Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 15 grudnia 2000 r.
II UKN 149/00
Umowa między kupującym państwowy zakład podlegający likwidacji, a
Zakładem Ubezpieczeń Społecznych w przedmiocie rozłożenia na raty przeję-
tych, zaległych składek ubezpieczeniowych, mimo że wywiera skutki cywilno-
prawne, nie jest podstawą odpowiedzialności nabywcy za składki ubezpiecze-
niowe nieopłacone przez poprzednika prawnego, którą stanowią art. 40-45
ustawy z dnia 19 grudnia 1980 r. o zobowiązaniach podatkowych, jednolity
tekst: Dz.U. z 1993 r. Nr 108, poz. 486 ze zm.).
Przewodniczący SSN Jadwiga Skibińska-Adamowicz, Sędziowie SN: Roman
Kuczyński, Jerzy Kuźniar (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 15 grudnia 2000 r. sprawy z wniosku
Czesława J. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w O.W. o
uregulowanie zobowiązań, na skutek kasacji wnioskodawcy od wyroku Sądu Apela-
cyjnego w Łodzi z dnia 10 listopada 1999 r. [...]
1) z m i e n i ł zaskarżony wyrok i oddalił apelację organu rentowego,
2) zasądził od pozwanego na rzecz wnioskodawcy kwotę 4000 zł (cztery ty-
siące) tytułem zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego.
U z a s a d n i e n i e
Wnioskodawca Czesław J. wystąpił do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych-
Oddział w O.W. z wnioskiem o zwrot lub zaliczenie na poczet bieżących i zaległych
składek na ubezpieczenie społeczne pracowników kwot wpłaconych w latach 1995 -
1996 z tytułu przejętego zadłużenia wobec Z.U.S. byłych Zakładów Mięsnych w K.,
które nabył od Wojewody K. w drodze umowy sprzedaży z dnia 7 marca 1994 r.
Decyzją z dnia 24 kwietna 1998 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział
w O.W. stwierdził, że sporna kwota nie stanowi nadpłaty w rozumieniu art. 29 ustawy
z dnia 19 grudnia 1980 r. o zobowiązaniach podatkowych (jednolity tekst : Dz.U. z
2
1993 r. Nr 108, poz. 486 ze zm.), ponieważ wynika ze zobowiązania cywilnoprawne-
go, z tytułu kupna zadłużonego przedsiębiorstwa, a nie z obowiązku ubezpieczenio-
wego wnioskodawcy. Warunkiem nabycia likwidowanych Zakładów Mięsnych w K.
było bowiem określone w § 9 umowy sprzedaży zobowiązanie wnioskodawcy do
przejęcia zabezpieczonych hipotecznie długów Przedsiębiorstwa, w tym również wo-
bec ZUS. Na skutek pisma Czesława J. organ rentowy wyraził zgodę na przejęcie
zadłużenia i jego spłatę zgodnie z układem ratalnym z dnia 13 stycznia 1994 r.
W odwołaniu od powyższej decyzji wnioskodawca podniósł, że organ rentowy
nie orzekł w stosunku do niego o odpowiedzialności z tytułu zaległych składek ubez-
pieczeniowych w trybie art. 40-45 ustawy o zobowiązaniach podatkowych, a obecnie,
na mocy art. 15 tej ustawy, wydanie takiej decyzji byłoby niedopuszczalne, co skut-
kuje, że wpłacona kwota sporna stanowi nadpłatę i może być zwrócona lub zaliczona
na bieżące zobowiązania ubezpieczeniowe wnioskodawcy z tytułu prowadzonej
działalności.
Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Kaliszu wyrokiem z
dnia 31 marca1999 r. w punkcie 1 zmienił zaskarżoną decyzję i ustalił, że należności
wpłacone przez Czesława J. w okresie od 18 stycznia 1995 r. do 13 listopada 1996 r.
w łącznej kwocie 235 tysięcy złotych z tytułu nie uregulowanych przez byłe Zakłady
Mięsne w K. składek ubezpieczeniowych za pracowników, stanowią nadpłatę w ro-
zumieniu art. 29 tej ustawy.
Z motywów wyroku wynika, że podstawę rozstrzygnięcia Sądu stanowi stwier-
dzenie wadliwości wpisu hipotecznego. Upoważnienie do rozpatrywania tej kwestii,
Sąd wyprowadził z faktu, że stanowi ona przesłankę do oceny charakteru kwot, jakie
w ramach układu ratalnego wpłacił wnioskodawca oraz że niniejsze postępowanie
toczy się na podstawie przepisów postępowania cywilnego, chociaż dotyczy prawi-
dłowości decyzji administracyjnej.
W ocenie Sądu nie przeszły na wnioskodawcę obciążenia hipoteczne, bowiem
wpis był wadliwy, a organowi rentowemu nie przysługuje hipoteka ustawowa jako
zabezpieczenie zobowiązań pracodawcy z tytułu składek na ubezpieczenie społecz-
ne pracowników. Zakład Ubezpieczeń Społecznych mógłby żądać zapłacenia należ-
ności ubezpieczeniowych byłych Zakładów Mięsnych w K. tylko w formie decyzji wy-
danej w trybie art. 40 - 45 ustawy o zobowiązaniach podatkowych, bo tylko taka
decyzja powoduje przejście długu ubezpieczeniowego z jednego podmiotu na inny.
Ponieważ należność regulowana była wyłącznie w oparciu o pismo ZUS z dnia 13
3
stycznia 1993 r. - stanowi nadpłatę jako świadczenie pobrane przez organ nienależ-
nie.
W wyniku apelacji organu rentowego i w jej uwzględnieniu Sąd Apelacyjny w
Łodzi zmienił zaskarżony wyrok i oddalił odwołanie. W ocenie Sądu, sprzedaż zlikwi-
dowanych Zakładów Mięsnych w K. (jako zorganizowanej całości - art. 551
KC) wnio-
skodawcy, nałożyła na niego obowiązek uregulowania zobowiązań ciążących na tym
zakładzie, w tym z tytułu zaległych składek ubezpieczeniowych. Wnioskodawca , ak-
ceptując ten stan rzeczy, wystąpił do organu rentowego z prośbą o odroczenie termi-
nu płatności zobowiązań, zaznaczając, że wyrażenie zgody jest warunkiem podpisa-
nia przez niego stosownej umowy sprzedaży. W umowie z dnia 7 marca 1994 r. na-
bywca Zakładów oświadczył, że zwalnia zbywcę z długów związanych z własnością,
w tym wobec ZUS i przejmuje te długi na warunkach uzgodnionych z wierzycielami.
Zawarcie przez wnioskodawcę porozumienia co do spłaty zobowiązań wobec organu
rentowego miało ten skutek, że między stronami zawiązany został stosunek cywilno-
prawny, który nie może być kwalifikowany jako stosunek w rozumieniu prawa ubez-
pieczeniowego, gdyż w chwili jego nawiązywania wnioskodawca nie był jeszcze wła-
ścicielem Zakładów, a więc osobą trzecią w rozumieniu ustawy o zobowiązaniach
podatkowych. Wpłacone na podstawie takiej umowy należności nie mogą być, w
związku z tym, zakwalifikowane jako nadpłata w myśl art. 29 ustawy o zobowiąza-
niach.
Powyższy wyrok zaskarżył kasacją wnioskodawca i zarzucając naruszenie
prawa materialnego – art. 26 pkt 1 i 6 , 33 , 34 , 35 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 25 listo-
pada 1986 r. o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst :
Dz.U. z 1989 r. Nr 25, poz. 137 ze zm.), § 14 ust. 1, § 29 ust.1, § 35 ust.1 i § 49 roz-
porządzenia Rady Ministrów z dnia 29 stycznia 1990 r. w sprawie wysokości i pod-
stawy wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne, zgłaszania do ubezpieczenia
społecznego oraz rozliczania składek i świadczeń z ubezpieczenia społecznego (jed-
nolity tekst: Dz.U. z 1993 r. Nr 68, poz. 330 ze zm.), art. 15, 20, 29,40 i 45 ustawy o
zobowiązaniach podatkowych w związku z § 1 pkt 12 rozporządzenia z dnia 16 lute-
go 1989 r., art. 551
i 519 KC, przez przyjęcie, że po nabyciu przedsiębiorstwa wnio-
skodawca stał się dłużnikiem cywilnoprawnym ZUS oraz naruszenie prawa proce-
sowego – art. 233 §1 w związku z art. 382 KPC i 328 § 2 KPC, wniósł o jego uchyle-
nie i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi drugiej instancji. We-
dług skarżącego, składki ubezpieczeniowe mają charakter publicznoprawny, a więc
4
stosują się do nich przepisy prawa ubezpieczeniowego nie zaś cywilnego, oznacza
to więc, że obowiązki dotyczące tego rodzaju świadczeń nie mogą być modyfikowa-
ne w drodze umów cywilnoprawnych. Wnioskodawca przed nabyciem Zakładów
zwrócił się o wyrażenie zgody na odroczenie terminu płatności z tytułu składek, nie
może to być jednak traktowane jako jego zobowiązanie cywilnoprawne.
Sąd Najwyższy rozważył, co następuje:
Na wstępie należy zauważyć, że według ustawy z dnia 25 listopada 1986 r. o
organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych (obecnie już nieobowiązującej ),
Zakład Ubezpieczeń Społecznych określony został jako centralny organ administracji
państwowej, podległy Ministrowi Pracy i Polityki Socjalnej, wykonujący zadania z
zakresu ubezpieczeń społecznych. Związane to było z obowiązującym do dnia 1
stycznia 1999 r. systemem ubezpieczenia społecznego opartym na jednolitym i
scentralizowanym zawiadywaniu zasobem finansowym przeznaczonym na ubezpie-
czenia. Fundusz Ubezpieczeń Społecznych od dnia 1 stycznia 1987r. był pozabu-
dżetowym funduszem celowym, nie mającym osobowości prawnej, stanowiąc w
związku z tym formę majątku państwowego - majątku Skarbu Państwa. Fakt, że fi-
nansowanie ubezpieczeń społecznych następowało z funduszu pochodzącego ze
składek gromadzonych przez podmioty uprawnione do świadczeń, niczego nie zmie-
nia. Jakkolwiek bowiem fundusz celowy jest wyodrębniony z budżetu, to nie jest jed-
nak wydzielony z majątku Skarbu Państwa, ale stanowi jego część (por. postanowie-
nie Sądu Najwyższego z dnia 22 grudnia 1999 r., III ZP 17/99 - OSNAPiUS 2000 nr
21, poz. 792 i orzecznictwo tam cytowane). Przytoczenie tych wstępnych uwag doty-
czących statusu składek ubezpieczeniowych, wydaje się konieczne w związku ze
stanowiskiem zawartym w uzasadnianiu zaskarżonego wyroku, według którego za-
stosowaniu w sprawie przepisów art. 40-45 i 29 ustawy o zobowiązaniach podatko-
wych sprzeciwia się umowa cywilnoprawna zawarta między wnioskodawcą a ZUS w
przedmiocie odroczenia płatności przejętych zobowiązań z tytułu składek ubezpie-
czeniowych należnych od Zakładów Mięsnych w K. Umowa ta - w ocenie Sądu -
wskazuje, że przejęte w tym czasie i z takich motywów zobowiązanie wobec ZUS.
nie mieści się w kategoriach prawa ubezpieczeniowego, z konsekwencjami tego po-
legającymi między innymi na tym, że wpłacone z tego tytułu przez wnioskodawcę
kwoty nie mogą być uznane za nadpłatę w rozumieniu art. 29 ustawy o zobowiąza-
5
niach podatkowych.
Pogląd ten jest błędny, co trafnie zarzuca kasacja. Umowa zawarta między
sprzedającym a kupującym Zakłady oraz między Zakładem Ubezpieczeń Społecz-
nych a wnioskodawcą może wywierać skutki cywilnoprawne, nie oznacza to jednak,
że to ona właśnie (umowa) stanowi podstawę odpowiedzialności nabywcy za nie-
opłacone przez poprzednika prawnego składki ubezpieczeniowe. Ze względu na
status składek nie można przyjmować dwutorowości postępowania, polegającej na
tym, że podstawą odpowiedzialności nabywcy (osoby trzeciej) jest albo umowa albo
ustawa, przy czym istnienie umowy wyłącza stosowanie ustawy. Zaległości z tytułu
składek obciążają nabywcę majątku nie dlatego, że strony umowy „ tak się umówiły ”
,
ale dlatego, że tak stanowi prawo (por. zawierający podobny pogląd wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 16 lutego 1999 r., II UKN 383/98 - OSNAPiUS 2000 nr 7, poz.
293 – notka).
W tych warunkach podniesiony w kasacji zarzut naruszenia prawa materialne-
go - art. 29 i 40 - 45 ustawy o zobowiązaniach podatkowych - jest w pełni trafny. W
okolicznościach sprawy nie jest wątpliwe, że organ rentowy nie wydawał ani decyzji
w trybie art. 40 ust. 2 ustawy o zobowiązaniach podatkowych, ani też w trybie art. 45
ust. 1 tej ustawy. W myśl pierwszego z nich, organ rentowy winien przed wydaniem
decyzji o odpowiedzialności osoby trzeciej za zobowiązania podatnika z tytułu skła-
dek ubezpieczeniowych dokonać oceny, czy występują okoliczności uzasadniające
odstąpienie od takiego orzeczenia ze względu na zasady współżycia społecznego
lub inne ważne względy społeczno-gospodarcze. Decyzja taka podlega merytorycz-
nej kontroli sądu. Zakres odpowiedzialności osoby trzeciej nabywcy majątku podatni-
ka określony jest w art. 45 ust. 1 powoływanej ustawy, według którego dla zaistnienia
odpowiedzialności nabywcy konieczne jest przyjęcie, że majątek, obrót, przychód lub
dochód z niego, stanowią podstawę opodatkowania (związek normatywny, a nie tylko
formalny ). W tym zakresie obecny skład Sądu Najwyższego podziela stanowiska
zawarte w wyrokach z dnia 7 listopada 1997 r., II UKN 308/97 i II UKN 315 /97
(OSNAPiUS 1998 nr 16, poz. 485 i 490) i przytoczoną w nich argumentację. Ponie-
waż ten tryb postępowania nie został przez organ rentowy zachowany, należy przy-
jąć, że wpłaty, dokonane przez wnioskodawcę na poczet zaległości przedsiębiorstwa
państwowego z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne, stanowią nadpłatę w ro-
zumieniu art. 29 powołanej ustawy. W rezultacie oznacza to, że stanowisko Sądu
pierwszej instancji było trafne, aczkolwiek częściowo z innych motywów.
6
W tym więc stanie rzeczy, gdy przy wydaniu zaskarżonego wyroku nie doszło
do naruszenia istotnych przepisów postępowania, a zachodziło jedynie naruszenie
prawa materialnego, Sąd Najwyższy orzekł co do istoty sprawy na podstawie art.
39315
KPC. O kosztach orzeczono po myśli art. 98 KPC, uwzględniając taryfowe wy-
nagrodzenie pełnomocnika wnioskodawcy w postępowaniu kasacyjnym.
========================================