Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 20 listopada 2001 r.
II UKN 360/00
Przed wejściem w życie ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i
rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. Nr 162, poz. 1118 ze zm.)
nie było podstawy prawnej do ponownego obliczenia emerytury lub renty, jeżeli
emeryt (rencista) wskutek zawieszenia nie pobierał świadczenia od daty przy-
znania, a wskaźnik wysokości podstawy wymiaru ustalonej na nowo nie był
wyższy od poprzednio obliczonego (art. 332
ustawy z dnia 17 października 1991
r. o rewaloryzacji emerytur i rent, o zasadach ustalania emerytur i rent oraz o
zmianie niektórych ustaw (Dz.U. Nr 124, poz. 450 ze zm.).
Przewodniczący SSN Jerzy Kuźniar, Sędziowie SN: Krystyna Bednarczyk
(sprawozdawca), Andrzej Wróbel.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 20 listopada 2001 r. sprawy z wniosku
Tadeusza W. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w R. o
wysokość świadczeń, na skutek kasacji wnioskodawcy od wyroku Sądu Apelacyjne-
go w Katowicach z dnia 14 grudnia 1999 r. [...]
o d d a l i ł kasację.
U z a s a d n i e n i e
Decyzją z dnia 10 marca 1998 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział w
K. podjął wypłatę emerytury górniczej wnioskodawcy Tadeuszowi W., przyznanej
decyzją z dnia 30 listopada 1995 r. i zawieszonej wobec uzyskiwania zarobków prze-
kraczających określony próg dochodowy. Kolejnymi decyzjami organ rentowy doko-
nał przeliczenia świadczenia wobec doliczenia dodatkowych okresów zatrudnienia.
Po rozpoznaniu wniosku z dnia 26 lutego 1998 r. organ rentowy decyzją z dnia 24
kwietnia 1998 r. przyznał wnioskodawcy prawo do renty z tytułu choroby zawodowej i
ustalił świadczenie w wysokości 60% zwaloryzowanej podstawy wymiaru, którą sta-
2
nowiły zarobki wskazane do ustalenia podstawy wymiaru emerytury. Następnymi
decyzjami organ rentowy dokonał waloryzacji tego świadczenia.
Wszystkie te decyzje zaskarżył odwołaniami wnioskodawca żądając obliczenia
świadczeń z zastosowaniem kwoty bazowej obowiązującej w dacie podjęcia ich wy-
płaty.
Wyrokiem z dnia 28 kwietnia 1999 r. [...] Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpie-
czeń Społecznych w Katowicach oddalił odwołanie. Sąd uznał, że ustalenie świad-
czeń po raz pierwszy było prawidłowe. Podstawa wymiaru emerytury została ustalo-
na zgodnie z zasadami określonymi w art. 7 ust. 9 ustawy z dnia 17 października
1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent, o zasadach ustalania emerytur i rent oraz o
zmianie niektórych ustaw (Dz.U. Nr 104, poz. 450 ze zm.). Przy wniosku o rentę z
tytułu choroby zawodowej wnioskodawca nie składał nowego wykazu zarobków za-
tem podstawa wymiaru została ustalona w oparciu o zarobki wskazane do ustalenia
prawa do emerytury. Później złożony wniosek dotyczył przeliczenia świadczeń eme-
rytalnych, a przedstawione zestawienie zarobków wykazuje niższy wskaźnik procen-
towy niż przyjęty do podstawy wymiaru. W takiej sytuacji przepis art. 332
powołanej
ustawy nie przewiduje ustalenia podstawy wymiaru świadczenia na nowo. Waloryza-
cja świadczeń została dokonana zgodnie z zasadami określonymi w ustawie z dnia
25 października 1996 r. o waloryzacji emerytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw
(Dz.U. Nr 136, poz. 636) przez podwyższenie świadczeń i ich podstawy wymiaru
wskaźnikami odpowiednimi do wzrostu cen towarów i usług.
Apelacja wnioskodawcy od tego wyroku została oddalona wyrokiem Sądu
Apelacyjnego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Katowicach z dnia 14 grud-
nia 1999 r. [...]. Sąd Apelacyjny uznał za prawidłową ocenę prawną dokonaną przez
Sąd pierwszej instancji i podniósł, że wnioskodawca nie kwestionuje w apelacji tego,
że świadczenia zostały obliczone zgodnie z przytoczonymi w uzasadnieniu wyroku
Sądu pierwszej instancji przepisami, lecz podważa słuszność tych przepisów uwa-
żając, że stwarzają one nierówności społeczne. Jednak ta okoliczność nie może
spowodować uwzględnienia apelacji.
Wyrok ten zaskarżył wnioskodawca i wskazując jako podstawę kasacji naru-
szenie prawa materialnego przez niewłaściwe zastosowanie art. 331
i 332
ustawy z
dnia 17 października 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent, o zasadach ustalania
emerytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw, a także naruszenie Europejskiej
Konwencji Praw Człowieka i Podstawowych Wolności w połączeniu z art. 1 Protokołu
3
nr 1 do Konwencji i art. 2, 32 ust. 1 i 2 Konstytucji RP w związku z art. 91 ust. 1, 2 i 3
Konstytucji RP wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku oraz poprzedzającego go wy-
roku Sądu pierwszej instancji przez ustalenie prawa do przeliczenia świadczenia od
podstawy wymiaru emerytury ustalonej od dochodu stanowiącego podstawę wymiaru
składek na ubezpieczenie społeczne w okresie kolejnych 9 lat kalendarzowych
wybranych z 18 lat kalendarzowych z zastosowaniem kwoty bazowej istniejącej w
dacie złożenia wniosku o wznowienie wypłaty świadczenia. W uzasadnieniu kasacji
wnioskodawca podniósł, że po złożeniu wniosku o emeryturę w 1995 r. nie zaprze-
stał wykonywania zatrudnienia i nie pobierał emerytury do dnia 30 stycznia 1998 r. W
takiej sytuacji świadczenie powinno być obliczone na nowo według kwoty bazowej
obowiązującej w dacie złożenia wniosku o podjęcie wypłaty, to jest 1 lutego 1998 r.
Taki pogląd wyraził Sąd Najwyższy w wyroku w sprawie II URN 31/94 (OSNAPiUS
1995 r. nr 3, poz. 38) i w postanowieniu z dnia 3 marca 1999 r. III ZP 1/99
(OSNAPiUS 999 r.nr 19, poz.620). W związku z kontynuowaniem zatrudnienia na-
stąpiła zmiana w prawie do świadczenia i w jego wysokości, ponieważ okres nowego
zatrudnienia nie istniał w chwili wydania decyzji. Stąd sporne decyzje, w których
ustalono emeryturę przyjmując za podstawę prawną rozstrzygnięcia przepis art. 331
ustawy rewaloryzacyjnej obarczone są błędem w sferze prawa. W przepisie tym jest
mowa o ponownym ustaleniu wysokości świadczenia i na jego podstawie dolicza się
okresy zatrudnienia, które istniały przed ustaleniem prawa do świadczeń, lecz z róż-
nych względów nie zostały uwzględnione. Nie ma on zastosowania do wnioskodaw-
cy, podobnie jak nie może mieć zastosowania przepis art. 332
tej ustawy. Wysokość
podstawy wymiaru emerytury i renty ustalić należy z zastosowaniem art. 7 ustawy
rewaloryzacyjnej z kolejnych 9 lat kalendarzowych wybranych przez wnioskodawcę z
ostatnich 18 lat kalendarzowych z uwzględnieniem kwoty bazowej istniejącej w dacie
złożenia wniosków do wyliczenia wysokości emerytury. Zaskarżonym wyrokiem Sąd
Apelacyjny doprowadził do nieuzasadnionego różnicowania, którego nic racjonalnie
nie uzasadnia, gdyż wnioskodawca jest w takiej samej sytuacji jak emeryt, który
złożył wniosek o przyznanie prawa do emerytury w lutym 1998 r.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przedstawione w kasacji zarzuty naruszenia prawa materialnego są niekonse-
kwentne. Twierdzi się bowiem, że przy ustalaniu wysokości emerytury i renty z tytułu
4
choroby zawodowej w związku ze złożeniem dokumentów stwierdzających dodatko-
we zatrudnienie nie mają zastosowania przepisy art. 331
i 332
ustawy z dnia 17 paź-
dziernika 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent, o zasadach ustalania emerytur i rent
oraz o zmianie niektórych ustaw, a jednocześnie nie wskazuje się przepisu, na pod-
stawie którego powinna być zdaniem wnioskodawcy ustalona wysokość tych świad-
czeń. Powołany został jedynie przepis art. 7 tej ustawy, który reguluje zasady ustala-
nia podstawy wymiaru świadczeń. Można się tylko domyślać, że żądając ustalenia tej
podstawy na zasadach określonych w oparciu o zarobki z 9 lat kalendarzowych wy-
branych z ostatnich 18 miesięcy, mających zastosowanie do wniosków złożonych w
1998 r. (art. 7 ust. 1 pkt 5) wnioskodawca domaga się obliczenia emerytury na pod-
stawie art. 10, tak jakby wniosek o emeryturę złożony został po raz pierwszy w 1998
r. Wynika to także z zawartego w kasacji stwierdzenia, że wniosek o ustalenie świad-
czenia w związku z nowym okresem zatrudnienia i nowymi zarobkami nie może być
traktowany jako żądanie ponownego ustalenia prawa do świadczeń.
Stanowisko to jest nieuprawnione, bowiem w przypadku, gdy prawo do świad-
czeń zostało ustalone i nie ustało, decyzje w kwestii zmian w prawie lub wysokości
świadczeń zarówno na wniosek jak i z urzędu mogą być wydane tylko w oparciu o
przepisy regulujące zmiany w prawie do świadczeń - art. 78,79 i 80 ustawy z dnia 14
grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 40,
poz. 267 ze zm.). Przepis art. 79 ust. 1 stanowi, że wysokość emerytury i renty inwa-
lidzkiej ulega ponownemu ustaleniu w sposób określony w ust. 2 i 3, jeżeli emeryt lub
rencista wykonywał zatrudnienie po przyznaniu tych świadczeń. Przepis używa wy-
raźnego określenia „ ponowne ustalenie”, co oznacza, że w takim przypadku przy
obliczaniu świadczenia mają zastosowanie zasady określające ponowne ustalanie
wysokości świadczeń, a nie zasady regulujące obliczanie wysokości świadczeń po
raz pierwszy. Zasady uregulowane w art. 79 ust. 2 i 3 zostały od 1 stycznia 1996 r.
zastąpione zasadami określonymi w art. 331
i 332
ustawy rewaloryzacyjnej, które to
przepisy zostały wprowadzone ustawą z dnia 29 września 1995 r. o zmianie ustawy o
rewaloryzacji emerytur i rent, o zasadach ustalania emerytur i rent oraz o zmianie
niektórych ustaw. Pierwszy z tych przepisów reguluje zasady zwiększania świadczeń
w przypadku doliczenia okresu zatrudnienia przypadającego po ustaleniu prawa do
świadczeń i na podstawie tego przepisu dokonano zwiększenia emerytury
wnioskodawcy. Drugi z tych przepisów pozwala na ponowne ustalenie wysokości
świadczenia w przypadku zgłoszenia wniosku o ponowne ustalenie podstawy wy-
5
miaru, jednakże pod warunkiem, że wskaźnik obliczonej na nowo podstawy wymiaru
jest wyższy od wcześniej obliczonego. W przypadku wnioskodawcy wskaźnik wyso-
kości podstawy wymiaru obliczonej w oparciu o wskazane przez niego zarobki z 9 lat
jest niższy od obliczonego wcześniej, zatem zarówno emerytura jak i renta nie mogą
być obliczone na nowo według zasad, na jakich ustala się świadczenia przyznawane
po raz pierwszy.
Świadczenia mogły być zwiększane od 1 stycznia 1997 r. tylko w wyniku walo-
ryzacji na zasadach określonych w art. 171
ustawy rewaloryzacyjnej za 1996 r. i w
ustawie z dnia 25 października 1996 r. o waloryzacji emerytur i rent oraz o zmianie
niektórych ustaw. Według tych zasad waloryzacja świadczeń następowała według
wskaźnika wzrostu cen towarów i usług, a nie według wskaźnika wzrostu wynagro-
dzeń, która to zasada obowiązywała do końca 1995 r. Wprowadzenie nowych zasad
spowodowało, że świadczenie ustalone w danym roku w wyniku waloryzacji było niż-
sze niż świadczenie obliczane w tym samym roku po raz pierwszy, mimo identyczne-
go wskaźnika wysokości podstawy wymiaru i identycznego okresu zatrudnienia. Żą-
danie wnioskodawcy przeliczenia świadczeń na takich zasadach, jakby były przy-
znawane po raz pierwszy, oparte jest na zakwestionowaniu zmiany zasad waloryza-
cji, która stwarza nieuzasadnioną nierówność świadczeniobiorców sprzeczną z za-
sadami powołanej w kasacji Konwencji i Konstytucji RP. Kwestia ta była przedmio-
tem dwóch orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego z dnia 20 listopada 1995 r., K 23/95
(OTK Nr 3, poz. 14) i z dnia 17 lipca 1996 r., K 8/96 (OTK Nr 4, poz. 32). Trybunał
Konstytucyjny stwierdził, że zmiana zasad waloryzacji emerytur i rent z płacowej na
cenową (poza pozbawieniem emerytów i rencistów waloryzacji za IV kwartał 1995 r.)
jest zgodna z Konstytucją RP. W świetle tych orzeczeń nie ma podstaw, aby zamiast
przepisów powołanych ustaw regulujących waloryzację świadczeń stosować przepisy
obowiązujące przed 1 stycznia 1996 r. lub przeliczać świadczenia na nowo, jak żąda
tego wnioskodawca.
Zarzucając niesłuszność uregulowań dotyczących waloryzacji wnioskodawca
powołuje się na to, że po przyznaniu emerytury nie przerwał zatrudnienia i nie po-
bierał świadczenia, zatem powinien być traktowany na równi z pracownikami prze-
chodzącymi na emeryturę w 1998 r. Ten zarzut nie dotyczy renty z tytułu choroby
zawodowej, która została przyznana po ustaniu zatrudnienia a jedynie emerytury. Na
poparcie swego stanowiska wnioskodawca przytoczył wyrok Sądu Najwyższego II
URN 31/94 (OSNAPiUS 1995 r. nr 3, poz. 38), w którym stwierdził on, że w stosunku
6
do ubezpieczonego, który nie pobierał świadczeń ze względu na dalsze zatrudnienie
realizacja prawa i ponowne obliczenie świadczenia od nowej podstawy wymiaru
emerytury następuje na wniosek ubezpieczonego na zasadach określonych w art. 7
ust. 1 w związku z art. 33 ust. 1 ustawy rewaloryzacyjnej. Orzeczenie to zostało wy-
dane na gruncie przepisu przejściowego ustawy rewaloryzacyjnej dotyczącego
świadczeń przyznanych przed jej wejściem w życie. W dacie jego wydania nie obo-
wiązywał jeszcze przepis art. 332
, a w związku z wprowadzeniem w art. 7 ust. 1 na-
rastającego z każdym rokiem okresu, z którego dochody mogły być wskazane do
ustalenia podstawy wymiaru świadczeń, osoby mające wcześniej przyznane prawo
do emerytury nie miały możliwości skorzystania z określonego w art. 79 ust. 2 ustawy
o z. e. p. prawa do ustalenia podstawy wymiaru w oparciu o wyższe zarobki uzyski-
wane po przyznaniu świadczenia. W stosunku do tych osób za datę złożenia wniosku
w rozumieniu art. 7 ust. 1 ustawy rewaloryzacyjnej uważało się datę zgłoszenia żą-
dania wypłaty świadczenia. Omawiane orzeczenie dotyczyło tylko zasad ustalania
podstawy wymiaru świadczeń. Pogląd prawny w nim reprezentowany nie odnosi się
do żądania wnioskodawcy, bowiem w jego przypadku zmiana wysokości podstawy
wymiaru nie wpływa na wysokość świadczenia. Emerytura wnioskodawcy została
obliczona od maksymalnego wskaźnika podstawy wymiaru - to jest 250% przecięt-
nego wynagrodzenia. Powołanego orzeczenia nie można rozumieć w ten sposób, że
w stosunku do osób, które nie przerwały zatrudnienia po przyznaniu prawa do eme-
rytury, świadczenie ustala się na zasadach obowiązujących w dacie zgłoszenia wnio-
sku o wypłatę świadczenia. Ani treść tego orzeczenia, ani treść powołanych przepi-
sów regulujących ponowne ustalenie prawa i wysokości świadczeń nie daje podstaw
do takiego wniosku, nie mówiąc o tym, że tego rodzaju generalna zasada mogłaby
oznaczać utratę praw nabytych. Natomiast stosowanie takiej zasady tylko w przy-
padkach, gdy byłaby korzystniejsza dla zainteresowanego, musiałoby wynikać z wy-
raźnego przepisu ustawy.
Sama zasada równości pracowników przechodzących na emeryturę po raz
pierwszy i pracowników, którym emeryturę zaczęto wypłacać w tym samym roku,
lecz prawo do niej mieli ustalone wcześniej, nie może być podstawą ustalania wyso-
kości świadczeń obu tym grupom na jednakowych warunkach. Zmianą zasad walo-
ryzacji mogli uważać się za pokrzywdzonych także emeryci, którzy kontynuowali za-
trudnienie lecz osiągali dochody niższe niż uzasadniające zawieszenie emerytury, a
także ci, którzy zakończyli zatrudnienie i nie osiągali dochodów. Te grupy emerytów i
7
rencistów mogłyby również powoływać się na nierówność wobec prawa. Można jed-
nak uznać, że osobom, które nie korzystały z przyznanych im świadczeń, powinny
być przyznane z tego tytułu uprawnienia. Jednakże uprawnienia takie mogą wynikać
tylko z przepisu ustawy, nie mogą być natomiast przyznawane na zasadach słuszno-
ści.
Uregulowanie normujące tego rodzaju uprawnienie znalazło się w ustawie z
dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecz-
nych (Dz.U. Nr 162, poz. 1118 ze zm.). Przepis art. 110 ust. 1 tej ustawy zawiera
uregulowanie podobne do zawartego w art. 332
warunkując ponowne obliczenie
świadczenia od podstawy wymiaru stanowiącej wynagrodzenie uzyskane w całości
lub części po przyznaniu świadczenia od wyższego niż dotychczasowy wskaźnika
wysokości podstawy wymiaru. Natomiast przepis art. 110 ust. 2 stanowi, że warunek
ten nie jest wymagany od emeryta lub rencisty, który od dnia ustalenia prawa do
świadczenia do dnia zgłoszenia wniosku o ponowne ustalenie świadczenia nie pobrał
świadczenia wskutek zawieszenia prawa do emerytury lub renty. Przepis ten nie
może być zastosowany do wnioskodawcy, gdyż w dniu wejścia w życie ustawy po-
bierał już on zawieszone uprzednio świadczenia i pod rządem ustawy nie mógł zgło-
sić wniosku o wznowienie jego wypłaty. A według poprzedniego stanu prawnego nie
było podstawy prawnej do ponownego obliczenia emerytury lub renty emerytowi lub
renciście, który wskutek zawieszenia świadczenia nie pobierał go od daty przyzna-
nia, jeżeli wskaźnik wysokości podstawy wymiaru ustalonej na nowo nie był wyższy
od poprzednio obliczonego. Zasady określone w art. 332
obowiązywały zarówno tych
świadczeniobiorców, którzy pobierali świadczenia jak i tych, których świadczenia były
zawieszone.
W powołanym w uzasadnieniu kasacji postanowieniu z dnia 3 marca 1999 r.,
III ZP 1/99 (OSNAPiUS 1999 r. nr 19, poz.620), Sąd Najwyższy odmówił podjęcia
uchwały rozstrzygającej zagadnienie prawne dotyczące podstawy wymiaru emerytu-
ry dla osoby mającej ustalone prawo do renty i kwoty bazowej przyjętej dla obliczania
wysokości emerytury (art. 10 ust. 1 ustawy rewaloryzacyjnej), gdyż nie zostało wy-
kazane, aby istniały wątpliwości w tej kwestii. W uzasadnieniu tego postanowienia
Sąd Najwyższy stwierdził, że do wyliczenia emerytury stosuje się kwotę bazową
obowiązującą w dacie zgłoszenia wniosku o to świadczenie. Podobnej kwestii doty-
czy decyzja przyznająca wnioskodawcy po raz pierwszy rentę z tytułu choroby za-
wodowej po uprzednim przyznaniu prawa do emerytury. Jednakże gdyby nawet de-
8
cyzja ta zawierała błędy to nie dotyczą one podstawy wymiaru renty. Jedyny zarzut
kasacji w tej kwestii dotyczy naruszenia art. 7 ust. 1 ustawy rewaloryzacyjnej , który
to przepis nie został powołany w podstawach kasacji lecz wynika z wniosku kasacyj-
nego. Wprawdzie przepis art. 8 ust. 1 pkt 2 pozwala na ponowne ustalenie podstawy
wymiaru w myśl art. 7 a w decyzji przyjęto za podstawę wymiaru renty podstawę
wymiaru emerytury zgodnie z art. 8 ust. 1 pkt 1, jednak i w jednym i drugim przypad-
ku wskaźnik wysokości podstawy wymiaru jest jednakowy. W uzasadnieniu kasacji
nie ma w ogóle odniesienia do pierwszej decyzji przyznającej rentę z tytułu choroby
zawodowej, kwestionuje się decyzję odmawiającą przeliczenia tej renty od podstawy
wymiaru wyliczonej w oparciu o zarobki z innego okresu. Zgodnie z art. 39311
KPC
Sąd Najwyższy rozpoznaje sprawę w granicach kasacji, a badanie prawidłowości
zastosowania art. 11 w związku z art. 7 ust. 9 ustawy rewaloryzacyjnej wykracza
poza granicę kasacji. Przepisy te nie zostały bowiem wskazane jako naruszone ani
przy przytoczeniu podstaw kasacyjnych ani w uzasadnieniu kasacji.
Z tych przyczyn Sąd Najwyższy w oparciu o przepis art. 39312
KPC oddalił ka-
sację jako pozbawioną usprawiedliwionych podstaw.
========================================