Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 17 grudnia 1999 r.
II UKN 276/99
Osoby uprawnione do rent inwalidzkich na podstawie ustawy z dnia 12
czerwca 1975 r. o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawo-
dowych (jednolity tekst: Dz.U. z 1983 r. Nr 30, poz. 144 ze zm.) nie nabyły prawa
do ich wzrostu z tytułu wykonywania pracy w szczególnych warunkach lub
szczególnym charakterze, w związku z czym nie mogą uzyskać rekompensaty
ich utraty z mocy art. 3 ust. 2 ustawy z dnia 6 marca 1997 r. o zrekompensowa-
niu okresowego niepodwyższania płac w sferze budżetowej oraz utraty niektó-
rych wzrostów lub dodatków do emerytur i rent (Dz.U. Nr 30, poz. 164 ze zm.).
Przewodniczący: SSN Zbigniew Myszka, Sędziowie SN: Beata Gudowska
(sprawozdawca), Andrzej Wróbel.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 17 grudnia 1999 r. sprawy z wniosku
Stanisława Ł. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w K. o
nieodpłatne nabycie świadectw rekompensacyjnych, na skutek kasacji organu rento-
wego od wyroku Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 28 stycznia 1999 r. [...]
z m i e n i ł zaskarżony wyrok i oddalił apelację.
U z a s a d n i e n i e
W odwołaniu od decyzji Oddziału Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w K. z
dnia 13 października 1997 r. Stanisław Ł. domagał się przyznania prawa do nieod-
płatnego nabycia świadectw rekompensacyjnych jako osoba, która utraciła wzrost
renty inwalidzkiej za pracę w szczególnych warunkach. Sąd Wojewódzki, wyrokiem z
dnia 16 stycznia 1998 r. odwołanie oddalił przyjmując, że wnioskodawca przed dniem
15 listopada 1991 r. nie pobierał świadczenia zwiększonego o wzrost przewidziany w
art. 54 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pra-
cowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze zm.) w związku z § 16 i nast. rozpo-
rządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pra-
2
cowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze
(Dz.U. Nr 8, poz. 43 ze zm.), zwanego dalej “rozporządzeniem”. Sąd stwierdził, że
wnioskodawca w takim przypadku nie może nabyć nieodpłatnie świadectw rekom-
pensacyjnych, przysługujących tylko osobom, które - w rozumieniu art. 3 ust. 2
ustawy z dnia 6 marca 1997 r. o zrekompensowaniu okresowego niepodwyższania
płac w sferze budżetowej oraz utraty niektórych wzrostów lub dodatków do emerytur i
rent (Dz.U. Nr 30, poz. 164) - wzrost świadczeń utraciły.
Apelację od wyroku Sądu Wojewódzkiego złożył wnioskodawca, zarzucając
sprzeczne z prawem pominięcie go wśród osób uprawnionych do nabycia świadectw
rekompensacyjnych i na tej podstawie wnosił o zmianę zaskarżonego wyroku. Wska-
zywał, że pracował jako murarz pieców przemysłowych i wieloletnia praca w szcze-
gólnych warunkach wywołała chorobę zawodową, z tytułu której pobierał rentę inwa-
lidzką.
Sąd Apelacyjny, wyrokiem z dnia 28 stycznia 1999 r., zmieniając zaskarżony
wyrok i poprzedzającą go decyzję organu rentowego, przyznał wnioskodawcy prawo
do nieodpłatnego nabycia świadectw rekompensacyjnych. Poczynił ustalenie, że
wnioskodawca wykonywał prace wymienione w dziale IX, poz. 10 wykazu A (prze-
kwalifikowane następnie do działu III, poz. 15 i działu I, poz. 15 wykazu B) załącznika
Nr 1 do rozporządzenia przez okres 19 lat, a od 15 maja1981 r., z mocy ustawy z
dnia 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób za-
wodowych (jednolity tekst: Dz.U. z 1983 r. Nr 30, poz. 144 ze zm.), zwanej “ustawą
wypadkową”, uzyskał prawo do renty inwalidzkiej z tytułu choroby zawodowej.
Wobec tych bezspornych faktów Sąd przyjął, że choć wnioskodawca nie miał
ustalonego prawa do omawianego wzrostu, co oczywiście wynika z decyzji przyzna-
jącej mu rentę, to jednak nabył - w świetle regulacji obowiązujących przed dniem 15
listopada 1991 r. - ekspektatywę świadczeń w wysokości uwzględniającej ich wzrost.
Jeżeli zaś po dniu 15 listopada 1991 r. ekspektatywy tej nie może zrealizować, to jest
osobą, która świadczenie takie utraciła, objętą hipotezą art. 3 ust. 2 powołanej na
wstępie ustawy z dnia 6 marca 1997 r.
Kasacja wniesiona przez Oddział Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w K.
została oparta na podstawie naruszenia prawa materialnego - cytowanego przepisu
art. 3 ust. 2 ustawy z dnia 6 marca 1997 r. przez stwierdzenie, że przepis ten znaj-
duje zastosowanie także wobec osób, które nie uzyskały prawa do omawianych
3
wzrostów z mocy tych decyzji, a w konsekwencji przez odmowę przyznania decyzjom
rentowym charakteru prawotwórczego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Sformułowanie przepisu art. 79 cytowanej na wstępie ustawy z dnia 14 grud-
nia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin, zwanej “ustawą o
z.e.p.”, wskazuje, że prawo do świadczeń powstaje z dniem spełnienia wszystkich
warunków, jakie ustawa stawia do nabycia tego prawa. Wynika stąd zatem, że prawa
i obowiązki ubezpieczonych wywodzą się z norm prawa ubezpieczeń społecznych i
powstają ex lege. Decyzje organu rentowego ustalają jedynie nabycie prawa do
świadczeń, czyli potwierdzają spełnienie warunków, z którymi ustawa wiąże prawo
do świadczeń, a więc mają charakter deklaratywny. Od powstania prawa do świad-
czeń ustawodawca odróżnia możliwość korzystania z niego, stanowiąc w art. 99
ustawy o z.e.p., że wypłata świadczeń następuje, poczynając od dnia powstania do
nich prawa, nie wcześniej jednak niż od miesiąca, w którym zgłoszono wniosek lub
wydano decyzję z urzędu. Oznacza to, że nie samo prawo, ale tylko jego realizacja
wymaga wystąpienia z wnioskiem o ustalenie świadczeń i uzyskania deklaratywnej
decyzji właściwego organu, konkretyzującej ich wymiar i otwierającej możliwość ich
wypłaty (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 14 września 1995 r., II URN 34/95,
OSNAPUS 1996/6, poz. 88, z dnia 7 czerwca 1995 r., II URN 56/94, OSNAPUS
1995/24, poz.302 i z dnia 10 czerwca 1997 r., II UKN 176/97, OSNAPUS 1998/9,
poz. 278).
Należy więc uznać tezę stanowiącą tenor kasacji za błędną, trzeba natomiast
w pełni zaaprobować pogląd Sądu Apelacyjnego, że o nabyciu prawa do spornych
wzrostów świadczeń można mówić jednakowo w odniesieniu do osób, które uzyskały
decyzje organu rentowego obejmujące takie zwiększenie świadczeń i pobierały je,
oraz tych, które przed dniem 15 listopada 1991 r. nie wystąpiły o przyznanie prawa
do świadczeń i nie uzyskały decyzji uprawniającej do takiego wzrostu, lecz gdyby o
nie wystąpiły, zostałyby im przyznane i byłyby - w świetle wówczas obowiązujących
przepisów - wypłacane.
Kasacja jest jednak uzasadniona, gdyż wskazany w niej przepis art. 3 ust. 2
ustawy z dnia 6 marca 1997 r. został przez Sąd drugiej instancji wyłożony błędnie.
Przepis ten wprawdzie nie uzależnia nieodpłatnego przyznania świadectw rekom-
4
pensacyjnych od uprzedniego pobierania wzrostu świadczeń (por. wyrok Sądu Naj-
wyższego z dnia 6 maja 1999 r., II UKN 27/99), ale, odnosząc się do “osób będących
przed dniem 15 listopada 1991 r. emerytami lub rencistami uprawnionymi do wzros-
tów lub dodatków z tytułu pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym cha-
rakterze”, stawia warunek posiadania uprawnienia do wzrostu.
Sąd Apelacyjny pominął, że sporne wzrosty świadczeń przysługiwały z mocy
przepisów ustawy o z.e.p., w szczególności jej art.54 ust.1 pkt 4, w związku z przepi-
sami cytowanego na wstępie rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r.,
określającymi rodzaje zatrudnienia w szczególnych warunkach lub w szczególnym
charakterze oraz warunki, na podstawie których mógł być przyznany wzrost emerytu-
ry lub renty w wysokości 10 lub 15 % podstawy jej wymiaru. Ustawodawca odmien-
nie w stosunku do świadczeń emerytalno-rentowych przewidzianych przez przepisy o
zaopatrzeniu emerytalnym pracowników uregulował wysokość renty wypadkowej,
przewidując jako jedyne jej zwiększenie dodatki rodzinne oraz dodatek pielęgnacyjny
na zasadach i w wysokości określonych w przepisach o zaopatrzeniu emerytalnym
pracowników i ich rodzin (art. 22 ust. 1 ustawy wypadkowej). Osoby, które przed
wejściem w życie ustawy z dnia 17 października 1991 r. o rewaloryzacji pobierały
rentę na podstawie ustawy wypadkowej, nie mogły nabyć prawa do wzrostu z mocy
ustawy o z.e.p., także w jej w ówczesnym brzmieniu, co zresztą znalazło indywidu-
alny wyraz w decyzji organu rentowego z dnia 22 maja 1987 r., odmawiającej wnios-
kodawcy przyznania wzrostu świadczeń. Mimo wieloletniego zatrudnienia w szcze-
gólnych warunkach nie doszło do spełnienia przesłanek nabycia prawa do wzrostu
świadczeń, albowiem wzrost świadczenia nie jest samodzielnym przedmiotem
prawa, lecz ma charakter akcesoryjny i przysługuje jako element świadczenia głów-
nego. Warunki do jego powstania ziszczają się tylko łącznie z prawem do świadcze-
nia podstawowego.
Zaistniała więc sytuacja, w której osoba żądająca nieodpłatnego przyznania
świadectw rekompensacyjnych nie tylko formalnie nie nabyła, ale w ogóle nie mogła
nabyć prawa do świadczeń podwyższonych o wzrost z tytułu zatrudnienia w szcze-
gólnych warunkach lub w szczególnym charakterze. Co więcej, sytuacja tych osób,
po wejściu w życie art. 1 pkt 9 ustawy z dnia 17 października 1991 r. o rewaloryzacji
emerytur i rent, kiedy jej przepisy znalazły zastosowanie do świadczeń z tytułu wy-
padków przy pracy i chorób zawodowych, nie zmieniła się, albowiem równolegle
zniesione zostało generalnie prawo do wzrostu świadczeń. Przepisy art. 21 ust. 4
5
ustawy o rewaloryzacji emerytur i rent oraz rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 7
lutego 1983 r. w brzmieniu ustalonym przez § 1 pkt 4 rozporządzenia Rady Ministrów
z dnia 21 maja 1996 r. zmieniającego rozporządzenia w sprawie wieku emerytalnego
pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charak-
terze (Dz.U. Nr 63, poz. 292) takich już wzrostów nie przewidują. Nie obowiązuje też
podstawa prawna dla tego świadczenia - art. 54 ust. 1 pkt 2 i ust. 2 ustawy o zaopa-
trzeniu emerytalnym pracowników, który utracił moc w świetle art. 45 ust. 1 ustawy o
rewaloryzacji emerytur i rent, jako sprzeczny z jej postanowieniami.
Nie doszło także do utraty wzrostu świadczeń z dniem 15 listopada 1991 r.,
skoro w świetle prawa obowiązującego przed tą datą nie istniała możliwość jego na-
bycia przy rencie z tytułu choroby zawodowej. Reasumując, należy zatem stwierdzić,
że osoby uprawnione do rent inwalidzkich z tytułu wypadku przy pracy lub choroby
zawodowej, które nie mogły uzyskać i nie uzyskały prawa do ich wzrostu z tytułu wy-
konywania pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, w
związku z czym nie nabywają także prawa do rekompensaty ich utraty na podstawie
art. 3 ust. 2 powoływanej wyżej ustawy z dnia 6 marca 1997 r.
Z przytoczonych względów Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji (art. 39315
KPC).
========================================