Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 30 czerwca 2000 r.
II UKN 523/99
Zatrudnianie pracowników poza normalnym czasem pracy na podstawie
umów cywilnoprawnych przy pracach tego samego rodzaju co objęte stosun-
kiem pracy, stanowi obejście przepisów o czasie pracy w godzinach nadlicz-
bowych oraz przepisów dotyczących składek na ubezpieczenie społeczne.
Przewodniczący SSN Zbigniew Myszka (sprawozdawca), Sędziowie SN: Jerzy
Kuźniar, Jadwiga Skibińska-Adamowicz.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 30 czerwca 2000 r. sprawy z wniosku
„S.P.” Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w S. przeciwko Zakładowi Ubezpie-
czeń Społecznych-Oddziałowi w S. o składki na ubezpieczenie społeczne, na skutek
kasacji wnioskodawcy od wyroku Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 14 kwiet-
nia 1999 r. [...]
o d d a l i ł kasację i zasądził od „S.P.” Spółki z ograniczoną odpowiedzialno-
ścią w S. na rzecz Zakładu Ubezpieczeń Społecznych-Oddziału w S. kwotę 2100 zł
tytułem zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Katowicach wyro-
kiem z dnia 14 kwietnia 1999 r. oddalił apelację „S.P.” Spółki z o.o. w S. od wyroku
Sądu Wojewódzkiego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Katowicach z dnia
25 maja 1998 r. [...], oddalającego odwołanie Spółki od decyzji składkowej organu
rentowego z dnia 13 maja 1995 r., wymierzającej jej zapłatę składek na pracownicze
ubezpieczenie społeczne za okres od stycznia 1993 r. do stycznia 1995 r. w kwocie
158.232,44 zł, z odsetkami od tej kwoty przysługującymi od dnia 13 maja 1995 r. w
kwocie 148.977 zł oraz 10 % opłatę dodatkową w kwocie 15.823, 24 zł.
W sprawie tej ustalono, że w dniu 8 stycznia 1993 r. zainteresowana Spółka
zawarła z 69 zatrudnianymi przez siebie pracownikami dodatkowe umowy na wyko-
2
nanie całokształtu prac ślusarsko-spawalniczych przy produkcji kontenerów oraz na
malowanie. Prace te miały być wykonane w okresie od 8 stycznia do 29 marca 1993.
Kolejne takie umowy były zawierane w dniu 5 kwietnia 1993 r. z 71 pracownikami na
wykonanie prac ślusarskich, malarskich i spawalniczych na wydziale produkcji oraz w
dniu 4 sierpnia 1993 r. ze 106 pracownikami na wykonanie „całokształtu prac zwią-
zanych z wykonaniem 5 sztuk kontenerów (cięcie, gięcie, spawanie, malowanie)”.
Umówione prace wykonywali pracownicy Spółki, którym, w zawartych z nimi umo-
wach o pracę, powierzano obowiązki ślusarza-spawacza, ewentualnie dodatkowo
wykonywanie prac elektryka, tokarza, malarza, kierowcy lub inne zlecone przez
przełożonych. Wyjątek stanowili pracownicy zajmujący stanowiska mistrzów na wy-
dziale produkcji, którym, w oparciu o dodatkowe umowy, powierzono dozór nad cało-
kształtem prac związanych z wykonaniem kontenerów. Nie zdarzyło się, aby w opar-
ciu o dodatkowe umowy pracownicy wykonywali prace wykraczające poza pracowni-
czy zakres czynności ślusarzy-spawaczy. Począwszy od października 1993 r. - w
miejsce dotychczasowych umów „zbiorczych” - Spółka zawierała z pracownikami in-
dywidualne umowy, które nie zmieniały treści ani zakresu robót w porównaniu do
łączących strony umów o pracę. Pracownicy wykonywali obowiązki pracownicze w
godzinach od 700
do 1500
, następnie realizowali umowy dodatkowe, co do których nikt
nie narzucał im terminu i czasu trwania objętych nimi prac. Zasadnicza działalność
Spółki polega na wytwarzaniu kontenerów. Od tych dodatkowych umów Spółka nie
odprowadziła składek na ubezpieczenie społeczne. Nadto Spółka nie odprowadziła
składek od wynagrodzenia wypłaconego w kwietniu 1993 r. w kwocie 60 zł i w lipcu
tego roku w kwocie 440 zł. Kwoty te były wypłacone trzem pracownikom z tytułu
uroczystego dnia, jakim były imieniny kierownictwa Spółki. Łączna wysokość należ-
nych z tych tytułów składek na ubezpieczenie społeczne, wyliczona przez ZUS, zo-
stała potwierdzona przez biegłego z zakresu księgowości i finansów.
Na podstawie takich ustaleń Sąd Apelacyjny potwierdził stanowisko Sądu
pierwszej instancji, że w rozpoznawanej sprawie miało miejsce zatrudnianie przez
Spółkę na podstawie umów cywilnoprawnych własnych pracowników poza normal-
nym czasem pracy przy pracach tego samego rodzaju, co objęte stosunkami pracy.
Stanowiło to obejście przepisów prawa pracy o pracy w godzinach nadliczbowych
oraz przepisów prawa ubezpieczeń społecznych stanowiących o automatyzmie obję-
cia pracowników pracowniczym systemem ubezpieczenia społecznego (art. 4 ust. 1
ustawy z dnia 25 listopada 1986 r. o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecz-
3
nych - jednolity tekst: Dz.U. z 1989 r. Nr 25, poz. 137 ze zm.). Nadto Spółka nie
ustanowiła uroczystego dnia zakładu pracy, z tytułu którego jedynie trzech pracowni-
ków, a nie cała załoga, pobrało łącznie 500 zł wynagrodzenia, dlatego nie było pods-
taw prawnych z § 7 ust. 1 pkt 7 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 29 stycznia
1990 r. w sprawie podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne do wy-
łączenia tej kwoty z podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne. W kon-
sekwencji organ rentowy prawidłowo wymierzył należne składki wraz o odsetkami i
dodatkową opłatą na pracownicze ubezpieczenie społeczne, na Fundusz Pracy i
Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych.
W kasacji zainteresowana Spółka podniosła następujące zarzuty: naruszenia
prawa materialnego przez błędną wykładnię lub niewłaściwe zastosowanie: art. 4 ust.
1, art. 11 ust. 1 pkt. 1,3,5, i art. 23 ust. 4 oraz art. 35 ust. 2 ustawy z dnia 25 listopada
1986 r. - przez przyjęcie, że przepisy te dotyczą nie tylko umów o pracę, lecz także
umów cywilnoprawnych i uznanie za prawidłową zaskarżonej decyzji składkowej,
która nie spełniła wymagań z art. 197 § 1 i 2 KPA; § 7 ust. 1 pkt 7 rozporządzenia
Rady Ministrów z dnia 29 stycznia 1990 r. – przez przyjęcie, że wypłata nagród oko-
licznościowych wybranym przez Spółkę pracownikom „z okazji dni imienin członków
kierownictwa firmy, które to dni niewątpliwie były uroczystymi dniami”, nie podlegała
tej regulacji prawnej; art. 65 § 2, 83 i 3531
KC i art. 22 § 1, 58, 133 § 1 i 2 oraz art.
134 § 1 KP, w brzmieniu sprzed nowelizacji z dnia 2 lutego 1996 r. (Dz.U. Nr 24, poz.
110 ze zm.) - przez bezpodstawne zakwalifikowanie zawartych z pracownikami
umów cywilnoprawnych jako umów o pracę, co naruszyło autonomię woli stron sto-
sunku prawnego oraz zasadę swobody umów; § 2 i 3 pkt. 2,4 i 8 Statutu Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych, stanowiącego załącznik do uchwały nr 119/89 Rady
Ministrów z dnia 27 lipca 1989 r. - przez wydanie decyzji przez podmiot nieuprawnio-
ny (która była decyzją nieważną); zarządzenia Nr 16 Prezesa ZUS w sprawie ins-
trukcji dla wydziałów składek; naruszenie przepisów postępowania, mogące mieć
istotny wpływ na wynik sprawy: art. 227, 233 § 1, 328 § 2 w związku z art. 391 KPC,
art. 16 KPC i art. 3 § 1 prawa o ustroju sądów powszechnych w związku z art. 262 §
1 KP i art. 476 § 1 pkt 1 i 11
KPC oraz art. 156 § 1 pkt 2 KPA w związku z art. 107 § 1
i 3 KPA i art. 233 § 1 KPC - przez bezpodstawne „przekwalifikowanie stosunku
prawnego” przez sądy ubezpieczeń społecznych, przez uznanie ważności kwestio-
nowanej decyzji oraz przez nieuwzględnienie wniosku skarżącej o zwrócenie się do
4
Trybunału Konstytucyjnego o zbadanie zgodności art. 23 ust. 4 i 35 ust. 2 ustawy o
organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych z Konstytucją.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Kasacja jest bezzasadna. Przed wszystkim skarżący nie zakwestionował
ustaleń faktycznych przyjętych przez Sąd Apelacyjny za podstawę wyrokowania. Je-
żeli zasadnicza działalność Spółki polegała na wytwarzaniu kontenerów, które wyko-
nywali etatowi pracownicy Spółki i nie zdarzyło się, aby w oparciu o dodatkowe for-
malnie umowy cywilnoprawne pracownicy wykonywali prace wykraczające poza pra-
cowniczy zakres ich czynności, to oczywiście bezzasadne są próby wykazania braku
świadomego nadużycia prawa pracy i prawa ubezpieczeń społecznych. Judykatura
wielokrotnie zajmowała stanowisko, że zatrudnianie pracowników poza normalnym
czasem pracy na podstawie umów cywilnoprawnych przy pracach tego samego ro-
dzaju - co objęte stosunkami pracy - stanowi obejście przepisów o czasie pracy w
godzinach nadliczbowych, nawet gdyby pracownicy byli doraźnie zainteresowani wy-
konywaniem tego zatrudnienia w ramach umów cywilnoprawnych (por. uchwała SN z
dnia 12 kwietnia 1994 r., I PZP 13/94, OSNAPiUS 1994 nr 11, poz. 139 lub wyrok
Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 21 października 1994 r., III AUr 865/94, Prawo
Pracy z 1995 r. Nr 2, s. 40). W takim zakresie zawarte uzgodnienia są w sferze
prawa pracy - niezależnie od ewentualnej woli stron wyrażonej w nadanej im formie
umów cywilnoprawnych - automatycznie nieważne z mocy art. 18 § 2 KP, na pod-
stawie którego w miejsce postanowień nieważnych umów cywilnoprawnych stosuje
się odpowiednie przepisy prawa pracy (art. 22 § 1 i 11
KP w związku z art. 133 § 1 i
134 KP). W konsekwencji te przepisy prawa pracy nie zostały naruszone przez Sąd
Apelacyjny.
Natomiast w sferze prawa cywilnego zawarte przez Spółkę „zbiorcze”, czy też
indywidualne umowy zlecenia na wykonywanie przez pracowników poza normalnym
czasem pracy tych samych rodzajowo czynności, co objęte stosunkami pracy, są
również nieważne z mocy art. 58 § 1 KC - jako czynności prawne sprzeczne z
ustawą. W tych zakresach Sąd drugiej instancji wcale nie „przekwalifikował” pozor-
nych umów cywilnoprawnych w zobowiązania pracownicze, ale stwierdził nieważ-
ność fikcyjnych stosunków cywilnoprawnych, objętych ex lege kontraktami pracowni-
czymi, które automatycznie rodziły obowiązek opłacania składek na pracownicze
5
ubezpieczenie społeczne z tytułu zatrudnienia w pełnym rozmiarze pracowników przy
wykonywaniu tej samej rodzajowo pracy zawodowej. W świetle miarodajnych ustaleń
faktycznych w rozpoznawanej sprawie Sąd drugiej instancji prawidłowo uznał, że
sporne działania wnioskodawcy miały na celu obejście przepisów prawa ubezpieczeń
społecznych stanowiących o automatyzmie objęcia pracowników - w zakresie łączą-
cych ich stosunków pracy - pracowniczym systemem ubezpieczenia społecznego
(art. 4 ust. 1 ustawy z dnia 25 listopada 1986 r. o organizacji i finansowaniu ubezpie-
czeń społecznych). W konsekwencji Sąd Apelacyjny trafnie skonstatował, że organ
rentowy wydał prawidłową decyzję stwierdzającą w spornym zakresie podleganie
przez pracowników wnioskodawcy obowiązkowi pracowniczego ubezpieczenia
społecznego i wymierzył należne składki na ubezpieczenie na podstawie art. 4 ust. 1
w związku z art. 11 ust. 1 pkt. 1, 3 i 5, art. 23 ust. 4 i 35 ust. 2 tej ustawy w związku z
§ 14 ust. 6 i § 17 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 29 stycznia 1990 r. w spra-
wie wysokości i podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne, zgłaszania
do ubezpieczenia społecznego oraz rozliczania składek i świadczeń z ubezpieczenia
społecznego ( jednolity tekst: Dz.U. z 1993 r., Nr 68, poz. 330 ze zm.).
Nieuzasadniony i nieracjonalny był zarzut naruszenia § 7ust. 1 pkt 7 rozporzą-
dzenia Rady Ministrów z dnia 29 stycznia 1990 r. w sprawie wysokości i podstawy
wymiaru składek, ponieważ imieniny członków kierownictwa firmy stanowią prywatne
okazje, przeto wypłacane z tego powodu nagrody okolicznościowe stanowiły w
istocie rzeczy dochód ze stosunku pracy, który podlegał włączeniu do podstawy wy-
miaru składek na pracownicze ubezpieczenie społeczne.
W zakresie wymiaru składek na pracownicze ubezpieczenie społeczne decy-
zja wymierzająca należne z mocy prawa składki ma charakter deklaratoryjny, dlatego
zarzuty o jej nieważności, oparte na normach statutowych lub instrukcyjnych nie
mogą być przedmiotem postępowania kasacyjnego, w którym sprawdzane są zarzuty
naruszenia ustawowego prawa materialnego i przepisów Kodeksu postępowania cy-
wilnego (art. 3931
KPC). Sąd Najwyższy nie miał podstaw do badania zarzutów naru-
szenia przepisów postępowania, wskazanych przez skarżącego nie będących prze-
pisami KPC - przepisów Kodeksu postępowania administracyjnego, prawa 0 ustroju
sądów powszechnych lub Kodeksu pracy. Nadto żaden z przepisów Kodeksu postę-
powania cywilnego nie zobowiązuje sądu powszechnego do zwrócenia się o stwier-
dzenie zgodności przepisów ustawowych z Konstytucją RP.
6
Mając powyższe na uwadze Sąd Najwyższy oddalił kasację na podstawie art.
39312
KPC.
========================================