Pełny tekst orzeczenia

POSTANOWIENIE Z DNIA 10 GRUDNIA 2009 R.
I KZP 26/09
Przepis art. 75 § 1 k.k. stanowi podstawę zarządzenia wykonania ka-
ry wyłącznie wówczas, gdy za popełnione przez skazanego w okresie pró-
by określone umyślne przestępstwo podobne wymierzona została kara po-
zbawienia wolności, a nie znajduje on zastosowania, jeżeli za to przestęp-
stwo wymierzona została kara ograniczenia wolności, która – na podstawie
art. 87 k.k. – stała się elementem składowym kary łącznej pozbawienia
wolności.
Przewodniczący: sędzia SN T. Grzegorczyk.
Sędziowie SN: R. Malarski, R. Sądej (sprawozdawca).
Prokurator Prokuratury Krajowej: A. Herzog.
Sąd Najwyższy w sprawie Łukasza M., po rozpoznaniu na posiedze-
niu w dniu 10 grudnia 2009 r., przekazanego na podstawie art. 441 § 1
k.p.k. przez Sąd Okręgowy w Ś. postanowieniem z dnia 10 września 2009
r., zagadnienia prawnego wymagającego zasadniczej wykładni ustawy:
„Czy podstawą do obligatoryjnego zarządzenia warunkowo zawie-
szonej kary pozbawienia wolności (art. 75 § 1 k.k.) może być skazanie na
karę łączną pozbawienia wolności, wydaną w trybie art. 87 k.k. w przypad-
ku gdy podobne przestępstwo umyślne, będące podstawą zarządzenia,
wchodzące w skład tej kary łącznej, zagrożone jest jedynie karą ogranicze-
nia wolności?”
2
p o s t a n o w i ł odmówić podjęcia uchwały.
U Z A S A D N I E N I E
Przedstawione Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie
prawne wyłoniło się w następującej sytuacji procesowej:
Prawomocnym wyrokiem Sądu Rejonowego w K. z dnia 28 grudnia
2006 r., Łukasz M. został skazany za popełnienie czterech występków, wy-
czerpujących znamiona: art. 289 § 1 k.k.; art. 178a § 1 k.k.; art. 224 § 2 k.k.
w zb. z art. 222 § 1 k.k. w zw. z art. 11 § 2 k.k.; art. 226 § 1 k.k. – na karę
łączną w wysokości roku i 8 miesięcy pozbawienia wolności. Wykonanie
kary łącznej warunkowo zawieszono na okres próby wynoszący 3 lata. Wy-
rok ten uprawomocnił się dnia 5 stycznia 2007 r.
Następnie, prawomocnym wyrokiem Sądu Rejonowego w K. z dnia
12 maja 2009 r., Łukasz M. skazany został za popełnienie w dniu 5 lipca
2008 r. dwóch występków:
1. wyczerpującego znamiona art. 190 § 1 k.k., na karę 6 miesięcy pozba-
wienia wolności;
2. wyczerpującego znamiona art. 216 § 1 k.k. w zw. z art. 57a § 1 k.k., na
karę 6 miesięcy ograniczenia wolności.
Na podstawie art. 85 k.k., art. 86 § 1 k.k. oraz art. 87 k.k., za zbiegające się
przestępstwa wymierzono skazanemu karę 8 miesięcy pozbawienia wolno-
ści, a nadto orzeczono na rzecz pokrzywdzonego nawiązkę; wyrok ten
uprawomocnił się dnia 20 maja 2009 r.
Postanowieniem z dnia 6 lipca 2009 r., Sąd Rejonowy w K., na pod-
stawie art. 75 § 1 k.k., zarządził wykonanie kary pozbawienia wolności
orzeczonej pierwszym z przytoczonych wyroków. W uzasadnieniu tego po-
3
stanowienia Sąd wskazał, że Łukasz M. w okresie próby popełnił podobne
do występku z art. 226 § 1 k.k. umyślne przestępstwo, wyczerpujące zna-
miona art. 216 § 1 k.k., za które wymierzono mu karę pozbawienia wolno-
ści. Zdaniem Sądu, ten stan rzeczy spowodował obligatoryjność zarządze-
nia wykonania kary łącznej roku i 8 miesięcy pozbawienia wolności, orze-
czonej z warunkowym zawieszeniem wykonania, wyrokiem z dnia 28 grud-
nia 2006 r.
Postanowienie to zaskarżył Łukasz M., podnosząc m.in. zarzut obra-
zy prawa materialnego – art. 75 § 1 k.k. – przez przyjęcie, że wystąpiły
przesłanki obligatoryjnego zarządzenia wykonania kary, pomimo iż za wy-
stępek z art. 216 § 1 k.k. wymierzono mu karę 6 miesięcy ograniczenia
wolności, a nadto występek ten w ogóle karą pozbawienia wolności nie jest
zagrożony.
Rozpoznając to zażalenie Sąd Okręgowy uznał, że w sprawie wyłoni-
ło się zagadnienie prawne wymagające zasadniczej wykładni ustawy i
przekazał je do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu w trybie art. 441 § 1
k.p.k. Zagadnienie to sformułował w formie pytania: „Czy podstawą do obli-
gatoryjnego zarządzenia warunkowo zawieszonej kary pozbawienia wolno-
ści (art. 75 § 1 k.k.) może być skazanie na karę łączną pozbawienia wolno-
ści, wydaną w trybie art. 87 k.k. w przypadku gdy podobne przestępstwo
umyślne, będące podstawą zarządzenia, wchodzące w skład tej kary łącz-
nej, zagrożone jest jedynie karą ograniczenia wolności.”
Uzasadniając swe stanowisko Sąd ad quem stwierdził, że „w prakty-
ce zostało przyjęte”, iż w sytuacji ustawowego zagrożenia danego występ-
ku również karą pozbawienia wolności, nawet orzeczenie za nie kary ogra-
niczenia wolności, która „w procesie wymiaru kary łącznej”, na podstawie
art. 87 k.k., została zamieniona na karę pozbawienia wolności, stanowi
podstawę do obligatoryjnego zarządzenia wykonania kary. W zakresie tym
Sąd Okręgowy odwołał się do jednej z tez Komentarza K.K. (pod red. A.
4
Zolla, Warszawa 2007, s. 873). Niemniej Sąd ad quem podkreślił, że wy-
stępek z art. 216 § 1 k.k. zagrożony jest „jedynie karą ograniczenia wolno-
ści” (faktycznie również karą grzywny – dop. SN), a w tej sytuacji, gdyby
Łukasz M. sądzony był w odrębnych procesach o czyn z tego artykułu oraz
z art. 190 § 1 k.k., to podstawy do zastosowania art. 75 § 1 k.k. w ogóle by
nie wystąpiły, a zarządzenie wykonania kary byłoby fakultatywne, w ra-
mach dyspozycji art. 75 § 2 k.k.
Prokurator Prokuratury Krajowej, odnosząc się do przedstawionego
zagadnienia, złożył wniosek o podjęcie następującej uchwały: „Podstawą
do obligatoryjnego zarządzenia wykonania warunkowo zawieszonej kary
pozbawienia wolności na podstawie art. 75 § 1 k.k. może być jedynie pra-
womocne orzeczenie kary pozbawienia wolności za podobne przestępstwo
umyślne. Warunku tego nie spełnia zatem skazanie za podobne przestęp-
stwo umyślne na karę ograniczenia wolności, gdy w przypadku zbiegu z
innym przestępstwem, za które orzeczono karę pozbawienia wolności, do-
szło do wymierzenia kary łącznej pozbawienia wolności na podstawie art.
87 k.k.” W uzasadnieniu wniosku prokurator ocenił, że spełnione zostały
wszystkie przesłanki określone w art. 441 § 1 k.p.k. Odwołując się do reguł
wykładni językowej i systemowej, stwierdził, że prowadzą one do jedno-
znacznej konkluzji, którą wyraża treść proponowanej we wniosku uchwały.
Autor ten, stwierdził, że drugorzędne znaczenie ma samo ustawowe zagro-
żenie występku z art. 216 § 1 k.k. (jedynie karami grzywny albo ogranicze-
nia wolności), a decydująca jest kara wymierzona za konkretne przestęp-
stwo i musi być to kara – zgodnie z dyspozycją art. 75 § 1 k.k. – pozbawie-
nia wolności. Prokurator krytycznie ocenił przywołane przez Sąd Okręgowy
stanowisko komentatorów Kodeksu karnego, podkreślając, że nie zostało
ono szerzej uzasadnione.
Rozpoznając przedstawione zagadnienie prawne Sąd Najwyższy
rozważył, co następuje.
5
Od strony merytorycznej, w pełni zasadne było stanowisko zaprezen-
towane we wniosku prokuratora Prokuratury Krajowej. Sąd Najwyższy nie
podzielił jednak oceny, że w sprawie spełnione zostały wszystkie przesłanki
przewidziane w art. 441 § 1 k.p.k. O ile, faktycznie zagadnienie prawne wy-
łoniło się przy rozpoznawaniu środka odwoławczego, ma związek z oko-
licznościami sprawy i nie jest pytaniem ani abstrakcyjnym, ani dążącym do
rozstrzygnięcia in causa, to jednak nie wymaga ono zasadniczej wykładni
przepisów art. 75 § 1 k.k. w powiązaniu z art. 87 k.k. Wystarczająca jest
bowiem wykładnia zwyczajna (operatywna), powszechnie dokonywana w
ramach wyrażonej w art. 8 § 1 k.p.k. samodzielności rozstrzygania przez
każdy sąd zagadnień faktycznych i prawnych. O takiej właśnie wykładni (w
znaczeniu apragmatycznym, a więc o rezultacie) należy mówić wówczas,
gdy w procesie wykładni (w znaczeniu pragmatycznym) reguły językowe i
systemowe prowadzą do jednoznacznych wniosków, którym nie przeciw-
stawiają się poważne racje o charakterze teleologicznym.
Na wstępie należy stwierdzić, że prawidłowo Sąd Okręgowy określił
podobieństwo występków z art. 216 k.k. oraz z art. 226 § 1 k.k. Również
wszelkie ustalenia faktyczne dotyczące występującej w sprawie konfiguracji
procesowej znajdują pełne oparcie w dokumentacji zgromadzonej w przed-
łożonych aktach sądowych. Samo natomiast sformułowanie zagadnienia
budzi już zastrzeżenia. Sąd Okręgowy pyta bowiem o wykładnię art. 75 § 1
k.k. w takiej sytuacji, gdy kara łączna pozbawienia wolności orzeczona zo-
stała na podstawie art. 87 k.k., ale w tym tylko przypadku, kiedy wchodząca
w skład tej kary kara ograniczenia wolności orzeczona została za czyn w
ogóle karą pozbawienia wolności niezagrożony. Wprawdzie z uzasadnienia
wystąpienia wynika powód takiego ograniczenia pytania, ale ograniczenie
to nie znajduje żadnych podstaw. Nie może budzić wszak wątpliwości to,
że przepis art. 75 § 1 k.k. w ogóle nie różnicuje przestępstw umyślnych z
uwagi na ich ustawowe zagrożenie, a więc dotyczy wszystkich takich prze-
6
stępstw. W konsekwencji, dokonując wykładni tego przepisu nie można
ograniczyć się jedynie do tych występków umyślnych, co do których w
sankcji nie została przewidziana kara pozbawienia wolności. Przepis art. 75
§ 1 k.k. stanowi, że „sąd zarządza wykonanie kary, jeżeli skazany w okre-
sie próby popełnił podobne przestępstwo umyślne, za które orzeczono
prawomocnie karę pozbawienia wolności.” Analizując treść tego przepisu w
kontekście przedstawionego zagadnienia, szczególną uwagę zwrócić nale-
ży na zwrot „za które”. Słowo „które” występuje w tym zwrocie jako „zaimek
względny, używany (...) w zdaniach podrzędnych rozwijających treść zda-
nia nadrzędnego” (M. Szymczak red.: Słownik języka polskiego, Warszawa
1982, t. I, s. 1076). Przyłącza on do nadrzędnego rzeczownika „zdanie
charakteryzujące określony już i zidentyfikowany obiekt” (S. Dubisz red.:
Uniwersalny słownik języka polskiego, Warszawa 2003, t. II, s. 347). W
analizowanym przepisie owym użytym w nadrzędnym zdaniu rzeczowni-
kiem, jest słowo „przestępstwo” (uzupełnione przymiotnikiem „umyślne”) i
to do niego odnosi się zdanie rozwijające, wskazując, że to właśnie za nie
orzeczono prawomocnie karę pozbawienia wolności. Gramatyczna wykła-
dania prowadzi zatem wprost do wniosku, że w realiach procesowych, to
wyłącznie za to zidentyfikowane już przestępstwo umyślne, ma być orze-
czona kara pozbawienia wolności, jako warunek sine qua non obligatoryj-
nego zarządzenia wykonania kary. Dokonywana zatem na gruncie reguł
języka polskiego gramatyczna analiza zwrotu „za które”, użytego w art. 75
§ 1 k.k., nie pozostawia pola do możliwego innego jego rozumienia. Gwa-
rancyjne reguły interpretacji przepisów prawa karnego materialnego nie
pozwalają na rozszerzanie znaczenia zwrotu „za które” na inne jeszcze sy-
tuacje, w ramach których dochodzi do przekształcenia kary ograniczenia
wolności na karę pozbawienia wolności. Nawet bowiem przekształcenie
takie w ramach art. 87 k.k. nie zmienia istoty rzeczy, że za konkretne prze-
stępstwo orzeczono karę ograniczenia wolności, a nie karę pozbawienia
7
wolności. Zasadnie prokurator w swym wniosku argumentował, że bez
znaczenia pozostaje to, czy dany typ przestępstwa zagrożony jest także
karą pozbawienia wolności, czy też – jak w przypadku art. 216 § 1 k.k. –
takiego zagrożenia nie przewiduje. Co najwyżej, sytuacja jaka wystąpiła w
niniejszej sprawie, może wyostrzać spojrzenie na aksjologiczną bezzasad-
ność próby poszerzania pola zastosowania art. 75 § 1 k.k. Ilustruje to traf-
nie powołany przez Sąd Okręgowy przykład istotnego zróżnicowania sytu-
acji osoby skazanej w zależności od tego, czy za dwa przestępstwa sądzo-
na byłaby w jednym bądź dwóch procesach.
Kara łączna nie jest karą orzekaną za konkretne przestępstwo. Jest
karą orzekaną w sytuacji wystąpienia zbiegu realnego co najmniej dwóch
przestępstw. Unicestwia wprawdzie odrębne wykonanie kar jednostko-
wych, ale tylko ich wykonanie, a nie same te kary. Przekształcenie na pod-
stawie art. 87 k.k. kary ograniczenia wolności orzeczonej za jedno ze zbie-
gających się przestępstw w karę pozbawienia wolności, nie zmienia prze-
cież faktu, że kara łączna pozbawienia wolności nie została orzeczona za
to konkretne przestępstwo, jak tego wymaga dyspozycja art. 75 § 1 k.k.
Dokonując zatem w ramach wykładni systemowej analizy przepisów art. 75
§ 1 k.k. oraz art. 87 k.k., stwierdzić należy, że przepisy te służą zupełnie
odmiennym celom. O ile pierwszy z nich stanowi zdecydowaną (obligato-
ryjność) reakcję ustawodawcy na najpoważniejsze złamanie przez skaza-
nego warunków okresu próby, to drugi stanowi rozwiązanie dylematu doty-
czącego braku możliwości jednoczesnego wykonywania kar ograniczenia
wolności i pozbawienia wolności w przypadku realnego zbiegu prze-
stępstw. Próba uznania, że choć pośrednio, to jednak za określone prze-
stępstwo, poprzez zastosowanie art. 87 k.k., wymierzona została ostatecz-
nie kara pozbawienia wolności, sprzeczna byłaby z powołaną już regułą
zakazującą interpretacji rozszerzającej przepisów prawa karnego material-
8
nego i w istocie stałaby w kolizji z zawartym w art. 75 § 1 k.k. zwrotem „za
które”.
Biorąc pod uwagę powyższą argumentację, nie można podzielić po-
glądu, że „podstawa do obligatoryjnego zarządzenia wykonania kary zosta-
je spełniona także wtedy, gdy kara wymierzona za podobne przestępstwo
umyślne jest jedną z podstaw wymiaru kary łącznej pozbawienia wolności;
w takim wypadku kara za podobne przestępstwo umyślne może być też
karą ograniczenia wolności, która w procesie wymiaru kary łącznej została
zamieniona na karę pozbawienia wolności (art. 87)” [A. Zoll (w:) K. Bucha-
ła, A. Zoll: Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz do art. 1 – 116 Kodek-
su karnego, Kraków 1998, s. 525 – 526 i późniejsze komentarze pod red.
A. Zolla]. Pogląd ten, co słusznie podkreślił już prokurator, nie został w
żadnym stopniu uzasadniony. Nadto, jest on odosobniony i nie był wyraża-
ny w innych, powszechnie dostępnych komentarzach czy też w literaturze
przedmiotu.
Mając powyższe na uwadze Sąd Najwyższy przyjął, że przepis art.
75 § 1 k.k. stanowi podstawę zarządzenia wykonania kary wyłącznie wów-
czas, gdy za popełnione przez skazanego w okresie próby określone
umyślne przestępstwo podobne wymierzona została kara pozbawienia
wolności, a nie znajduje on zastosowania, jeżeli za to przestępstwo wymie-
rzona została kara ograniczenia wolności, która – na podstawie art. 87 k.k.
– stała się elementem składowym kary łącznej pozbawienia wolności.