Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 5 grudnia 2002 r.
I PK 33/02
Termin upływu trzeciego miesiąca ciąży (art. 177 § 3 k.p.), oblicza się w
równej miary miesiącach księżycowych (28 dni).
Przewodniczący SSN Roman Kuczyński, Sędziowie SN: Zbigniew Myszka
(sprawozdawca), Jadwiga Skibińska-Adamowicz.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 5 grudnia 2002 r. sprawy
z powództwa Lidii Z. przeciwko „P.S.” Spółce z o.o. w G. o ustalenie i dopuszczenie
do pracy, na skutek kasacji strony pozwanej od wyroku Sądu Okręgowego-Sądu
Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Gliwicach z dnia 26 września 2001 r. [...]
o d d a l i ł kasację i zasądził na rzecz powódki od strony pozwanej kwotę
100 zł tytułem zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Gliwicach wyrokiem
z dnia 26 września 2001 r. zmienił zaskarżony przez powódkę Lidię Z. wyrok Sądu
Rejonowego-Sądu Pracy w Gliwicach z dnia 27 kwietnia 2001 r. w jego punkcie 1 w
ten sposób, że ustalił, iż umowa o pracę łącząca powódkę z pozwaną „P.S.” Spółką z
o.o. w G. uległa przedłużeniu do dnia 29 listopada 2000 r., będącego dniem porodu,
a ponadto oddalił apelację powódki w pozostałym zakresie i zniósł pomiędzy stro-
nami koszty zastępstwa procesowego. W sprawie tej ustalono, że powódka była za-
trudniona u strony pozwanej od dnia 1 marca 2000 r. do dnia 31 maja 2000 r. na
podstawie umowy o pracę na okres próbny na stanowisku pracownika utrzymania
czystości. Powódka przedstawiła pracodawcy zaświadczenie lekarskie z dnia 30
maja 2000 r., wskazujące, że jest w trzecim miesiącu ciąży. Pozwany nie uznał tego
zaświadczenia. Lekarz prowadzący powódkę, który wydał przedłożone pracodawcy
zaświadczenie lekarskie o stanie ciąży, stwierdził, iż w dniu 30 maja 2000 r. upłynął 3
miesiąc księżycowy ciąży. Według tego lekarza, stan ciąży określa się w miesiącach
2
księżycowych, które liczą po 28 dni i nie są równe długości miesięcy kalendarzo-
wych. W celu ustalenia, czy w dniu 31 maja 2000 r. upłynął 3 miesiąc (kalendarzowy)
ciąży powódki, Sąd Pracy przeprowadził dowód z opinii biegłego lekarza ginekologa-
położnika. Z uzyskanej opinii wynikało, że w ostatnim dniu trwania umowy na okres
próbny nie upłynął trzeci miesiąc kalendarzowy ciąży powódki, a zatem bez znacze-
nia było stwierdzenie lekarza prowadzącego powódkę, że w tym dniu upłynął trzeci
miesiąc księżycowy jej ciąży. Na podstawie takich ustaleń Sąd pierwszej instancji
wskazał, iż termin z art. 177 § 3 k.p. liczy się według zasad określonych w art. 114
k.c., a zatem w miesiącach kalendarzowych, które liczą 30 dni. Nie było zatem żad-
nych podstaw prawnych, ażeby stan ciąży powódki liczyć w miesiącach księżyco-
wych dla celów określonych w prawie pracy.
Stanowiska tego nie podzielił Sąd Okręgowy, który zwrócił uwagę, że ustawo-
dawca nie wskazał sposobu i metody obliczania miesięcy ciąży, przeto zaawanso-
wanie stanu ciąży prawidłowo określa praktyka medyczna. Z uwagi na to, że ciąża
jest stanem fizjologicznym, należy posiłkować się terminologią medyczną, która za-
awansowanie stanu ciąży wylicza w miesiącach księżycowych, gdzie każdy taki mie-
siąc ma 28 dni kalendarzowych, a za okres trwania ciąży przyjmuje się 10 miesięcy
księżycowych, tj. 280 dni kalendarzowych, licząc od pierwszego dnia ostatniej men-
struacji do dnia porodu, co potwierdza także specjalistyczna literatura (podręczniki
medycyny sądowej dla prawników). Jeżeli ustawodawca w art. 177 § 3 k.p. odwołuje
się do trzeciego miesiąca ciąży, „nie definiując tego pojęcia”, to prawidłowa wykład-
nia nakazuje uwzględniać medyczne rozumienie stanu ciąży określane w miesiącach
księżycowych, a nie w miesiącach kalendarzowych. W takich okolicznościach
sprawy, Sąd drugiej instancji „za całkowicie nieprzydatną” uznał sporządzoną w
sprawie opinię przez biegłego lekarza specjalistę chorób kobiecych i położnictwa,
ponieważ zgodnie z zaleceniem Sądu Pracy ustalił on datę upływu trzeciego miesią-
ca kalendarzowego ciąży powódki. Tymczasem z kart ciąży powódki wynika, że data
ostatniej menstruacji przypadała u niej w dniu 3 marca 2000 r., a zatem w dniu 31
maja tego roku na pewno upłynął trzeci miesiąc księżycowy jej ciąży, co potwierdził
lekarz prowadzący powódkę w swoich zeznaniach, a także w pisemnym zaświad-
czeniu.
W kasacji pełnomocnik pozwanego pracodawcy podniósł zarzut błędnej wy-
kładni art. 177 § 3 k.p. oraz art. 112 k.c. w związku z art. 300 k.p. przez bezpodstaw-
ne uznanie, że do obliczania 3 miesięcznego terminu z art. 177 § 3 k.p. nie mają za-
3
stosowania zasady prawa cywilnego dotyczące obliczania terminów. Ponadto zarzu-
cił naruszenie art. 381 k.p.c. w związku z art. 368 § 1 pkt 4 k.p.c. wynikające z doko-
nania ustaleń faktycznych na podstawie dołączonego dopiero do apelacji powódki
zaświadczenia lekarskiego z dnia 18 kwietnia 2001 r., w którym lekarz prowadzący
stwierdził, iż w dniu „31.5.2001 r.” była ona w „III miesiącu” ciąży. Na tych podsta-
wach wnosił o zmianę zaskarżonego wyroku i oddalenie apelacji powódki od wyroku
Sądu Pracy, ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu, a także zasądzenie od powódki na
rzecz pozwanej kosztów zastępstwa procesowego w kwocie 1.500 zł. W sprawie wy-
stępuje istotne zagadnienie prawne polegające na potrzebie wyjaśnienia, czy upływ
trzeciego miesiąca ciąży, o którym stanowi art. 177 § 3 k.p., następuje według zasad
prawa cywilnego (art. 112 k.c. w związku z art. 300 k.p.), czy według praktyki me-
dycznej. Konieczne byłoby także wyjaśnienie od jakiej daty początkowej należy liczyć
okres ciąży w myśl art. 112 k.c., gdyż „data ta jest przez medycynę w sposób kon-
wencjonalny przyjmowana w sposób sprzeczny z prawdopodobieństwem rzeczywi-
stej daty poczęcia dziecka i w tym zakresie istnieje dalsza potrzeba wykładni art. 117
§ 3 Kodeksu pracy”. Potrzeba wypowiedzi Sądu Najwyższego w tej kwestii „decydo-
wać będzie o rozstrzygnięciu” w innej sprawie, jaką prowadzi pełnomocnik pozwanej,
a taka precedensowa wykładnia będzie „wskazaniem dla innych, przyszłych spraw
sądowych, doktryny, a wreszcie samych pracodawców i pracowników”. Wartość
przedmiotu zaskarżenia pełnomocnik pozwanej wyliczył na kwotę 14.723 zł, na którą
składa się wynagrodzenie, jakie przysługiwałoby powódce od dnia 1 czerwca 2000 r.
do 30 listopada 2000 r., powiększone o składki na ubezpieczenie i świadczenie urlo-
powe.
W odpowiedzi na kasację powódka wniosła o odmowę jej przyjęcia jako oczy-
wiście bezzasadnej, względnie o jej oddalenie i zasądzenie kosztów postępowania
„według załączonego spisu bądź według norm przepisanych”, podkreślając, że wy-
kładnia art. 177 § 3 k.p. jest oparta na „dotychczasowej, utrwalonej praktyce - przepis
ten obowiązuje ponad 25 lat - a nadto zgodna z ustalonymi zwyczajami i zasadami
współżycia społecznego. Bezspore jest, iż stopień zaawansowania wiedzy medycz-
nej istniejący w dacie uchwalania przepisu i upowszechniona praktyka lekarska doty-
cząca periodyzacji ciąży w miesiącach księżycowych, nie pozostawiały dla ustawo-
dawcy, ani organom stosującym prawo miejsca na żadne wątpliwości interpretacyj-
ne”.
4
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 177 § 3 k.p. umowa o pracę zawarta na czas określony lub na
czas wykonania określonej pracy albo na okres próbny przekraczający jeden mie-
siąc, która uległaby rozwiązaniu po upływie trzeciego miesiąca ciąży, ulega przedłu-
żeniu do dnia porodu. Kluczowy problem w rozpoznawanej sprawie dotyczy metody i
sposobu ustalenia stanu zaawansowania ciąży liczonej w miesiącach, albowiem
upływ trzeciego miesiąca ciąży - do ostatniego dnia trwania terminowych umów o
pracę lub umowy na okres próbny przekraczający jeden miesiąc - powoduje z mocy
powołanej normy prawnej przedłużenie realizowanego stosunku pracy do dnia poro-
du.
Wstępnie trzeba zasygnalizować, że bezpodstawne uznanie przez pracodaw-
cę, iż przed upływem końcowego dnia obowiązywania wyżej wymienionych umów
terminowych lub umowy na okres próbny nie upłynął trzeci miesiąc ciąży, pozostaje
bez wpływu na przedłużenie z mocy prawa realizowanych stosunków pracy do dnia
porodu. Spór na tym tle dotyczy zatem zawsze ustalenia dalszego istnienia przedłu-
żonego ex lege (art. 177 § 3 k.p.) stosunku pracy. Taki charakter sprawy wymaga
prowadzenia przez sądy pracy postępowania dowodowego z urzędu (art. 4771
§ 11
k.p.c.), co już dyskwalifikuje proceduralne zarzuty kasacyjne naruszenia art. 368 § 1
pkt 4 i 381 k.p.c., oparte na twierdzeniu o niedopuszczalności powoływania dopiero
w postępowaniu apelacyjnym nowych faktów lub dowodów, które strona mogła po-
wołać już w postępowaniu pierwszoinstancyjnym. Inaczej rzecz ujmując, obowiązek
prowadzenia przez sądy pracy postępowania dowodowego z urzędu w sprawach o
ustalenie istnienia stosunku pracy wyklucza pominięcie przez te sądy jakichkolwiek
faktów lub dowodów, a zatem także tych, które strona mogła powołać w postępowa-
niu pierwszoinstancyjnym. Ponadto w odniesieniu do zaświadczenia lekarskiego o
stanie ciąży powódki zarzut ten jest oczywiście bezzasadny, albowiem sama strona
skarżąca przyznała w kasacji, iż pierwsze zaświadczenie lekarza prowadzącego z
daty 30 maja 2000 r. stwierdzające, że w tym dniu powódka jest w trzecim miesiącu
ciąży zostało jej doręczone wraz z pozwem. Przedłożone w postępowaniu apelacyj-
nym kolejne zaświadczenie przez tego samego lekarza z dnia 18 kwietnia 2001 r.
jedynie precyzowało, iż w dniu 31 maja 2001 r. (co było oczywistą pomyłką pisarską
w zakresie mylnego wskazania roku), nastąpił upływ trzeciego miesiąca ciąży po-
5
wódki w 2000 r. Oceniając zebrany w sprawie materiał dowodowy, w tym kartę prze-
biegu ciąży, pisemne zaświadczenia i zeznania lekarza prowadzącego powódkę,
Sąd drugiej instancji ostatecznie przyjął, że do ostatniego dnia zatrudnienia powódki
na podstawie umowy o pracę na trzymiesięczny okres próbny „na pewno upłynął
trzeci miesiąc ciąży (miesiąc księżycowy)”. Wobec nieskuteczności proceduralnych
zarzutów kasacyjnych ustalenie to wiąże Sąd Najwyższy (art. 39311
§ 2 k.p.c.).
Rozstrzygnięcie sprawy wymaga wskazania metody i sposobu liczenia za-
awansowania stanu ciąży mierzonej w miesiącach. Nie ma wątpliwości, że kwestia
terminów prawa pracy nie jest jednolicie unormowana w przepisach prawa pracy,
które w szczególności mogą być liczone w godzinach (jeżeli dotyczą czasu pracy),
odnoszone do konkretnej daty (np. dzień rozpoczęcia pracy lub zawarcia umowy o
pracę - art. 26 k.p., bądź ściśle określony termin wypowiedzenia umowy o pracę - art.
30 § 21
k.p.), a ponadto mogą to być terminy tygodniowe, miesięczne lub ich wielo-
krotności, albo liczone w latach (kalendarzowych lub faktycznie przepracowanych).
Stan ciąży pracownicy powinien być stwierdzony świadectwem lekarskim (art.
185 § 1 k.p.). Oznacza to, że udokumentowanie stanu ciąży należy do lekarza, który
wystawia odpowiednie zaświadczenie lekarskie, przy czym w aktualnym stanie praw-
nym brakuje formalnych wskazań, jaki lekarz i w jakim trybie wydaje tego rodzaju
dokument. Z treści § 12 ust. 1 pkt 1 rozporządzenia Ministra Pracy i Spraw Socjal-
nych z dnia 27 września 1999 r. w sprawie określenia dowodów stanowiących pod-
stawę przyznania i wypłaty zasiłków z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i
macierzyństwa (Dz.U. Nr 65, poz. 742 ze zm.), który stanowi, że dowodem do przy-
znania i wypłaty zasiłku macierzyńskiego jest zaświadczenie lekarskie stwierdzające
przewidywaną datę porodu lub skrócony odpis aktu urodzenia dziecka, wynika, że
wystarczającym dowodem na stwierdzenie stanu ciąży kobiety jest zaświadczenie
pochodzące od lekarza, który może wskazać określony termin zaawansowania stanu
ciąży. W razie sporu kwestie te podlegają sprawdzeniu w postępowaniu sądowym.
Norma zawarta w art. 177 § 3 k.p. nie określa sposobu obliczenia trzeciego
miesiąca ciąży, co sprawia, iż w sprawach nieunormowanych przepisami prawa
pracy do stosunku pracy stosuje się odpowiednio przepisy Kodeksu cywilnego, jeżeli
nie są one sprzeczne z zasadami prawa pracy (art. 300 k.p.). Zawarte w art. 300 k.p.
odesłanie nie stanowi dyrektywy nakazującej stosowanie expressis verbis przepisów
Kodeksu cywilnego o terminach materialnoprawnych, skoro wskazuje na ich odpo-
wiednie, posiłkowe stosowanie, przy koniecznym uwzględnieniu zasad prawa pracy,
6
z którymi przepisy Kodeksu cywilnego nie mogą pozostawać w sprzeczności. Z
przepisów tego Kodeksu dotyczących sposobu obliczania materialnoprawnych termi-
nów prawa cywilnego należy wyłączyć unormowanie z art. 114 k.c., który - wskazując
sposób wyliczania na 30 dni terminów oznaczonych w miesiącach - odnosi go do
przypadków, w których ciągłość terminu nie jest wymagana. Tymczasem stan fizjolo-
giczny ciąży jest, co do zasady, nieprzerwany, albowiem poza wyjątkami kończy go
poród, co sprawia, iż ciągłość w zakresie upływu trzeciego miesiąca ciąży wyklucza
liczenie miesięcy ciąży tak, jakby każdy z nich liczył trzydzieści dni (art. 114 k.c.).
Pozostaje zatem możliwość określenia upływu trzeciego miesiąca ciąży według reguł
zawartych w art. 112 k.c. w związku z art. 300 k.p. Na taką potrzebę wskazał Sąd
Najwyższy w powoływanym w kasacji wyroku z dnia 7 lutego 2001 r., I PKN 231/01
(okładka do OSNAPiUS 2001 nr 16), przyjmując, iż do obliczenia terminu, o którym
stanowi art. 177 § 3 k.p. zastosowanie ma art. 112 k.c. Uzasadniając taki pogląd Sąd
Najwyższy wyraził jednak jedynie zapatrywanie, iż „zbyt dużym uproszczeniem jest
przyjęcie, że miesiąc liczy cztery tygodnie (skoro poza lutym każdy inny miesiąc jest
dłuższy niż cztery tygodnie), a więc trzy miesiące to dwanaście tygodni. Ze względu
na ilość dni w miesiącu (28, 29, 30 lub 31) okres trzech miesięcy liczy faktycznie 90-
92 dni, co długotrwałością odpowiada okresowi trzynastu tygodni (dziewięćdziesięciu
jeden dni), a zatem początek trzynastego tygodnia nie oznacza, że doszło już do
upływu trzech miesięcy”. Takie stanowisko jest rachunkowo prawidłowe w ogólności,
ponieważ zaprezentowany sposób wyliczenia daje okresy trzymiesięczne w rozmia-
rze od 89 do 92 dni kalendarzowych, co jednakże przekreśla jednolitość rozumienia
upływu trzeciego miesiąca ciąży wymaganą w ujęciu normatywnym art. 177 § k.p.
Zastosowanie tej metody matematycznej prowadziłoby bowiem do przypadków, w
których koniec trzeciego miesiąca ciąży mógłby upływać pomiędzy 89 a 92 dniami
kalendarzowymi w zależności od miesięcy kalendarzowych, na które przypada ten
fizjologiczny stan kobiety. Tymczasem abstrakcyjna hipoteza normy ochronnej z tego
samego art. 177 § 3 k.p. ustanawia jeden termin upływu trzeciego miesiąca ciąży,
bez względu na długość miesięcy kalendarzowych, w jakich mogą przebiegać stany
ciąży u różnych pracownic, zważywszy że każda terminowa umowa o pracę lub
umowa na okres próbny dłuższy niż jeden miesiąc, która uległaby rozwiązaniu po
upływie trzeciego miesiąca ciąży pracownicy, ulega ex lege z mocy art. 177 § 3 k.p.
przedłużeniu do dnia porodu. Norma ta nie dopuszcza zatem takiego pojmowania
7
terminu upływu trzeciego miesiąca ciąży, który byłby różny w zależności od miesięcy
kalendarzowych, w których przebiegają stany ciąży.
Wyznacza to konieczność wskazania jednolitego sposobu wyliczenia terminu
upływu trzeciego miesiąca ciąży dla każdej ciężarnej pracownicy, której sytuacja
prawna odpowiada hipotezie zawartej w art. 177 § 3 k.p. Cel taki można osiągnąć
przez takie odpowiednie stosowanie reguł przewidzianych w art. 112 k.c. w związku z
art. 300 k.p. do obliczenia terminu z art. 177 § 3 k.p., które nie byłyby sprzeczne z
zasadami prawa pracy. Poddawany wykładni termin z art. 177 § 3 k.p. stanowi o
ukończeniu trzeciego miesiąca ciąży, która jest stanem fizjologicznym kobiety ustala-
nym według wiedzy lekarskiej, a zatem już prima facie jego określenie nie może po-
mijać utrwalonych standardów medycznych w tym zakresie. Wymaga to uwzględnia-
nia wypracowanych w medycynie konwencji opartych na stanie aktualnej wiedzy
specjalistycznej, z której wynika określona lekarska (medyczna) metoda (sposób)
ustalenia daty poczęcia, którą trudno precyzyjnie i jednoznacznie określić, a także
liczenie okresów przebiegu ciąży w miesiącach księżycowych, które mają realne (a
nie „księżycowe”, jak utrzymuje w kasacji strona skarżąca) odniesienie do tygodnio-
wych okresów przebiegu ciąży, których liczenie nie jest obarczone żadnym błędem,
albowiem każdy tydzień liczy siedem kolejnych dni kalendarzowych. Warto tu zasy-
gnalizować, że tygodniowy sposób liczenia przebiegu ciąży posiada normatywne
znaczenie przy ocenie legalności przerwania ciąży, które może być wyjątkowo do-
puszczone do chwili osiągnięcia przez płód zdolności do samodzielnego życia poza
organizmem kobiety ciężarnej, jeżeli od początku ciąży nie upłynęło więcej niż 12
tygodni (art. 4a ust. 2 ustawy z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochro-
nie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży Dz.U. Nr 17,
poz. 78 ze zm.). Stosownie do aktualnej wiedzy medycznej, stan zaawansowania
ciąży liczy się zasadniczo i precyzyjnie w tygodniach, a według tej metody liczenia
ciąża trwa 40 tygodni, czyli 280 dni kalendarzowych. Warto zauważyć, że taka liczba
nieprzerwanych dni nie daje się przeliczyć na zamkniętą ilość pełnych miesięcy ka-
lendarzowych, a jedynie na dziesięć pełnych miesięcy księżycowych, liczonych po 28
nieprzerwanych dni kalendarzowych, obejmujących po cztery tygodnie. Oznacza to,
iż taki wynik obliczeń, począwszy od konwencjonalnie (medycznie) ustalonej daty
poczęcia, nie jest obarczony żadnym błędem w odniesieniu do rozumienia i liczenia
fizjologicznego stanu ciąży tylko w zamkniętych miesiącach księżycowych, a nie w
miesiącach liczonych ściśle wedle zasad Kodeksu cywilnego. Względy te powodują,
8
że upływ trzeciego miesiąca ciąży, o którym stanowi art. 177 § 3 k.p., następuje z
upływem trzech miesięcy księżycowych, które obejmują trzy 4-tygodniowe lub trzy
28-dniowe okresy trwania ciąży, liczone na podstawie odpowiedniego stosowania art.
112 k.c. w związku z art. 300 k.p., w sposób niesprzeczny z konstytucyjną zasadą
ochrony macierzyństwa (art. 18 Konstytucji RP), a także zasadą prawa pracy wzmo-
żonej ochrony pracy pracownic w okresie ciąży (wyrażoną w art. 177-189 k.p.). W
ocenie składu orzekającego, taka wykładnia art. 177 § 3 k.p. zapewnia konieczne
uporządkowane i jednolite rozumienie upływu terminu trzeciego miesiąca ciąży u
każdej pracownicy ciężarnej, którego wyliczenie nie jest obarczone żadnym błędem,
albowiem każdy tydzień ciąży pracownicy liczy siedem kolejnych dni kalendarzo-
wych, poczynając od dnia poczęcia, a cztery takie tygodnie wskazują jednolicie mie-
sięczny okres ciąży. Upływ trzeciego miesiąca ciąży w okresach trwania terminowej
umowy o pracę lub umowy na okres próbny dłuższy niż jeden miesiąc, przedłuża
trwanie stosunków pracy kobiet ciężarnych do dnia porodu z mocy art. 177 § 3 k.p.
Pozwala to wyrazić stanowisko, że odpowiednie stosowanie art. 112 k.c. w związku z
art. 300 k.p., tj. w sposób niesprzeczny z konstytucyjną zasadą ochrony macierzyń-
stwa oraz zasadą prawa pracy wzmożonej ochrony pracownic ciężarnych, do okre-
ślenia terminu upływu trzeciego miesiąca ciąży, o którym stanowi art. 177 § 3 k.p.,
wymaga jednolitego obliczania stanu ciąży w równej miary miesiącach księżycowych.
Mając powyższe na uwadze Sąd Najwyższy z mocy art. 39312
k.p.c. oddalił
kasację nie mającą usprawiedliwionych podstaw, orzekając o kosztach procesu w
zgodzie z art. 98 k.p.c.
========================================