Składając w dniu 11 września 1991 r. wniosek o rentę inwalidzką, wniosko-
dawca przedłożył zaświadczenie o wykonywaniu pracy w szczególnych warunkach.
W decyzji z dnia 26 listopada 1991 r. o przyznaniu renty inwalidzkiej nie uwzględ-
niono wzrostu świadczenia na podstawie rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7
lutego 1983 r., czego wnioskodawca nie kwestionował ani nie zaskarżył. Ustawa z
dnia 17 października 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent, o zasadach ustalania
emerytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. Nr 104, poz. 450 ze zm.) poz-
bawiła emerytów i rencistów prawa do wzrostów lub dodatków z tytułu pracy w
szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, a sposób rekompensaty
tego utraconego uprawnienia ustalono w ustawie z dnia 6 marca 1997 r. Przepis art.
3 ust. 2 powołanej ustawy stanowi, że osobami uprawnionymi do świadectw rekom-
pensacyjnych są emeryci i renciści uprawnieni przed dniem 15 listopada 1991 r. do
wzrostów lub dodatków z tytułu pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym
3
charakterze, a którzy uprawnienia te następnie utracili. Tymczasem wnioskodawcy
nie przyznano do dnia 14 listopada 1991 r. takiego dodatku do renty inwalidzkiej,
więc nie mógł go zostać pozbawiony, a tym samym nie może się domagać odpo-
wiedniej rekompensaty. Poza tym wnioskodawca nie zaskarżył decyzji rentowej z
dnia 26 listopada 1991 r., wobec czego jej obecne kwestionowanie jest spóźnione.
Apelację wniesioną przez wnioskodawcę oddalił Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w Gdańsku wyrokiem z dnia 8 kwietnia 1998 r. [...], kwes-
tionującym jedynie uzasadnienie zaskarżonego orzeczenia. Sąd Apelacyjny zauwa-
żył, że w aktach rentowych znajduje się zaświadczenie Stoczni G. S.A. w G. (o nie-
czytelnej dacie), że wnioskodawca był od dnia 11 lutego 1966 r. do dnia 15 paździer-
nika 1978 r., a więc przez 11 lat, 8 miesięcy i 4 dni, zatrudniony jako przetokowy,
manewrowy i ustawiacz pociągów, które to prace objęte są wykazem A w dziale VIII
pkt 13 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. Natomiast od dnia 16
grudnia 1983 r. do dnia 13 września 1991 r., czyli przez 7 lat, 8 miesięcy i 23 dni,
wnioskodawca pracował jako kompletator części kadłuba i robotnik technicznej obs-
ługi produkcji, a więc na stanowiskach wymienionych w wykazie C dział I pkt 17 po-
wołanego rozporządzenia. Zgodnie z § 4 oraz § 16 ust. 1 i 2 tego rozporządzenia
pracownik wykonujący przez co najmniej 15 lat prace wymienione w wykazie A lub w
dziale I wykazu C nabywa prawo do wzrostu emerytury lub renty odpowiednio o 10
bądź 15% podstawy jej wymiaru. Wnioskodawca nie wykonywał jednak przez 15 lat
pracy wyszczególnionej w wykazie A lub C, więc w dacie składania wniosku o rentę
inwalidzką nie spełniał warunków do wzrostu podstawy jej wymiaru z tytułu pracy w
szczególnych warunkach, ponieważ prac objętych wspomnianymi wykazami nie
można sumować, a osobno przy każdej z nich nie przepracował przynajmniej 15 lat.
Przyznana wnioskodawcy renta inwalidzka słusznie zatem nie została podwyższona
z tytułu pracy w szczególnych warunkach. Skoro zaś wnioskodawca nie nabył prawa
do powołanego wzrostu, to nie może też skutecznie dochodzić prawa do nieodpłat-
nego nabycia świadectw rekompensacyjnych. Sąd Apelacyjny nadmienił ponadto, że
gdyby wnioskodawca spełniał przesłanki wzrostu świadczenia rentowego, a organ
rentowy nie orzekłby o tym wzroście w pierwszorazowej decyzji z dnia 26 listopada
1991 r. (przyznającej rentę od dnia 14 września 1991 r., czyli przed dniem wejścia w
życie ustawy rewaloryzacyjnej z 17 października 1991 r.), to z powołaniem się na
błąd ZUS-u mógłby wnioskodawca dochodzić prawa do nieodpłatnego nabycia świa-
dectw rekompensacyjnych.
4
Kasację od powyższego wyroku wniósł w imieniu wnioskodawcy jego pełno-
mocnik - radca prawny Komisji Zakładowej NSZZ „Solidarność” Stoczni G., zarzuca-
jąc naruszenie postanowień wykazu A do rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7
lutego 1983 r. przez jego niezastosowanie wobec skarżącego, a tym samym przyję-
cie, że nie spełnia on warunków do nieodpłatnego nabycia prawa do świadectw re-
kompensacyjnych i domagając się na tej podstawie zmiany zaskarżonego orzeczenia
oraz „uznania wniosku o przyznanie świadectw rekompensacyjnych z tytułu pracy w
szczególnych warunkach”, względnie jego uchylenia i przekazania sprawy Sądowi
drugiej bądź pierwszej instancji do ponownego rozpoznania. W uzasadnieniu skargi
kasacyjnej podniesiono ponadto, że Sąd Apelacyjny „nie zwrócił uwagi” na znajdują-
ce się w aktach sprawy kolejne zaświadczenie wystawione w dniu 2 czerwca 1998 r.
przez PKP - Stację Kolejową G. i stwierdzające, iż skarżący był w tych samych co w
Stoczni Gdańskiej szczególnych warunkach, wymienionych w wykazie A dział VIII
poz. 13 pkt 8 wykazu stanowiącego załącznik do zarządzenia Ministra Komunikacji z
dnia 29 czerwca 1983 r. (Dz.Urz. MK Nr 10, poz. 77), zatrudniony również w latach
1960-1965 przez okres 3 lat, 8 miesięcy i 24 dni. Przy uwzględnieniu uznanych przez
Sąd Apelacyjny 11 lat, 8 miesięcy i 4 dni identycznego zatrudnienia w Stoczni G.,
skarżący miał w momencie składania wniosku o rentę inwalidzką ponad piętnasto-
letni okres zatrudnienia w szczególnych warunkach, a tym samym spełnia warunki do
nieodpłatnego nabycia świadectw rekompensacyjnych.
Wezwany do uzupełnienia formalnych braków kasacji przez wskazanie warto-
ści przedmiotu zaskarżenia, skarżący w piśmie procesowym z dnia 1 lipca 1998 r.
wyjaśnił, iż nie domaga się świadczenia majątkowego, tylko ustalenia prawa do
wzrostu renty z tytułu wykonywania przez okres ponad 15 lat pracy w szczególnych
warunkach, określonej w wykazie A do rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lute-
go 1983 r., a w konsekwencji żąda - na podstawie art. 18 ust. 1 ustawy z dnia 6
marca 1997 r. - ustalenia prawa umieszczenia swego nazwiska w spisie osób upraw-
nionych do nieodpłatnego nabycia świadectw rekompensacyjnych.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Kasacja jest dopuszczalna i zasadna. Co się tyczy dopuszczalności kasacji, to
słusznie twierdzi skarżący, że przedmiotem jego żądania nie jest zasądzenie okreś-
lonego świadczenia, tylko ustalenie, iż przed dniem 15 listopada 1991 r. był z tytułu
5
piętnastoletniego zatrudnienia w szczególnych warunkach uprawniony do wzrostu
renty inwalidzkiej o odpowiedni procent podstawy jej wymiaru. Innymi słowy, skarżą-
cy domaga się ustalenia prawa, które określał przepis art. 54 ust. 1 pkt 2 ustawy z
dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U.
Nr 40, poz. 267 ze zm.) stanowiący, że z tytułu zatrudnienia w szczególnych warun-
kach lub szczególnym charakterze może być przyznany wzrost emerytury lub renty
inwalidzkiej w wysokości 10 lub 15% podstawy jej wymiaru. Uprawnienie to zgodnie z
upoważnieniem art. 55 powołanej ustawy zostało skonkretyzowane w rozporządzeniu
Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego oraz wzrostu
emerytur i rent inwalidzkich dla pracowników zatrudnionych w szczególnych warun-
kach lub w szczególnym charakterze (Dz.U. Nr 8, poz. 43 ze zm.). Przepis § 16 roz-
porządzenia - przed skreśleniem mocą rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 21
maja 1996 r. (Dz.U. Nr 63, poz. 292) - stanowił, że pracownik nabywający prawo do
emerytury lub renty inwalidzkiej, który przez co najmniej 15 lat wykonywał prace wy-
mienione w wykazie A lub w dziale I wykazu C (stanowiących załącznik do rozporzą-
dzenia), ma prawo do wzrostu emerytury lub renty odpowiednio o 10 (ust. 1) lub o
15% (ust. 2) podstawy jej wymiaru.
W przedmiotowej sprawie jest niesporne, że w okresie zatrudnienia w Stoczni
G. skarżący wykonywał przez 11 lat, 8 miesięcy i 4 dni prace wymienione w wykazie
A dział VIII pkt 13 oraz przez 7 lat, 8 miesięcy i 29 dni prace wskazane w wykazie C
dział I pkt 17. Żaden z tych okresów traktowanych z osobna nie sięga więc 15 lat,
choć łączny okres zatrudnienia w szczególnych warunkach wynosi 19 lat, 6 miesięcy
i 9 dni. Co prawda przepis art. 54 ust. 2 ustawy o z.e.p. stanowił, że jeżeli 10 lub 15%
wzrostu emerytury lub renty przysługuje z dwóch lub więcej tytułów, wypłaca się tylko
wzrost z jednego tytułu - korzystniejszy lub wybrany przez zainteresowanego, ale to
nie znaczy, iż ustawodawca wykluczył uprawnienie do jednego wzrostu, wynikające-
go z faktu co najmniej piętnastoletniego wykonywania prac objętych różnymi wyka-
zami. Takiej sytuacji nie wykluczał też § 16 rozporządzenia, co jest zresztą zrozu-
miałe, gdyż zamiarem racjonalnego prawodawcy nie mogło być wówczas pozbawie-
nie pracownika prawa do wzrostu jego emerytury lub renty. Różnorodność poszcze-
gólnych prac nie odbiera im bowiem ogólniejszej kwalifikacji prac „w szczególnych
warunkach”, a przypisanie do nich procentowo różnej stopy owego wzrostu uzasad-
nia jedynie tezę, że piętnastoletni okres zatrudnienia przy pracach o odmiennej
„wartości” uprawnia do wzrostu emerytury lub renty o 10%, bo przynajmniej tyle
6
warte są prace wliczane do stażu warunkującego wzrost o 15%. Przyjęta bez jakie-
gokolwiek dowodu teza Sądu Apelacyjnego, że nie można sumować okresów prac
objętych różnymi wykazami jest więc nietrafna. Wskutek błędnej wykładni art. 54 ust.
1 pkt 2 ustawy o z.e.p. i § 16 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r.
doszło zatem do bezzasadnej odmowy subsumcji ustalonego stanu faktycznego
sprawy pod normę wynikającą z tych przepisów. W dniu 14 września 1991 r., a więc
w dacie, od której w związku z wyczerpaniem prawa do zasiłku chorobowego, przyz-
nano skarżącemu - deklaratoryjnymi decyzjami z dnia 22 października i 26 listopada
1991 r. - prawo do renty inwalidzkiej, był on bowiem uprawniony do wzrostu tego
świadczenia o 10% podstawy jego wymiaru. Z mocy art. 21 ust. 4 w związku z art. 45
ust. 1 ustawy z dnia 17 października 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent, o zasa-
dach ustalania emerytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. Nr 104, poz.
450 ze zm.), skarżący z momentem wejścia tej ustawy w życie w dniu 15 listopada
1991 r. utracił uprawnienie do wspomnianego wzrostu świadczenia rentowego.
Sytuacja faktyczna, w której znalazł się skarżący jest zatem objęta zakresem zasto-
sowania ustawy z dnia 6 marca 1997 r. o zrekompensowaniu okresowego niepod-
wyższania płac w sferze budżetowej oraz utraty niektórych wzrostów lub dodatków
do emerytur i rent (Dz.U. Nr 30, poz. 164), która dla osób dotkniętych zdarzeniami
określonymi w jej tytule przewiduje prawo do majątkowej rekompensaty, polegającej
na nieodpłatnym nabyciu ustanowionych przez ustawę skarbowych papierów warto-
ściowych (tzw. świadectw rekompensacyjnych), o nominalnej wartości 1 złotego (art.
9 ust. 2), podlegającej jednak waloryzacji na zasadach określonych w art. 14. Każ-
demu z uprawnionych przysługują świadectwa o łącznej wartości nominalnej równej
należności ustalonej zgodnie z załącznikiem do ustawy (art. 4), przy czym do kręgu
uprawnionych należą między innymi „osoby będące przed dniem 15 listopada 1991 r.
emerytami i rencistami uprawnionymi do wzrostów lub dodatków z tytułu pracy w
szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze na podstawie przepisów
wymienionych w art. 1 ustawy z dnia 17 października 1991 r. (...), które utraciły
prawo do wzrostów lub dodatków” (art. 3 pkt 2 ustawy).
Cytowany wyżej przepis jest wprawdzie adresowany do osób „będących przed
dniem 15 listopada 1991 r. emerytami i rencistami”, lecz osobom tym ma zrekom-
pensować przysługujące im przed tą datą i utracone po niej „prawo” do przedmioto-
wych wzrostów lub dodatków. Wspomniane „prawo” powstawało zaś z dniem speł-
nienia się wszystkich warunków wymaganych do jego nabycia, a prawo do emerytury
7
lub renty inwalidzkiej dla pracownika korzystającego z zasiłku chorobowego - z
dniem zaprzestania jego pobierania (art. 76 ustawy o z.e.p.), chociaż wypłata świad-
czeń nie mogła w zasadzie obejmować okresu dłuższego niż 3 miesiące kalenda-
rzowe poprzedzające miesiąc zgłoszenia wniosku lub wydania decyzji z urzędu (art.
99 ustawy o z.e.p. w brzmieniu obowiązującym przed 31 grudnia 1996 r.). Uprawnie-
nia do wzrostu lub dodatków z tytułu pracy w szczególnych warunkach lub szczegól-
nym charakterze nie należy zatem ograniczać do sytuacji faktycznego wypłacania
tych świadczeń przed dniem 15 listopada 1991 r. Z drugiej jednak strony wymaganie
przez ustawę z 6 marca 1997 r., żeby uprawniony do tych świadczeń był przed 15
listopada 1991 r. „emerytem lub rencistą” wyklucza sytuację, w której wniosek eme-
rytalno-rentowy mógłby zostać złożony nawet w lutym 1992 r., co w świetle obowią-
zującego wówczas brzmienia art. 99 ustawy o z.e.p. pozwalałoby przyznać emerytu-
rę lub rentę za 3 miesiące poprzedzające miesiąc złożenia wniosku, gdyż ich wypłata
tak czy owak nie objęłaby zniesionych z dniem 15 listopada 1991 r. wzrostów lub
dodatków z tytułu pracy w szczególnych warunkach lub szczególnym charakterze.
Trzeba zatem przyjąć, że emerytami i rencistami w rozumieniu art. 3 pkt 2 ustawy z 6
marca 1997 r. są zarówno osoby, które przed dniem 15 listopada 1991 r. pobierały
takie wzrosty lub dodatki bądź miały ustalone prawo do wspomnianych świadczeń,
jak też osoby, które przed wymienioną datą złożyły wniosek o emeryturę lub rentę
przy równoczesnym spełnieniu przesłanek warunkujących ich wzrost o 10 lub 15%
podstawy wymiaru świadczenia.
Dotychczasowe rozważania wykazały, że [...] kasacja jest uzasadniona. Wy-
danie orzeczenia reformatoryjnego nie wchodziło jednak w grę wobec twierdzenia
skarżącego, że pracę w szczególnych warunkach wykonywał ponadto przez okres 3
lat, 8 miesięcy i 24 dni podczas zatrudnienia na PKP w latach 1960-1965 r., co wy-
maga poczynienia dodatkowych ustaleń faktycznych oraz oceny ich ewentualnego
wpływu na treść żądania skarżącego.
Z powyższych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39313
KPC orzekł
jak w sentencji.
========================================