Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 5 lipca 2002 r.
III PZP 5/02
Przewodniczący SSN Teresa Flemming-Kulesza (sprawozdawca), Sędziowie
SN: Andrzej Kijowski, Jadwiga Skibińska-Adamowicz.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 5 lipca 2002 r. sprawy z powództwa
Wiesława S. przeciwko P. Zakładom Urządzeń Okrętowych „W.” Spółka Akcyjna w
G. o przywrócenie do pracy, na skutek zagadnienia prawnego przekazanego posta-
nowieniem Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Toruniu z
dnia 14 lutego 2002 r. [...]
„Czy obligatoryjne zawieszenie postępowania na podstawie przepisu art. 174
§ 1 pkt 4 kpc obejmuje również postępowanie w sprawie o przywrócenie do pracy na
poprzednich warunkach;
czy proces o przywrócenie do pracy należy prowadzić po ogłoszeniu upadłości
przeciwko Syndykowi czy też upadłemu reprezentowanemu przez jego organy;
czy wobec treści art. 60 Prawa upadłościowego dopuszczalne jest zasądzenie
od upadłego odszkodowania z art. 45 § 2 kp przy założeniu, że to on jest stroną pro-
cesu o przywrócenie do pracy ?”
p o d j ą ł uchwałę:
Ogłoszenie upadłości pozwanego pracodawcy nie powoduje konieczno-
ści zawieszenia postępowania na podstawie art. 174 § 1 pkt 4 KPC wówczas,
gdy przedmiotem sporu jest wyłącznie roszczenie o przywrócenie do pracy.
Postępowanie w takiej sprawie winno być kontynuowane przeciwko syndyko-
wi.
U z a s a d ni e n i e
Wiesław S odwołał się od wypowiedzenia umowy o pracę dokonanego wobec
niego przez P. Zakłady Urządzeń Okrętowych „W.” S.A. w G. Pozew został złożony
2
11 czerwca 2001 r. Strona pozwana nie uznała powództwa. W toku postępowania
przed Sądem pierwszej instancji strona pozwana wniosła o zawieszenie postępowa-
nia, podając, że wystąpiła z wnioskiem o ogłoszenie upadłości. Wniosek o zawiesze-
nie postępowania został oddalony postanowieniem z 19 września 2001 r., natomiast
12 października 2001 r. Sąd Rejonowy-Sąd Pracy w Grudziądzu wydał wyrok, którym
przywrócił powoda do pracy „na poprzednich warunkach z zachowaniem prawa do
wynagrodzenia”. Sąd ten ustalił, że powód pracował u strony pozwanej od 1980 r.,
ostatnio w dziale remontowym, który w 2001 r. połączono z działem narzędziowni.
Zarząd pozwanej Spółki nie wskazał kryteriów doboru pracowników do zwolnienia.
Przełożony powoda przyjął jako kryterium umiejętności pracownika i wszechstron-
ność prac, jakie mógł on wykonać. Nie określił, co spowodowało, że stosując to kry-
terium wytypował powoda do zwolnienia. Sąd uznał, że kryteria doboru pracowników
do zwolnienia nie były „wiarygodne, sprawdzalne i rzeczowe”, a osoby, które podej-
mowały decyzje, nie potrafiły ich uzasadnić. Sąd ustalił, że pracodawca jest w trudnej
sytuacji ekonomicznej i 1 października została ogłoszona jego upadłość. Sąd wziął
też pod uwagę trudną sytuację powoda, będącego ojcem samotnie wychowującym
dwoje niesamodzielnych dzieci i długi staż jego pracy u strony pozwanej.
W apelacji strony pozwanej od tego wyroku został podniesiony zarzut naru-
szenia art. 174 § 1 pkt 4 KPC. Rozpoznający apelację Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w Toruniu uznał, że w sprawie występuje zagadnienie
prawne budzące poważne wątpliwości, które ujął w postaci trzech pytań zamieszczo-
nych we wstępnej części uchwały. Przedstawiając i analizując przepisy prawa upa-
dłościowego, Sąd drugiej instancji wskazał, że majątek upadłego (który na skutek
ogłoszenia upadłości stracił prawa zarządu majątkiem, korzystania z niego i rozpo-
rządzania nim) stanowi masę upadłości. W skład masy wchodzi wszystko, co może
być spieniężone i użyte do zaspokojenia wierzycieli. Ogłoszenie upadłości nie po-
zbawia upadłego osobowości prawnej ani zdolności sądowej, upadły pozostaje wła-
ścicielem przedmiotów objętych masą upadłości i wierzycielem wchodzących w jej
skład wierzytelności. Zgodnie z art. 90 § 1 Prawa upadłościowego, syndyk obejmuje
z samego prawa majątek upadłego, zarządza tym majątkiem i przeprowadza jego
likwidację. Syndyk upadłości, prowadząc w dalszym ciągu przedsiębiorstwo upadłe-
go, przejmuje wszystkie uprawnienia i obowiązki pracodawcy. Powołując się na po-
gląd doktryny, Sąd stwierdził, że syndyk nie staje się jednak pracodawcą, którym po-
zostaje upadły. Przedsiębiorstwo, jako zakład pracy, wchodzi w skład masy upadło-
3
ści. Pracodawcą jest upadły, a czynności w sprawach z zakresu prawa pracy doko-
nuje syndyk. Roszczenie o uznanie wypowiedzenia za bezskuteczne i o przywróce-
nie do pracy ma charakter majątkowy, ale niepieniężny. Zdaniem Sądu Okręgowego,
wprawdzie roszczenia niepieniężne, zgodnie z przepisami Prawa upadłościowego,
zamieniają się z dniem ogłoszenia upadłości w pieniężne, to w świetle prawa pracy
pracownik może domagać się przywrócenia do pracy mimo ogłoszenia upadłości
pracodawcy. Przepisy prawa pracy należy traktować jako szczególne w stosunku do
przepisów Prawa upadłościowego. Art. 174 § 1 pkt 4 KPC stanowi, że sąd zawiesza
postępowanie z urzędu, jeżeli w stosunku do strony zostało wszczęte postępowanie
upadłościowe, a spór dotyczy przedmiotu wchodzącego w skład masy upadłości.
Określenie „przedmiot” obejmuje nie tylko rzeczy, ale i wierzytelności i inne prawa
majątkowe, stanowi synonim majątku (mienia). Powstała wątpliwość co do tego, czy
w sprawie o przywrócenie do pracy w sytuacji, gdy już po wytoczeniu powództwa
została ogłoszona upadłość pracodawcy, postępowanie powinno być obligatoryjnie
zawieszone, została odmiennie rozwiązana w dwóch orzeczeniach Sądu Najwyższe-
go: w wyroku z dnia 13 grudnia 1996 r. - I PKN 2/96 przyjęto, że obligatoryjne zawie-
szenie obejmuje również postępowanie w sprawach o przywrócenie do pracy, nato-
miast w wyroku z dnia 26 czerwca 1998 r, - I PKN 211/98 uznano, że ogłoszenie
upadłości pracodawcy nie uzasadnia zawieszenia postępowania na podstawie art.
174 § 1 pkt 4 KPC wówczas, gdy przedmiotem procesu jest wyłącznie żądanie przy-
wrócenia do pracy.
Komplikacji w udzieleniu odpowiedzi na wyłaniające się zagadnienie prawne
upatrywał Sąd Okręgowy w możliwości zasądzenia odszkodowania w miejsce żąda-
nego przywrócenia do pracy. Rozstrzygnięcie w tym zakresie zapada już po za-
mknięciu rozprawy. Sąd rozważał też znaczenie, jakie może mieć dla udzielenia od-
powiedzi konieczność zasądzenia wynagrodzenia za czas pozostawania bez pracy,
a w konsekwencji uszczuplenia masy upadłości.
Strony nie wypowiedziały się w kwestii będącej przedmiotem przedstawionego
zagadnienia prawnego.
Biorący udział w postępowaniu prokurator Prokuratury Krajowej wniósł o
udzielenie odpowiedzi twierdzącej na pierwsze pytanie i o odmowę udzielenia odpo-
wiedzi na pozostałe pytania; jego zdaniem również w sprawie o przywrócenie do
pracy należy zawiesić postępowanie w razie ogłoszenia upadłości pracodawcy.
4
Sąd Najwyższy rozważył, co następuje:
Przedstawione zagadnienie prawne dotyczy interpretacji normy prawa proce-
sowego. Rozważania należy rozpocząć jednakże od poszukiwania w prawie mate-
rialnym odpowiedzi na pytanie o konsekwencje ogłoszenia upadłości pracodawcy dla
roszczenia pracownika o przywrócenie do pracy. Roszczenie o przywrócenie do
pracy jest roszczeniem majątkowym niepieniężnym. Podstawową kwestią do rozwa-
żenia jest zatem pytanie, czy roszczenia tego dotyczy zamiana z mocy prawa (art. 32
§ 2 rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 24 października 1934 r. -
Prawo upadłościowe, tekst jednolity: Dz.U. z 1991 r. Nr 118, poz. 512 ze zm.) na
roszczenie pieniężne. Twierdząca odpowiedź na to pytanie rozwiązywałaby rozwa-
żane zagadnienie. Gdyby roszczenie o przywrócenie do pracy przekształcało się w
roszczenie pieniężne (o odszkodowanie), to w sprawie o tak zmodyfikowanym z
mocy prawa przedmiocie, konieczność zawieszenia postępowania nie budziłaby wąt-
pliwości. Prawo upadłościowe zawiera normy odnoszące się do skutków upadłości
dla różnych zobowiązań wiążących upadłego. Nie zawiera regulacji odnoszących się
do stosunków pracy, w których upadły był stroną (pracodawcą). Stosunki te charakte-
ryzują się istotną specyfiką. Nie do przyjęcia z punktu widzenia konstrukcji prawnej
upadłości, ale także ze względów gospodarczych i społecznych, byłoby stwierdzenie,
że wszystkie roszczenia majątkowe pracownicze (w tym wywodzone z trwających w
dacie ogłoszenia upadłości stosunków pracy) przekształcają się w roszczenia pie-
niężne. Wchodzące w skład masy upadłości przedsiębiorstwo upadłego, będące jed-
nocześnie zakładem pracy, może pod określonymi prawem warunkami funkcjonować
przez dłuższy czas. Specyfika stosunków pracy wiążących upadłego znalazła po-
czątkowo wyraz w przepisach Prawa upadłościowego, w którym uregulowano wiele
przypadków wpływu upadłości na zobowiązania wiążące upadłego, takie jak umowy
sprzedaży, komisu, zlecenia, agencyjna, użyczenia, najmu itd. Zgodnie z art. 45
Prawa upadłościowego, obowiązującym do 1 stycznia 1994 r. (uchylonym przez
ustawę z dnia 29 grudnia 1993 r. o ochronie roszczeń pracowniczych w razie niewy-
płacalności pracodawcy, Dz.U. z 1994 r. Nr 1, poz. 1, obecnie jednolity tekst: Dz.U. z
2000 r., Nr 9, poz. 85 ze zm.) umowy o pracę nie rozwiązują się z powodu ogłosze-
nia upadłości pracodawcy, mogą być jednak przez syndyka rozwiązane z zachowa-
niem ustawowych terminów wypowiedzenia, chociażby umowa była zawarta na czas
oznaczony - § 1, natomiast pracownikowi służyło w pierwszym miesiącu od daty
5
ogłoszenia upadłości pracodawcy prawo rozwiązania umowy za tygodniowym wypo-
wiedzeniem, chociażby umowa była zawarta na czas oznaczony - § 2. Obecnie kon-
sekwencje ogłoszenia upadłości pracodawcy dla trwających w tym momencie sto-
sunków pracy uregulowane są w przepisach prawa pracy takich jak Kodeks pracy
(art. 411
), a także ustawa z dnia 28 grudnia 1989 r. o szczególnych zasadach rozwią-
zywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn dotyczących zakładu pracy
oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. z 1990 r. Nr 4, poz. 19 ze zm.) i ustawa o
ochronie roszczeń pracowniczych w razie niewypłacalności pracodawcy. Skoro ogło-
szenie upadłości pracodawcy nie powoduje ex lege przekształcenia wywodzonych z
trwającego stosunku pracy majątkowych a niepieniężnych roszczeń pracownika w
roszczenia pieniężne, to wobec braku wyraźnego przepisu, nieuprawniony jest po-
gląd, w myśl którego takiemu przekształceniu ulegałoby roszczenie o przywrócenie
do pracy. Trzeba bowiem przyjąć, że wpływ upadłości pracodawcy na stosunki pracy
został uregulowany odrębnie i regulacje z dziedziny prawa pracy mają pierwszeń-
stwo przed ogólnymi przepisami prawa upadłościowego. Te rozważania prowadzą do
wniosku, że w sprawie o przywrócenie do pracy spór nie dotyczy przedmiotu należą-
cego do masy. Do masy zaliczony mógłby zostać tylko „przedmiot” w postaci rosz-
czenia odszkodowawczego, w które - bez woli powoda - przekształcić by się musiało
roszczenie o przywrócenie do pracy, a do takiego twierdzenia brak jest podstaw.
Przeciwko uznaniu roszczenia o przywrócenie do pracy za „przedmiot” wchodzący w
skład masy upadłości bez takiego przekształcenia przemawia bowiem sama istota
postępowania upadłościowego. Roszczenie takie nie nadaje się do umieszczenia na
liście wierzytelności i zaspokojenia w trybie określonym w rozdziale VIII Prawa upa-
dłościowego. Warto przy tym zwrócić uwagę na konsekwencje zawieszenia postę-
powania na podstawie art. 174 § 1 pkt 4 KPC. Może ono zostać podjęte przeciwko
syndykowi tylko w wypadku, gdy w postępowaniu upadłościowym sędzia komisarz
nie uznał tej wierzytelności albo gdy na skutek sprzeciwu sąd odmówił jej uznania
(art. 161 § 2, art. 165 Prawa upadłościowego). Dopiero po zakończeniu lub umorze-
niu postępowania upadłościowego możliwe jest dochodzenie od upadłego roszczenia
dotyczącego nieuznanej w tym postępowaniu wierzytelności. Wszystkie te rozważa-
nia prowadzą do wniosku o braku podstaw do zawieszenia postępowania w sprawie
o roszczenie o przywrócenie do pracy wówczas, gdy w toku postępowania ogłoszona
została upadłość pracodawcy. Konkluzji tej nie zmienia możliwość zasądzenia przez
sąd odszkodowania zamiast dochodzonego przez pracownika przywrócenia do
6
pracy. Przedmiot sporu w rozumieniu art. 174 § 1 pkt 4 KPC wyznacza roszczenie
powoda, a możliwości uwzględnienia przez sąd roszczenia alternatywnego nie mają
znaczenia dla określenia przedmiotu sporu. Dla udzielenia odpowiedzi nie ma też
znaczenia prawo do wynagrodzenia za czas pozostawania bez pracy wynikające z
art. 47 KP. Roszczenie pracownika o to wynagrodzenie powstaje z chwilą podjęcia
pracy w wyniku przywrócenia orzeczonego przez sąd. Chwila powstania roszczenia
wyznacza dłużnika, nie jest nim upadły, lecz masa upadłości. Konsekwencje proce-
sowe ogłoszenia upadłości nie mogą zatem obejmować tego roszczenia.
Pozostaje zatem do rozwiązania problem, przeciwko komu ma się toczyć po-
stępowanie w sprawie o przywrócenie do pracy po ogłoszeniu upadłości pracodawcy.
Zgodnie z art. 20 § 1 Prawa upadłościowego, na skutek ogłoszenia upadłości upadły
traci z samego prawa zarząd majątkiem stanowiącym masę upadłości, zarząd ten
obejmuje - w myśl art. 90 tego Prawa - syndyk. Dotyczy to oczywiście także zakładu
pracy wchodzącego w skład majątku upadłego. W konsekwencji syndyk wykonuje -
w ramach zarządu - obowiązki pracodawcy. Z tego względu i zgodnie z art. 59 Prawa
upadłościowego postępowanie w sprawie o przywrócenie do pracy od chwili ogło-
szenia upadłości może się toczyć jedynie przeciwko syndykowi. Zakład pracy pozo-
staje własnością upadłego; w sensie materialnoprawnym upadły pozostaje też pra-
codawcą. W procesie następuje natomiast - jak to jest określane w doktrynie - pod-
stawienie procesowe (zastępstwo pośrednie), polegające na tym, że zastępca działa
na rzecz zastąpionego, ale w imieniu własnym i jako podmiot podstawiony ma legi-
tymację procesową, której pozbawiony jest podmiot, będący stroną w znaczeniu
materialnym, w miejsce którego zachodzi podstawienie (tak: W. Broniewicz: Stano-
wisko syndyka upadłości w procesach z jego udziałem, PiP 1993 nr 2, str. 41 - 49). Z
tych przyczyn należy uznać, że od chwili ogłoszenia upadłości postępowanie w
sprawie o przywrócenie do pracy może się toczyć tylko przeciwko syndykowi.
Z tych wszystkich względów Sąd Najwyższy podjął uchwałę o treści podanej w
sentencji. Bezprzedmiotowe stało się - wobec zajętego stanowiska - udzielenie od-
powiedzi na trzecie z pytań przedstawionych przez Sąd Okręgowy.
========================================