Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CKN 704/00
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 20 czerwca 2002 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Hubert Wrzeszcz (przewodniczący)
SSN Jan Górowski (sprawozdawca)
SSN Zbigniew Kwaśniewski
Protokolant Ewa Krentzel
w sprawie z powództwa T. Ć.
przeciwko Gminie Miejskiej w S., i in.
o stwierdzenie nieważności umowy sprzedaży i umowy wieczystego użytkowania
lub rozwiązanie umowy wieczystego użytkowania,
po rozpoznaniu w Izbie Cywilnej w dniu 20 czerwca 2002 r. na rozprawie
kasacji powoda od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 24 listopada 1999 r.,
oddala kasację.
2
Uzasadnienie
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Apelacyjny oddalił apelację powoda T. Ć. od
wyroku Sądu Okręgowego w K., z dnia 11 marca 1999 r., którym oddalone zostało
powództwo o ustalenie nieważności zawartej w formie aktu notarialnego umowy
sprzedaży działki nr 266 objętej księgą wieczystą nr /…/, położonej w S., z dnia 10
lipca 1978 r., którą dotychczasowi właściciele sprzedali Skarbowi Państwa, w trybie
art. 6 ustawy z dnia 12 marca 1958 r. o zasadach i trybie wywłaszczania
nieruchomości – dalej nazwanej ustawą wywłaszczeniową (tekst jedn.: Dz. U. z
1961 r., Nr 18, poz. 94 ze zm.) oraz o ustalenie nieważności umowy z dnia 8
września 1981 r. oddającej w użytkowanie wieczyste działkę: nr 236 objętą KW /…/,
nr 237 objętą KW /…/ i nr 238 objętą, KW 1/../ – wszystkie położone w S.,
Polskiemu Towarzystwu Turystyczno Krajoznawczemu, lub o rozwiązanie tej
umowy.
Podstawę wyroku stanowiły następujące ustalenia faktyczne:
Naczelnik Miasta i Gminy w S. decyzją z dnia 13 listopada 1975 r. zatwierdził plan
realizacyjny budowy bazy magazynowo-składowej na przedmiotowych działkach
stanowiących własność S. Ć., T. Ć. i L. Ć.. Działki nr 237 i nr 238 zostały
wywłaszczone decyzją z dnia 31 stycznia 1977 r. Zastępcy Naczelnika Miasta S.
Aktem notarialnym z dnia 10 lipca 1978 r. Ć. sprzedali działkę 236 Skarbowi
Państwa w trybie art. 6 ustawy wywłaszczeniowej. W umowie wyraźnie określono,
że nabywcą, w którego imieniu działał A. P., jest Skarb Państwa. Nabywca
zobowiązał się do uiszczenia ceny sprzedającym, do dnia 10 października 1978 r.,
z funduszy Zakładu Remontowo Budowlanego P.T.T.K. w S.
Aktem notarialnym z dnia 8 września 1981 r. wpisany, jako właściciel
w księgach wieczystych, Skarb Państwa oddał w użytkowanie wieczyste działki nr
236, 237 i 238 Polskiemu Towarzystwu Turystyczno Krajoznawczemu na okres 99
lat, z przeznaczeniem na budowę bazy magazynowej. Zgodnie z § 4 tej umowy,
użytkownik wieczysty miał do dnia 31 grudnia 1987 r. zakończyć rozpoczętą
3
w 1979 r. inwestycję.
Działki te, na skutek zmian geodezyjnych, zostały następnie włączone do
działki nr 80 objętej KW /…/ i w takiej konfiguracji uległy komunalizacji na rzecz
Gminy Miasta S. Komunalizacji nie uległy natomiast budynki stanowiące odrębną
własność użytkownika wieczystego.
Minister Gospodarki Przestrzennej i Budownictwa, decyzją z dnia 26
września 1994 r., stwierdził nieważność decyzji Naczelnika Miasta i Gminy S. z dnia
13 listopada 1975 r. w sprawie zatwierdzenia planu realizacyjnego budowy bazy
magazynowo – składowej przy ul. K. w S., z powodu jego sprzeczności z
ustaleniami miejscowego planu ogólnego zagospodarowania przestrzennego
miasta S. Teren ten, według ustaleń tego planu, był przeznaczony pod budowę
bazy Przedsiębiorstwa Gospodarki Komunalnej w S., zaś zatwierdzenie, decyzją z
dnia 13 listopada 1975 r., planu realizacyjnego nastąpiło dla P.T.T.K. Oddział w S.
Wojewoda K., decyzją z dnia 21 maja 1996 r., stwierdził, że decyzja
Zastępcy Naczelnika Miasta S., z dnia 31 stycznia 1977 r., o wywłaszczeniu za
odszkodowaniem działek nr 237 i 238 została wydana z naruszeniem prawa, w
związku z niezgodnością z ustaleniami planu zagospodarowania przestrzennego
miasta S. W jej uzasadnieniu organ administracyjny wskazał, że nie można
stwierdzić nieważności tej decyzji, ze względu na nieodwracalne skutki prawne, w
związku z przekazaniem wywłaszczonej nieruchomości przez Skarb Państwa w
użytkowanie wieczyste P.T.T.K., oraz ze względu na zabudowanie nieruchomości
przez wieczystego użytkownika budynkami o znacznej wartości. Prezes Urzędu
Mieszkalnictwa i Rozwoju Miast, decyzją, z dnia 1 września 1997 r., utrzymał w
mocy tę decyzję Wojewody. Skarga T. Ć. do Naczelnego Sądu Administracyjnego
została oddalona, wyrokiem z dnia 17 sierpnia 2000 r. Sąd Administracyjny przyjął,
że odpłatne ustanowienie użytkowania wieczystego i wpisanie tego prawa
w księdze wieczystej stanowiło nieodwracalny skutek prawny w rozumieniu art. 156
§ 2 k.p.a.
Okręgowy Zakład Remontowo – Budowlany P.T.T.K w S. po przejęciu
wywłaszczonych nieruchomości adoptował znajdujący się na działce 236 budynek
mieszkalny na budynek administracyjny, zaś budynek gospodarczy na budynek
4
warsztatowy. Na działkach nr 237 i 238 wybudowany został budynek magazynu
głównego i rozpoczęto budowę budynku warsztatowego. Zakład ten funkcjonował
do 1990 r., kiedy to został zlikwidowany. Od 1993 r. P.T.T.K. wynajmuje
zabudowania różnym firmom. Wspomniana hala magazynowa przedstawia obecnie
wartość 171.220 zł, działka budowlana nr 80 ma wartość 62.900 zł, a budynek
biurowy został oszacowany na kwotę 120.300 zł.
Sąd drugiej instancji podzielając w zasadzie argumentację prawną Sądu
Okręgowego, wskazał dodatkowo, że stosownie do treści art. 136 ust. 3 ustawy
z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami – dalej u.g.n. (tekst.
jedn. Dz. U. z 2000 r.. Nr 46. poz. 543) powodowie mogą żądać zwrotu
wywłaszczonej nieruchomości w warunkach określonych w art. 137 ust. 1 pkt 2 tej
ustawy, z powołaniem się na utratę mocy decyzji o warunkach zabudowy
i zagospodarowania terenu. Uprawnienie to, pomimo, że jest realizowane w drodze
administracyjnej, nie traci przez to swojego cywilno – prawnego charakteru. Z tego
powodu – jego zdaniem – powodowie nie mieli interesu prawnego w żądaniu
stwierdzenia nieważności przedmiotowych umów. Z tego też względu uznał za
chybione zarzuty dotyczące naruszenia przepisów prawa administracyjnego:
w odniesieniu do umowy sprzedaży z dnia 10 lipca 1978 r., art. 3 i art. 6 ustawy
wywłaszczeniowej, a w stosunku do umowy użytkowania wieczystego: art. 3 ustawy
z dnia 14 lipca 1961 r. o gospodarce terenami w miastach i osiedlach (tekst jedn.
Dz. U. z 1969 r.. Nr 22, poz. 159 ze zm.).
Sąd Apelacyjny ocenił także zarzut powołania się przez powodów
na działanie pod wpływem mylnego przekonania, że umowa z dnia 10 lipca 1978 r.
została zawarta w oparciu o decyzję administracyjną zgodną z prawem. Podkreślił
w tej kwestii, że obalenie decyzji, będącej przesłanką zawarcia umowy, już
po jej zawarciu, nie powoduje automatycznie bezskuteczności, względnie
nieważności umowy, a może mieć znaczenie przy ocenie przez Sąd
dopuszczalności uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia woli. Zauważył
przy tym, że skoro powodowie nie złożyli oświadczenia woli o uchyleniu się od
skutków prawnych czynności zdziałanej pod wpływem błędu, to wobec upływu
terminu z art. 88 § 2 k.c., nie mogą już powoływać się skutecznie na tę wadę
oświadczenia woli.
5
Wykluczył także pozorność umowy z dnia 10 lipca 1978 r. z tego względu, że
w świetle treści aktu notarialnego strony miały świadomość, że wywłaszczenie
następuje na rzecz Skarbu Państwa, i taka była wola rzeczywista stron tej umowy.
Za chybiony w końcu uznał zarzut naruszenia art. 240 k.c., oraz art. 43 ust. 3
u.g.n., gdyż wykluczył, aby poprzedni właściciele nieruchomości byli legitymowani
do wystąpienia z żądaniem rozwiązania umowy użytkowania wieczystego.
W skardze kasacyjnej, opartej na obu podstawach z art. 3931
k.p.c., powód
T. Ć. zarzucił naruszenie przepisów postępowania: art. 189 k.p.c., 328 § 2 k.p.c.,
art. 382 i 232 k.p.c., a także naruszenie prawa materialnego, tj. art. 240 k.c. i art. 33
ust. 3 u.g.n. Skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku (bądź wyroków
Sądów obu instancji) i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Z brzmienia art. 136 ust. 3 u.g.n., a w szczególności z wyrażenia „zwrotu
wywłaszczonej nieruchomości lub jej części” wynika, że przyznane byłemu
właścicielowi (spadkobiercy) uprawnienie jest aktualne bez względu na podstawę
prawną wywłaszczenia, co wyłącza, w świetle treści art. 216 tej ustawy, potrzebę
odnoszenia się w tej kwestii do przepisów o wywłaszczeniu nieruchomości,
obowiązujących przed dniem 1 stycznia 1998 r. Uszła jednak uwadze Sądu
Apelacyjnego treść art. 229 u.g.n., według którego roszczenie z art. 136 ust. 3 tej
ustawy nie przysługuje, jeżeli, przed dniem wejścia jej w życie, nieruchomość
została oddana w użytkowanie wieczyste osobie trzeciej, a prawa nabywcy zostały
ujawnione w księdze wieczystej. Przesłanki te niewątpliwie zostały spełnione, gdyż
nieruchomość została oddana P.T.T.K. w użytkowanie wieczyste, ujawnione
w księdze wieczystej przed dniem wejścia ustawy w życie (por. postanowienie
Sądu Najwyższego z dnia 29 czerwca 2001 r. III CZP 20/01, Prok. i Pr. 2001, Nr 12.
s. 36).
Trafnie zatem skarżący zarzucił, że powodowie mieli interes prawny
w domaganiu się stwierdzenia nieważności przedmiotowych umów, co jednak nie
przesądza jeszcze o zasadności kasacji. Przepis art. 189 k.p.c. jest przepisem
prawa materialnego. Prawem tym bowiem są te przepisy, które Sąd stosuje do
ustalonego stanu faktycznego sprawy, niezależnie od tego w jakim akcie prawnym
6
zostały zamieszczone (por. uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia
21 maja 1997 r., II CKN 144/97, OSNC 1997, nr 11, poz. 177).
Kasacja jest środkiem odwoławczym o wysokim stopniu sformalizowania.
Z tego względu powołanie się w skardze kasacyjnej – jak to uczynił skarżący – na
wywody pisma apelacyjnego nie mogło odnieść skutku. Skarga kasacyjna bowiem
powinna zawierać, miedzy innymi przytoczenie podstaw kasacyjnych oraz ich
uzasadnienia. Pod uwagę mogą być zatem brane tylko te jej wywody, które sama
przytacza (por. np. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 10 stycznia 1936 r. CIII
520/34, Zb. Urz. 1936. poz. 450).
Wprawdzie w ramach uzasadnienia podstawy kasacyjnej z art. 3931
pkt 2 k.p.c.
skarżący wskazał na naruszenia art. 3 i art. 6 ustawy wywłaszczeniowej oraz brak
zastosowania przepisu art. 4 ustawy z dnia 14 lipca 1961 r. o gospodarce terenami
w miastach i osiedlach (tekst jedn.: Dz. U. z 1969 r., Nr 22, poz. 159), nie mniej
w samej skardze bliżej nie uzasadnił tego zarzutu. Tymczasem, aby zarzut
kasacyjny mógł być wykazany, skarżący powinien przedstawić w samym środku
odwoławczym szczegółowe omówienie wytkniętych wad (por. np. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 17 grudnia 1996 r II UKN 77/96, nie publ.). Poza tym, zawarte
w uzasadnieniu podstawy kasacyjnej z art. 3931
pkt 2 k.p.c. stwierdzenie
o naruszeniu konkretnych przepisów prawa materialnego nie oznacza, że w tej
części kasacja oparta jest również na podstawie kasacyjnej z art. 3931
pkt 1 k.p.c.
(por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 marca 1997 r. II CKN SO/97. OSNC 1997.
nr 9, poz. 127)
Wprawdzie w judykaturze wyrażono pogląd; że naruszenie prawa
administracyjnego -jako przepisów prawa materialnego w rozumieniu art. 3931
pkt 1
k.p.c. – nie może być usprawiedliwiona podstawa kasacji, gdy Sąd rozstrzygnął
spór między stronami stosując wyłącznie normy prawa cywilnego (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 17 grudnia 1997 r. I CKN 845/97, nie publ.), lecz problem, czy
przedmiotowe umowy mogły być, na podstawie art. 58 k.c., uznane za nieważne
z powodu ich sprzeczności z tymi przepisami, nie mógł być rozważany wobec nie
powołania w kasacji tego artykułu.
Z kolei zarzut naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. wymaga wykazania, że
uzasadnienie zaskarżonego orzeczenia pozbawione jest konkretnych elementów,
7
o których mowa w tym przepisie. Zwięzłe zatem odniesienie się przez Sąd
Apelacyjny do zawartych w apelacji zarzutów naruszenia prawa administracyjnego
było już spełnieniem wymogu z tego przepisu (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
17 lipca 1997 r. III CKN 149/97, OSP 2000, nr 4, poz. 63).
Także w uzasadnieniu wyroku Sądu Apelacyjnego zostało poczynione
ustalenie faktyczne, odzwierciedlające rzeczywistą wolę stron zawartej w formie
aktu notarialnego umowy sprzedaży z dnia 10 lipca 1978 r. oraz wskazujące, że
podmiotem nabywającym nieruchomość tą umową był Skarb Państwa. Sąd
Apelacyjny wskazał również przyczyny, z powodu których umowa sprzedaży działki
nr 236 uznana za pozorną być nie mogła.
Kolejny zarzut naruszenia art. 382 k.p.c. w zasadzie nie może stanowić
samodzielnego uzasadnienia podstawy kasacyjnej z art. 3931
pkt 2 k.p.c., gdyż
konieczne jest wskazanie także tych przepisów normujących postępowanie
rozpoznawcze, którym Sąd drugiej instancji rozpoznając apelację uchybił (por.
postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 7 lipca 1999 r. I CKN 504/99, OSNC
2000, nr 1, poz. 17). Wprawdzie skarżący powołał jednocześnie z art. 382 k.p.c.
zarzut naruszenia art. 232 k.p.c., lecz, po zmianie kodeksu postępowania cywilnego
ustawą z dnia 1 marca 1996 r. (Dz. U. Nr 43, poz. 189 z zm.), przewidziana w tym
przepisie możliwość dopuszczenia dowodu z urzędu oznacza uprawnienie, a nie
obowiązek sądu. Nieprzeprowadzenie przez sąd dowodu z urzędu z reguły nie jest
żadnym uchybieniem procesowym (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25
czerwca 1998 r., III CKN 384/98, BSN 1998, nr 11, s.14.).
Należy zauważyć, że gdyby przez wskazanie właściwego przepisu prawa
procesowego skarżący chciał skutecznie podważyć ustalenie Sądu drugiej instancji
o niezłożeniu przez T. Ć. oświadczenia woli o uchyleniu się od skutków prawnych
umowy kupna sprzedaży działki 236, to przede wszystkim musiałby dysponować
dowodami wykazującymi okoliczność przeciwną, a w powołanych pismach
skarżącego, z dnia 3 marca 1995 r., oświadczenia tego brak. Uwaga ta dotyczy
również zeznań świadka J. S., który, wbrew zarzutowi kasacji, nie potwierdził faktu
sprzedaży działki nr 236 bezpośrednio na rzecz P.T.T.K.
Podstawę kasacyjną z art. 3931
pkt 1 k.p.c. skarżący uzasadnił naruszeniem
8
art. 240 k.c. i art. 33 ust. 3 u.g.n. przez błędne uznanie, że powodowie, jako byli
właściciele, nie mają legitymacji do wytoczenia powództwa o rozwiązanie umowy
użytkowania wieczystego. Tymczasem, wykładnia językowa art. 33 ust. 3 u.g.n. jest
całkowicie klarowna, gdyż z treści tego przepisu jednoznacznie wynika, że
w warunkach w nim określonych, może żądać rozwiązania użytkowania
wieczystego tylko właściwy organ, a nie inny podmiot.
Powództwo o rozwiązanie użytkowania wieczystego należy do kategorii
powództw o ukształtowanie prawa lub stosunku prawnego, przez mający zapaść
wyrok sądowy. Z samej więc istoty tego powództwa wynika, że w postępowaniu
takim w charakterze stron procesowych powinny wystąpić wszystkie podmioty
stosunku materialno – prawnego, który w wyniku wyroku ma zostać ukształtowany.
Legitymowani do wytoczenia tego powództwa są zatem tylko podmioty stosunku
materialno – prawnego, który ma zostać przekształcony lub zniesiony, chyba że
legitymację innemu podmiotowi nadają przepisy prawa materialnego. Przepis art.
240 k.c. nie poszerza kręgu osób legitymowanych do wytoczenia tego powództwa .
Z przytoczonych powodów Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji (art. 39312
k.p.c.).