Pełny tekst orzeczenia

POSTANOWIENIE Z DNIA 20 KWIETNIA 2005 R.
I KZP 8/05
Formułując w art. 186 § 1 in fine k.p.k. bezwzględny zakaz dowodowy
ustawodawca wprowadza zakaz wykorzystania jako dowodu w sprawie po-
przednio złożonych zeznań przez osobę, która skorzystała z przysługują-
cego jej prawa odmowy ich złożenia; natomiast unormowanie przyjęte w
art. 391 § 2 k.p.k. oznacza, że w sytuacji określonej w art. 182 § 3 k.p.k.
możliwe jest odczytanie świadkowi na rozprawie tego, co uprzednio wyja-
śnił jako oskarżony (podejrzany).
Przewodniczący: Prezes SN L. Paprzycki.
Sędziowie SN: K. Cesarz, F. Tarnowski (sprawozdawca).
Prokurator Prokuratury Krajowej: A. Herzog.
Sąd Najwyższy w sprawie Jerzego B., po rozpoznaniu, przedstawio-
nego na podstawie art. 441 § 1 k.p.k. przez Sąd Okręgowy w K., postano-
wieniem z dnia 21 stycznia 2005 r., zagadnienia prawnego wymagającego
zasadniczej wykładni ustawy:
„Czy przepis art. 391 § 2 k.p.k. stanowi lex specialis do bezwzględnego za-
kazu dowodowego określonego w art. 186 § 1 k.p.k. w sytuacji, gdy osoba
występująca w postępowaniu sądowym w charakterze świadka, która w
innej toczącej się sprawie występuje jako osoba oskarżona o współudział w
przestępstwie objętym postępowaniem, skorzystała w terminie określonym
w art. 186 § 1 k.p.k. z prawa odmowy zeznań na podstawie art. 182 § 3
k.p.k.?”
2
p o s t a n o w i ł odmówić podjęcia uchwały.
U Z A S A D N I E N I E
Przedstawione przez Sąd Okręgowy zagadnienie prawne wyłoniło się
w następującej sytuacji procesowej.
Jerzy B. został oskarżony o popełnienie – wspólnie i w porozumieniu
z innymi osobami – przestępstwa określonego w art. 286 § 1 k.k. w zw. z
art. 294 § 1 k.k. i art. 270 § 1 k.k. w zw. z art. 11 § 2 k.k. i art. 12 k.k. U
podstaw oskarżenia legły wyjaśnienia Marka Z., który będąc pierwszym
podejrzanym o popełnienie powyższego przestępstwa, w toku śledztwa
prowadzonego przez Prokuraturę Rejonową w R., pomówił Jerzego B. i
jeszcze inną osobą o współudział w tym przestępstwie.
Po wniesieniu aktu oskarżenia przeciwko Markowi Z. w dniu 18
czerwca 2000 r. sprawa toczyła się przed Sądem Rejonowym w K., i w dniu
22 września 2004 r. zapadł nieprawomocny wyrok skazujący. Natomiast w
stosunku do Jerzego B., na etapie śledztwa, sprawę wyłączono do odręb-
nego postępowania, natomiast akt oskarżenia co do niego wpłynął do Sądu
Rejonowego w K. w październiku 2001 r.
W tej właśnie sprawie, wezwany na rozprawę w charakterze świadka
Marek Z. oświadczył, że korzysta z przysługującego mu zgodnie z art. 182
§ 3 k.p.k. prawa odmowy zeznań. Wobec takiego oświadczenia, świadek
nie został przesłuchany ani też nie odczytano jego uprzednio złożonych
wyjaśnień w trybie art. 391 § 2 k.p.k. W rezultacie, Sąd Rejonowy w K., wy-
rokiem z dnia 26 października 2004 r., uniewinnił Jerzego B. od popełnienia
zarzuconego mu czynu. Powyższy wyrok na niekorzyść oskarżonego za-
skarżył prokurator, zarzucając obrazę przepisów art. 182 § 3 k.p.k. w zw. z
art. 391 § 2 k.p.k., polegającą na błędnym uznaniu, że wcześniejsze ze-
3
znania i wyjaśnienia Marka Z., złożone w sprawie Sądu Rejonowego w K.,
nie mogą służyć za dowód w sprawie, ani nie mogą być odtworzone. Sąd
odwoławczy, rozpoznając apelację prokuratora, uznał, że wyłoniło się za-
gadnienie prawne, sformułowane na wstępie, które – w trybie art. 441 § 1
k.p.k. – przekazał do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu.
W uzasadnieniu postanowienia, wydanego w dniu 21 stycznia 2005
r. Sąd Okręgowy w K. stwierdził, że w praktyce orzeczniczej występują po-
ważne wątpliwości i rozbieżności w interpretacji przepisów art. 391 § 2
k.p.k. w zw. z art. 182 § 3 k.p.k. i art. 186 § 1 k.p.k. Wątpliwości te pogłę-
biają różnice poglądów wśród przedstawicieli nauki na temat zakazu od-
twarzania wcześniejszych wypowiedzi świadka, który skorzystał z prawa
odmowy zeznań. Wprawdzie, przepis art. 391 § 2 k.p.k. stanowi, że w wy-
padku określonym w art. 182 § 3 k.p.k. wolno również odczytywać na roz-
prawie protokoły złożonych uprzednio przez świadka wyjaśnień w charakte-
rze oskarżonego, jednak usytuowanie tego pierwszego przepisu w dziale
niepoświęconym dowodom, wobec kategorycznego brzmienia przepisu art.
186 § 1 k.p.k., sprawia, że jednoznaczne rozumienie powyższych unormo-
wań jest wysoce utrudnione. Zdaniem Sądu Odwoławczego nie można
pominąć też wątpliwości w realizacji wobec świadka normy zawartej w art.
391 § 3 k.p.k. w zw. z art. 389 § 2 k.p.k., czyli dopuszczalności zwrócenia
się do takiego świadka o wypowiedzenie się co do treści odczytanego pro-
tokołu i o wyjaśnienie zachodzących sprzeczności. W takiej sytuacji, przy-
znane świadkowi określonemu w art. 182 § 3 k.p.k. prawo odmowy zeznań
jawi się bowiem jako pozorne.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przyjęta przez ustawodawcę w art. 391 § 2 k.p.k. konwencja języko-
wa jest tego rodzaju, że przy dokonywaniu wykładni tego przepisu należy
zastosować regułę clara non sunt interpretanda, co w niniejszej sprawie
nakazuje odmowę podjęcia uchwały. Z treści art. 391 § 2 k.p.k. jedno-
4
znacznie bowiem wynika, że w wypadku określonym w art. 182 § 3 k.p.k.
wolno odczytywać na rozprawie protokoły złożonych poprzednio przez
świadka wyjaśnień w charakterze oskarżonego.
Jednakże wątpliwości podniesione przez Sąd Odwoławczy w uza-
sadnieniu postanowienia o przekazaniu zagadnienia prawnego dotyczą nie
tyle wykładni art. 391 § 2 k.p.k., lecz wzajemnych relacji między tym prze-
pisem a zakresem bezwzględnego zakazu dowodowego określonego w
art. 186 § 1 k.p.k. w zw. z art. 182 § 3 k.p.k., i właśnie to, choć nie stanowi
zagadnienia prawnego, o którym mowa w art. 441 § 1 k.p.k., wymaga jed-
nak wyjaśnienia.
Przepis art. 186 § 1 k.p.k. określa termin, w którym można skorzystać
z uprawnienia do odmowy zeznań oraz ze zwolnienia od złożenia zeznań
na podstawie art. 185 k.p.k., a mianowicie osoba uprawniona musi oświad-
czyć, że chce z tego prawa skorzystać, nie później niż przed rozpoczęciem
pierwszego zeznania w postępowaniu sądowym. Jest to termin prekluzyjny,
w którym wolno skorzystać z uprawnień przewidzianych w art. 182 k.p.k. i
art. 185 k.p.k., niezależnie od tego, czy świadek był uprzednio przesłucha-
ny w postępowaniu przygotowawczym, czy też nie. Jeżeli świadek złoży
oświadczenie o skorzystaniu z przysługującego mu prawa po upływie ter-
minu, wówczas jego oświadczenie jest prawnie nieskuteczne, co sprawia,
że ciąży na nim obowiązek złożenia zeznań ze wszystkimi tego konse-
kwencjami. Jeżeli natomiast oświadczenie świadka spełnia ustawowe wy-
mogi, wówczas ma zastosowanie zakaz dowodowy o charakterze bez-
względnym, odnoszący się do poprzednio złożonych zeznań (art. 186 § 1
in fine k.p.k.). Zakaz ten oznacza, że nie tylko nie wolno odczytywać proto-
kołów zeznań złożonych w toku postępowania przygotowawczego, ujaw-
niać ich albo odtwarzać zapisów wizualnych lub audialnych przesłuchania,
lecz także nie wolno ustalać treści tych zeznań innymi środkami dowodo-
wymi (szerzej na ten temat zob.: uchwała SN z dnia 24 stycznia 2001 r. I
5
KZP 47/00, OSNKW 2001, z. 3–4, poz. 18, glosy: aprobująca – P. Pratko-
wiecki, PS 2002, nr 2, s. 136, częściowo krytyczna – K. Marszał, PiP 2001,
nr 10, s. 111, krytyczna – K. Grzegorczyk, WPP 2002, nr 1, s. 159, a także
wyrok SN z dnia 28 listopada 2003 r. IV KK 14/03, OSN PiPr. 2004, nr 3,
poz. 9, glosa częściowo krytyczna M. Siwek, WPP 2004, nr 3, s. 139).
Prawo odmowy zeznań realizuje funkcję gwarancyjną, z którą kore-
sponduje zasada lojalności organów państwa wobec obywatela oraz prawo
każdego do rzetelnego i sprawiedliwego procesu przed niezawisłym i bez-
stronnym sądem (zob. m.in. P. Hofmański: Ochrona prawa człowieka w
prawie karnym procesowym. Zasada fair trial, w: Standardy praw człowieka
a polskie prawo karne. Warszawa 1995, s. 39; W. Kręcisz: O wykładni
ustaw w sposób zgodny z Konstytucją na tle stosowania art. 182 § 3 k.p.k.,
Prok. i Pr. 2000, nr 4, s. 8–11). Właśnie tym kierował się ustawodawca,
zawierając w art. 182 k.p.k. jego § 3, gwarantujący prawo odmowy zeznań
świadkowi, który w innej sprawie jest oskarżony o współudział w przestęp-
stwie objętym postępowaniem (zob. Uzasadnienie rządowego projektu ko-
deksu postępowania karnego, w: Nowe kodeksy karne – z 1997 r. z uza-
sadnieniami, Warszawa 1997, s. 411). Tego rodzaju unormowanie nie było
znane Kodeksom postępowania karnego z 1928 r. i 1969 r., choć regułę
taką przyjęto w orzecznictwie Sądu Najwyższego (zob. m.in.: uchwała z
dnia 27 listopada 1975 r. VI KZP 5/75, OSNKW 1976, z. 1, poz. 1, glosa
częściowo krytyczna M. Jeż-Ludwichowska, PiP 1976, nr 7, s. 171; wyroki
SN: z dnia 14 października 1970 r. IV KR 177/70, OSNKW 1971, z. 1, poz.
11; z dnia 3 maja 1971 r. Rw 447/71, OSNKW 1971, z. 9, poz. 140; z dnia
20 maja 1982 r. V KR 76/82, OSNKW 1982, z. 10-11, poz. 77; z dnia 8 ma-
ja 1986 r. II KR 109/86, OSNPG 1986, nr 12, poz. 166).
Formułując w art. 186 § 1 in fine k.p.k. bezwzględny zakaz dowodowy
ustawodawca wprowadza zakaz wykorzystania jako dowodu w sprawie po-
przednio złożonych zeznań przez osobę, która skorzystała z przysługują-
6
cego jej prawa odmowy ich złożenia, natomiast unormowanie przyjęte w
art. 391 § 2 k.p.k. oznacza, że w sytuacji określonej w art. 182 § 3 k.p.k.
możliwe jest odczytanie świadkowi na rozprawie tego, co uprzednio wyja-
śnił jako oskarżony (podejrzany).
Niewątpliwie mamy tu do czynienia z dwoma odmiennymi uregulo-
waniami dotyczącymi różnych sytuacji procesowych. Otóż, w razie zmiany
ról procesowych, w wyniku których osoba będąca uprzednio oskarżonym
(podejrzanym) jest przesłuchiwana w charakterze świadka, a także gdy
świadek w tym samym czasie jest oskarżony w innej toczącej się sprawie o
współudział w popełnieniu przestępstwa objętego postępowaniem, to wów-
czas, zgodnie z treścią art. 182 § 3 k.p.k., przysługuje mu prawo odmowy
zeznań i jeśli skorzysta z tego prawa, ustawodawca nie zezwala na wyko-
rzystywanie jako dowodu w sprawie poprzednio złożonych zeznań (art. 186
§ 1 in fine k.p.k.), jednakże pozwala sądowi na odczytanie wyjaśnień zło-
żonych przez świadka w innym postępowaniu (art. 391 § 2 k.p.k.). Zatem
nie ma tu żadnego zastosowania reguła lex specialis derogat legi generali,
na którą powołuje się Sąd Odwoławczy w pytaniu prawnym.
Ustawodawca przyznając prawo odmowy zeznań świadkowi, który
jest oskarżony w innej toczącej się sprawie o współudział w przestępstwie
objętym postępowaniem, spełnił wymagania gwarancyjne wynikające z re-
guły nemo se ipsum accusare tenetur. Regule tej nie sprzeciwia się unor-
mowanie § 2 art. 391 k.p.k., które opiera się na założeniu, że jeśli świadek
nie odmówił złożenia wyjaśnień w postępowaniu, w którym był przesłuchi-
wany w charakterze oskarżonego (podejrzanego), to nie ma przeszkód dla
dowodowego wykorzystania tych wyjaśnień w innym toczącym się postę-
powaniu. W wypadku przeto wyłączenia sprawy wobec jednego z oskarżo-
nych (podejrzanych) do odrębnego postępowania, osoba ta w razie we-
zwania jej w charakterze świadka, może skorzystać z prawa odmowy ze-
znań, ale wolno wówczas odczytać jej wyjaśnienia złożone zarówno w tym
7
postępowaniu, jak i w postępowaniu odrębnym. Taki też pogląd dominuje
w nauce (zob. np. T. Grzegorczyk: Kodeks postępowania karnego. Komen-
tarz, Warszawa 2004, s. 1005; P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek: Ko-
deks postępowania karnego, Komentarz, Tom II, Warszawa 2004, s. 426;
S. Waltoś: Proces karny. Zarys systemu, Warszawa 2003, s. 263).
Dodać jedynie należy oczywiste stwierdzenie, że gdyby nie rozłączo-
no (z różnych zresztą powodów) toczących się postępowań, zachodziłaby
niewątpliwie możliwość odczytania wcześniejszych wyjaśnień oskarżonego
w trybie art. 389 § 1 k.p.k. W wypadku zatem łącznego rozpoznawania
sprawy przeciwko współsprawcom, złożone poprzednio wyjaśnienia oskar-
żonego stanowią dowód, także gdy skorzysta on z prawa odmowy składa-
nia wyjaśnień. Wyłączenie sprawy oskarżonego do odrębnego postępowa-
nia nie może wobec tego skutkować nie tylko zapewnieniem takiej osobie
w istocie prawa do niewystępowania w charakterze świadka ze wszystkimi
tego prawnymi konsekwencjami, lecz także niemożliwością wykorzystania
wcześniejszych wyjaśnień w celu niemającym bezpośredniego związku z
sytuacją procesową takiej osoby.
Odmienna wykładnia art. 391 § 2 k.p.k. prowadziłaby do wniosków
niemożliwych do zaakceptowania i sprzecznych z ratio legis tego przepisu.
W rzeczywistości, art. 391 § 2 k.p.k. dopuszcza odczytywanie na rozprawie
protokołów złożonych poprzednio przez świadka wyjaśnień w charakterze
oskarżonego „w warunkach określonych w § 1”, a więc między innymi „je-
żeli świadek bezpodstawnie odmawia zeznań”. Rozumując a contrario –
gdy świadek odmawia zeznań na podstawie przysługującego mu prawa,
odczytywanie poprzednich jego wypowiedzi złożonych w innej roli proce-
sowej jest niedopuszczalne. Jedyny wyjątek, będący odstępstwem od tej
zasady, ustawodawca wprowadza właśnie w dalszej części § 2, przez uży-
cie sformułowania „w wypadku określonym w art. 182 § 3 k.p.k.”. Wyjąt-
8
kiem tym nie są zatem objęte, co oczywiste, sytuacje, o których mowa w
art. 182 § 1 k.p.k. i w art. 185 k.p.k.
W końcu, rozważenia wymaga kwestia podnoszona przez Sąd Odwo-
ławczy, jakoby prawo odmowy zeznań, przysługujące świadkowi zgodnie z
art. 182 § 3 k.p.k., pozostawało w rażącej kolizji z dyspozycją art. 389 § 2
k.p.k. w zw. z art. 391 § 3 k.p.k. i podważało możliwość korzystania z tego
prawa.
Skoro ten ostatni przepis stanowi, że „art. 389 § 2 stosuje się odpo-
wiednio”, to z tego unormowania wynikają jednoznaczne wnioski: 1) § 3
odnosi się do sytuacji, o których mowa zarówno w § 1 jak i § 2 art. 391
k.p.k.; 2) na przewodniczącym spoczywa obowiązek zwrócenia się do
świadka o wypowiedzenie się co do treści odczytanych wyjaśnień, nawet
gdy zachodzą warunki określone w art. 182 § 3 k.p.k.; 3) należy uwzględnić
specyfikę sytuacji procesowej takiego świadka, czemu dał wyraz ustawo-
dawca używając sformułowania „stosuje się odpowiednio”; 4) jest to prawo
(a nie obowiązek) świadka ustosunkowania się do wcześniej złożonych
przezeń wyjaśnień.
Wobec powyższego, nie może być mowy o wadliwym uregulowaniu,
czy też sprzeczności między tymi przepisami.