Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 7 września 2005 r.
II PK 296/04
Pracownik może zrzec się prawa do odszkodowania ustalonego w umo-
wie o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy, jeżeli jest to połączone
ze zwolnieniem go przez pracodawcę z zakazu podejmowania działalności kon-
kurencyjnej.
Przewodniczący SSN Krystyna Bednarczyk, Sędziowie SN: Zbigniew Myszka
(sprawozdawca), Kazimierz Jaśkowski.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 7 września 2005 r.
sprawy z powództwa Tomasza W. przeciwko R. SA Oddziałowi W. w P. o zapłatę, na
skutek kasacji strony pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 6
maja 2004 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i sprawę przekazał Sądowi Apelacyjnemu w
Poznaniu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasa-
cyjnego.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Poznaniu wyrokiem
z dnia 6 maja 2004 r. oddalił apelację strony pozwanej R. SA Oddziału W. w P. od
wyroku Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Poznaniu z
dnia 16 grudnia 2003 r. zasądzającego na rzecz powoda Tomasza W. odszkodowa-
nie w kwocie 57.960 zł z tytułu umowy o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku
pracy. W sprawie tej ustalono, że powód był pracownikiem pozwanego w okresie od
dnia 21 lutego 2000 r. do dnia 31 marca 2002 r. Pozwany Oddział miał i ma samo-
dzielność kadrową, na jego czele stoi dyrektor upoważniony do zawierania i rozwią-
zywania umów o pracę oraz do podejmowania wszelkich decyzji z zakresu prawa
pracy wobec podległych pracowników. Powód początkowo pracował na stanowisku
specjalisty, a od dnia 17 kwietnia 2000 r. na stanowisku dyrektora zespołu w C. W
2
dniu 25 lipca 2001 r. pomiędzy powodem a reprezentującym pracodawcę dyrektorem
Piotrem W. została zawarta umowa o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy,
w której powód zobowiązał się do nieprowadzenia działalności konkurencyjnej, w
zamian za co pozwany zobowiązał się do wypłaty odszkodowania. Następnie pi-
smem z dnia 18 stycznia 2002 r. powód został poinformowany o zwolnieniu go z za-
kazu konkurencji. W dniu 30 marca 2002 r. strony rozwiązały stosunek pracy w dro-
dze porozumienia, a powód nie podjął działalności konkurencyjnej w stosunku do
działalności strony pozwanej.
Uwzględniając roszczenie odszkodowawcze powoda w całości, Sąd Okręgo-
wy nie podzielił stanowiska pozwanej o nieważności zawartej umowy o zakazie kon-
kurencji, która miała naruszać zasady współżycia społecznego i reguły ustanowione
przez ówczesny zarząd, obligujące dyrektora oddziału do uzyskania zgody zarządu
na zawarcie takiej umowy.
Oddalając apelację strony pozwanej Sąd drugiej instancji wstępnie nie zgodził
się z zarzutem apelującej, jakoby rozpoznawana sprawa nie miała charakteru pra-
cowniczego, podkreślając, że umowy o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku
pracy są umowami prawa pracy. Ponadto jednostronne oświadczenie pracodawcy o
zwolnieniu pracownika z zakazu konkurencji nie zwalnia pracodawcy z obowiązku
wypłaty umówionego odszkodowania (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 11 kwietnia
2001 r., III ZP 7/01, Prawo Pracy 2002 nr 1, s. 31). Powód nie zrzekł się skutecznie
prawa do spornego odszkodowania w oświadczeniu z dnia 15 stycznia 2002 r., z któ-
rego wynika, iż ewentualne zrzeczenie dotyczyło jedynie świadczeń związanych z
ustaniem umowy o pracę (art. 65 k.c.).
W kasacji strona pozwana podniosła następujące zarzuty: 1) naruszenia prze-
pisów postępowania: a) art. 233 k.p.c. w związku z art. 391 k.p.c., przez uchybienie
zasadzie swobodnej oceny dowodów zgromadzonych w sprawie oraz dokonanie
ustaleń sprzecznych z zebranym materiałem dowodowym, b) art. 378 k.p.c., przez
nierozpoznanie zarzutów apelacyjnych, c) art. 385 k.p.c., „przez niezasadne oddale-
nie apelacji, mimo że była ona uzasadniona”, 4) art. 328 § 2 k.p.c. w związku z art.
391 k.p.c., przez niedostateczne wskazanie w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku
faktycznych i prawnych podstaw rozstrzygnięcia, co utrudniało weryfikację wyroku z
uwagi na nadmierną lakoniczność jego uzasadnienia. Ponadto zostały sformułowane
następujące zarzuty naruszenia prawa materialnego: 1) błędnej wykładni i niewłaści-
wego zastosowania art. 84 k.p., 2) niewłaściwego zastosowania art. 65 § 2 k.c. w
3
związku z art. 300 k.p., 3) niezasadnego zastosowania art. 8,13 i 18 k.p. oraz art. 5,
58 § 2 i 3531
k.c. w związku z art. 300 k.p. Zdaniem autora kasacji w sprawie wystę-
puje istotne zagadnienie prawne, wymagające od Sądu Najwyższego wyjaśnienia,
„czy art. 84 k.p. stoi na przeszkodzie zrzeczeniu się przez pracownika, w drodze po-
rozumienia, roszczenia o odszkodowanie ustalone w umowie o zakazie konkurencji
po ustaniu stosunku pracy (art. 1012
k.p.)”. Skarżąca domagała się uchylenia zaskar-
żonego wyroku i przekazania sprawy Sądowi drugiej instancji do ponownego rozpa-
trzenia i orzeczenia o kosztach postępowania. W uzasadnieniu kasacji skarżąca
utrzymywała, że powód zrzekł się dochodzonego roszczenia w porozumieniu stron z
dnia 15 stycznia 2002 r., w którym oświadczył, iż „zrzeka się jakichkolwiek roszczeń
wobec pracodawcy związanych ze stosunku pracy”, tj. roszczeń odszkodowawczych
z umowy o zakazie konkurencji, a nie tylko z umowy o pracę. Odmienna interpretacja
tego oświadczenia dokonana przez Sąd Apelacyjny narusza reguły wykładni oświad-
czeń woli z art. 65 § 1 k.c. Zdaniem strony skarżącej, art. 84 k.p. nie stoi na prze-
szkodzie skutecznemu zrzeczeniu się przez pracownika roszczeń wynikających z
umowy o zakazie konkurencji, ponieważ zakaz ten dotyczy wyłącznie wynagrodzenia
za pracę, a zatem nie obejmuje roszczeń akcesoryjnych lub autonomicznych w sto-
sunku do wynagrodzenia za pracę. Odszkodowanie z umowy o zakazie konkurencji z
pewnością nie jest wynagrodzeniem za pracę, o którym stanowi art. 84 k.p. ponieważ
nie jest wypłacane za pracę wykonaną, ale za niepodejmowanie przez pracownika
konkurencyjnego zatrudnienia. Oznacza to, że pracownik może w porozumieniu z
pracodawcą skutecznie zrzec się roszczenia odszkodowawczego z umowy o zakazie
konkurencji po ustaniu stosunku pracy.
Dodatkowo zawarta pomiędzy stronami umowa o zakazie konkurencji nie
miała merytorycznego uzasadnienia, ponieważ powód nie miał dostępu do szczegól-
nie ważnych informacji, których ujawnienie mogłoby narazić pracodawcę na szkodę
(art. 1012
§ 1 k.p.). W szczególności z zeznań świadków wynika, że R. SA nie ma
żadnych nadzwyczajnych tajemnic, które wymagałyby ochrony w szczególny sposób,
a rynek kolportażu, na którym działa pozwany, jest łatwy do oceny. Ponadto dyrektor
pozwanego nigdy nie uzyskał zgody zarządu na zawarcie z powodem umowy o za-
kazie konkurencji w oddziale, który był w złej (za lata 2000 -2001) lub wręcz kata-
strofalnej sytuacji finansowej w 2001 r. Nawet dobre wyniki finansowej nie stanowią
uzasadnienia dla zawierania z pracownikami umów o zakazie konkurencji. Sporna
umowa nie została zatem nawiązana z myślą o ochronie interesów pracodawcy, lecz
4
została zawarta „pokątnie”, w tajemnicy przed załogą oraz zakładowymi związkami
zawodowymi i miała na celu dodatkowe, nienależne i przekraczające granice godzi-
wości uposażenie wybranych pracowników na wypadek zmiany kierownictwa od-
działu. Okoliczności te przemawiają za uznaniem spornej umowy za nieważną z po-
wodu jej sprzeczności ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem i celem tego
rodzaju umów, wyrażonymi w art. 1012
k.p., a także sprzeczności z zasadami współ-
życia społecznego. Oznacza to, że zaskarżony wyrok został wydany z naruszeniem
wskazanych w kasacji przepisów prawa materialnego, które nie zostały w ogóle za-
stosowane przez Sąd Apelacyjny.
Powód domagał się oddalenia kasacji, podkreślając niekonsekwencje jej
twierdzeń. Skoro skarżący zakładał ważność zawartej umowy o zakazie konkurencji,
to powód nie mógł się zrzec roszczenia „z nieważnej umowy”. Tę cechę zakładał
skarżący również w kasacji, co potwierdza sposób sformułowanego zagadnienia
prawnego. Pozwany nie ma czynnej legitymacji procesowej do zgłaszania wniosku o
ustalenie nieważności umowy o zakazie konkurencji, która przysługuje wyłącznie
powodowi (art. 189 k.p.c.). Ponadto pozwany nie wykazał interesu prawnego w tej
kwestii, a „wobec podstawowej zasady prawa pracy wyłączenia reguły nieważności
czynność prawna w prawie pracy z mocy samego prawa, wniosek o ustalenie istnie-
nia umowy po jej wygaśnięciu jest spóźniony”. Wbrew twierdzeniom skarżącej, po-
wód nie zrzekł się odszkodowania z tytułu niewykonania przez pozwanego umowy o
zakazie konkurencji, a przedmiotem porozumienia z dnia 15 stycznia 2002 r. było
jedynie rozwiązanie umowy o pracę i konkretne świadczenia podlegające uregulowa-
niu w związku z rozwiązaniem stosunku pracy. Potwierdza to fakt zwolnienia powoda
pismem z dnia 18 marca 2002 r. z zakazu konkurencji, uzasadniany wadą nieważ-
ności tej umowy. Pozwany pierwotnie wspierał odmowę zapłaty umówionego od-
szkodowania jedynie argumentem zwolnienia powoda z zakazu konkurencji, a zarzut
rzekomego zrzeczenia się roszczeń odszkodowawczych został podniesiony dopiero
w postępowaniu apelacyjnym, niezależnie od tego, że zrzeczenie takie powinno być
wyraźnie i niebudzące wątpliwości. Fakt złamania prawa i przywoływanie przez skar-
żącego wzajemnie wykluczających się argumentów w celu uniknięcia wykonania
spornej umowy wyklucza przyjęcie, że powód nadużył prawa.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
5
Zarzuty kasacji są uzasadnione. Pracownik może za porozumieniem stron
zrzec się prawa do odszkodowania ustalonego w umowie o zakazie konkurencji po
ustaniu stosunku pracy, jeżeli zostaje to połączone ze zwolnieniem go przez praco-
dawcę z zakazu podejmowania działalności konkurencyjnej po ustaniu stosunku
pracy, ponieważ odszkodowanie za powstrzymanie się od działalności konkurencyj-
nej po ustaniu stosunku pracy nie jest wynagrodzeniem za pracę, którego pracownik
nie może zrzec się na gruncie imperatywnego zakazu z art. 84 k.p. W rozpoznawanej
sprawie takie okoliczności mogły zaistnieć, ponieważ w podpisanym przez strony
stosunku pracy piśmie z dnia 15 stycznia 2002 r., rozwiązującym umowę o pracę za
porozumieniem stron z dniem 30 marca 2002 r., pozwany pracodawca „doceniając
kompromisowy charakter zawarcia porozumienia”, porozumiał się w sprawie konkret-
nych świadczeń ze stosunku pracy na rzecz powoda, które nie obejmowały odszko-
dowania za powstrzymanie się od działalności konkurencyjnej. Równocześnie powód
zrzekł się „jakichkolwiek roszczeń wobec Pracodawcy związanych ze stosunku
pracy”, za wyjątkiem konkretnych roszczeń uzgodnionych w zawartym porozumieniu.
Nie podlega kwestii, iż pomimo użycia istotnie niegramatycznej formuły zrzeczenia
się wszelkich roszczeń związanych z rozwiązaną w drodze porozumienia stron
umową o pracę, strony doszły do porozumienia w sprawie roszczeń związanych z
rozwiązanym stosunkiem pracy, które obejmują również roszczenie odszkodowaw-
cze z klauzuli konkurencyjnej, w tym roszczenie pracownika o odszkodowanie za
powstrzymanie się od prowadzenia działalności konkurencyjnej. Tego rodzaju rosz-
czenie odszkodowawcze jest oparte na klauzuli konkurencyjnej zawartej w czasie
trwania stosunku pracy, a zatem wynika z tego stosunku prawnego w jego całościo-
wym ujęciu (sensu largo). Umowa o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy
jest bowiem umową prawa pracy, ściśle powiązaną ze stosunkiem pracy, przeto
roszczenia wynikające z klauzuli konkurencyjnej po ustaniu stosunku pracy są zwią-
zane z rozwiązanym stosunkiem pracy. W tym zakresie Sąd Apelacyjny prawidłowo
wywiódł, że spory o roszczenia formułowane z zawartej klauzuli konkurencyjnej po
ustaniu stosunku pracy należą do spraw z zakresu prawa pracy w rozumieniu art.
476 § 1 pkt 1 k.p.c., ponieważ ich źródłem jest stosunek pracy, z którym są zwią-
zane, chociaż mogą być dochodzone dopiero po jego ustaniu.
W rozpoznawanej sprawie rozstrzygające znaczenie ma jednak nie to, czy
powód zrzekł się odszkodowania za powstrzymanie się od prowadzenia działalności
konkurencyjnej po ustaniu stosunku pracy, w porozumieniu rozwiązującym stosunek
6
pracy z dnia 15 stycznia 2002 r., ale to, czy strony zawarły ważną umowę o zakazie
konkurencji po ustaniu stosunku pracy, z której powód wywodził swoje roszczenie
odszkodowawcze. Istotnie bowiem pozwany pracodawca pismem z dnia 18 stycznia
2002 r. zwolnił powoda z zakazu konkurencji, „który wyrażony był w umowie z dnia
25.07.2001 roku i oświadcza że umowa ta po ustaniu stosunku pracy jest w oparciu o
art. 58 par. 2 kodeksu cywilnego nieważna”. Takie zachowanie się pozwanego mogło
stanowić okoliczności przemawiające za przyjęciem, że strony stosunku pracy nie
objęły pisemnymi uzgodnieniami z dnia 15 stycznia 2002 r. zrzeczenia się przez po-
woda odszkodowania z klauzuli konkurencyjnej, którą następnie pozwany pracodaw-
ca uznał za nieważną, powołując się na art. 58 § 2 k.c. Stwarzało to konieczność
rozważenia kasacyjnych zarzutów uchybienia zasadzie swobodnej sędziowskiej
oceny zebranego w sprawie materiału dowodowego (art. 233 § 1 i 328 § 2 k.p.c. w
związku z art. 391 k.p.c.), która wpłynęła na bezzasadne pominięcie przy wyrokowa-
niu wskazanych w kasacji przepisów prawa materialnego, a w szczególności art. 8
k.p., a także art. 58 § 2 oraz art. 3531
k.c. w związku z art. 300 k.p.
W ocenie Sądu Najwyższego, zebrany w sprawie materiał dowodowy nie po-
zostawiał wątpliwości, że - zawierając w dniu 25 lipca 2001 r. umowę o zakazie kon-
kurencji, łącznie z terminową umową o pracę na okres czterech lat, bez możliwości
jej wcześniejszego wypowiedzenia - strony stosunku pracy zmierzały do stworzenia
barier, które miały zniechęcić lub utrudnić zwolnienie z pracy powoda w związku z
ówczesnymi przewidywanymi powyborczymi przetasowaniami politycznymi. W pol-
skiej rzeczywistości politycznej wyniki wyborów łączą się często z dokonywaniem
zmian zatrudnienia na kierowniczych stanowiskach pracy u pracodawców, u których
obsada kadrowa zależy często od decyzji politycznych i często odbywa się według
zasady dzielenia „łupu politycznego”. Tymczasem już zasada swobody zawierania
umów zakłada, że strony zawierające umowę mogą wprawdzie ułożyć stosunek
prawny według własnego uznania, byleby jednak jego treść lub cel nie sprzeciwiały
się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego
(art. 3531
k.c. w związku z art. 300 k.p.). Równocześnie z okoliczności rozpoznawa-
nej sprawy wynika, że nie istniały żadne uzasadnione lub racjonalne przesłanki do
modyfikowania umów o pracę lub zawierania klauzul konkurencyjnych, które tworzą
bariery mające na celu utrudnienie przeprowadzenia zmian kadrowych w pozwanym
oddziale spółki z dominującym kapitałem państwowym (spółki Skarbu Państwa). W
oddziałach regionalnych R. SA dochodziło bowiem do zawierania - między innymi -
7
umów o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy, z pracownikami szczebla
kierowniczego - istotnie „pokątnie”, bo w tajemnicy przed załogą i związkami zawo-
dowymi, z naruszeniem zwyczajowych procedur obowiązujących u pozwanego, bez
liczenia się z jego kondycją finansową i rachunkiem ekonomicznym. Takie okoliczno-
ści wskazywały, że w zawieranych kontraktach strony w istocie rzeczy „zmówiły”
uzgodnienie umów i klauzul utrudniających roszady kadrowe. Oznaczało to, że za-
warta z powodem umowa o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy za wyso-
kim odszkodowaniem, równym jego rocznemu wynagrodzeniu za pracę, nosiła zna-
miona zmowy, przez co stanowiła pogwałcenie zasad współżycia społecznego, a
zatem była nieważna z mocy art. 58 § 2 k.c. w związku z art. 300 k.p. i w żadnym
razie nie zasługiwała na ochronę prawa pracy (art. 8 k.p.). Sądy pracy nie mogą nie
dostrzegać patologicznego obyczaju politycznego, który - w podmiotach gospodar-
czych zależnych od politycznej opcji rządzącej - polega na kreowaniu nieuzasadnio-
nych merytorycznie i w gruncie rzeczy nieważnych barier utrudniających przeprowa-
dzanie zmian kadrowych na kierowniczych stanowiskach pracy w zależności od wy-
ników kolejnych wyborów politycznych. W takich uwarunkowaniach, tamę dla takich
nielegalnych zachowań, które budzą uzasadniony sprzeciw załóg pracowniczych, a
także społeczny, może stanowić wyrażenie przez Sąd Najwyższy ogólniejszego po-
glądu, że zmowa w przedmiocie zakazu konkurencji po ustaniu stosunku pracy, która
podważa zasady współżycia społecznego i społeczno-gospodarcze przeznaczenie
prawa do zawierania umów o zakazie konkurencji, nie zasługuje na ochronę prawa
pracy (art. 58 § 2 k.c. w związku z art. 300 k.p. oraz art. 8 k.p.). Zawieranie kontrak-
tów prawa pracy nie może być sprzeczne z zasadą sprawiedliwości, opartą na spo-
łeczno-gospodarczym rozumieniu i przeznaczeniu prawa swobody kontraktowej w
granicach określonych w art. 3531
k.c. w związku z art. 300 k.p., a także sprzeczne z
zasadami współżycia społecznego (art. 8 k.p.).
Mając powyższe na uwadze orzeczono jak w sentencji.
========================================