Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 20 września 2005 r.
II PK 6/05
W razie niezgodnego z prawem wypowiedzenia przez pracodawcę
umowy o pracę w okresie niezgodnego z prawem wypowiedzenia warunków tej
umowy, pracownikowi przysługuje odszkodowanie z art. 45 § 1 k.p. w wysoko-
ści określonej w art. 471
k.p., w związku z każdym z tych wypowiedzeń.
Przewodniczący SSN Andrzej Wróbel, Sędziowie SN: Krystyna Bednarczyk,
Beata Gudowska (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 20 września 2005 r.
sprawy z powództwa Piotra S. przeciwko Fundacji „P.-N.P." w W. o odszkodowanie,
na skutek kasacji strony pozwanej od wyroku Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubez-
pieczeń Społecznych w Warszawie z dnia 20 września 2004 r. [...]
o d d a l i ł kasację.
U z a s a d n ie n i e
Wyrokiem z dnia 20 września 2004 r. Sąd Okręgowy w Warszawie oddalił
apelację pozwanej Fundacji „P.-N.P.” w W. od wyroku Sądu Rejonowego-Sądu Pracy
i Ubezpieczeń Społecznych w Warszawie z dnia 24 kwietnia 2003 r. zasądzającego
od niej na rzecz Piotra S. kwotę 10.695 zł tytułem odszkodowania za niezgodne z
prawem wypowiedzenie warunków pracy i płacy oraz taką samą kwotę (odpowiada-
jącą trzymiesięcznemu wynagrodzeniu) za niezgodne z prawem późniejsze rozwią-
zanie umowy o pracę za wypowiedzeniem. Sąd drugiej instancji podzielił ustalenia
Sądu Rejonowego co do braku uzasadnionej przyczyny wypowiedzenia zmieniające-
go dokonanego w dniu 29 sierpnia 2000 r. oraz wypowiedzenia ostatecznego, doko-
nanego z tej samej przyczyny (w oświadczeniu o rozwiązaniu umowy z dnia 30 paź-
dziernika 2000 r.) a także co do uchybień w zakresie obowiązku konsultacji związko-
wej (wynikającego z art. 38 k.p.).
2
W kasacji opartej na podstawie naruszenia przez błędną wykładnię art. 45 i
471
w związku z art. 42 § 1 k.p. oraz art. 8 k.p., strona pozwana wniosła o zmianę
wyroku Sądu Okręgowego i oddalenie żądania powoda o odszkodowanie z tytułu
bezprawnego wypowiedzenia warunków pracy i płacy lub ograniczenie wysokości
obu odszkodowań. Alternatywnie strona pozwana wniosła o uchylenie zaskarżonego
wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu,
wskazując na naruszenie przepisów postępowania - art. 233 § 1 w związku z art. 391
k.p.c. oraz art. 4771
i art. 382 k.p.c. W ramach tej podstawy kasacji wytknęła pomi-
nięcie okoliczności, w których dokonała zmiany warunków pracy powoda i narusze-
nie art. 316 k.p.c. przez nieuwzględnienie tego, że w wyniku wypowiedzenia zmie-
niającego wynagrodzenie powoda uległo obniżeniu w okresie wypowiedzenia defini-
tywnego. Przede wszystkim jednak zarzuciła, że zasądzone odszkodowania
(dwukrotnie), zarówno z tytułu niezgodnego z prawem wypowiedzenia zmieniają-
cego, jak i rozwiązania umowy o pracę za wypowiedzeniem w sytuacji, w której
okresy wypowiedzeń pokrywały się częściowo, a ich przyczyna była tożsama, prze-
kraczały wysokość poniesionej przez powoda szkody i granice określone w art. 471
k.p. Skarżąca Fundacja podkreśliła, że oświadczenie o zmianie warunków pracy i
płacy za trzymiesięcznym wypowiedzeniem zostało powodowi doręczone w dniu 29
sierpnia 2000 r., a oświadczenie o wypowiedzeniu rozwiązującym umowę o pracę - w
dniu 30 października 2000 r. Termin wypowiedzenia zmieniającego upływał w dniu
30 listopada 2000 r., a wypowiedzenia definitywnego w dniu 31 stycznia 2001 r.;
okresy wypowiedzenia pokrywały się więc częściowo (w listopadzie 2000 r.). Jako
kierownik Biura Pełnomocnika w Komisji Weryfikacyjnej powód zarabiał przed wypo-
wiedzeniem 3.410,00 zł brutto miesięcznie, a po upływie okresu wypowiedzenia wa-
runków pracy i płacy, czyli przez 2 miesiące, mniej o 980,00 zł. Odszkodowanie za
wypowiedzenie ostateczne powinno odpowiadać tym kwotom, a nie trzykrotności
kwoty 3.410 zł. Zdaniem skarżącego, Sąd powinien był uwzględnić wielkość utraco-
nego przez powoda wynagrodzenia i albo zasądzić odszkodowanie równe poniesio-
nemu uszczerbkowi w wynagrodzeniu, albo w wysokości trzykrotności różnicy po-
między wynagrodzeniami. Na poparcie tego wyliczenia strona skarżąca powołała
uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 9 listopada 1990 r., III PZP 19/90. Kwestionując -
co do zasady - jednoczesne zasądzenie odszkodowania zarówno za niezgodne z
prawem wypowiedzenie zmieniające, jak i ostateczne, odwołała się do poglądu Sądu
Najwyższego zaprezentowanego w wyroku z dnia 24 lipca 2001 r., I PKN 568/00.
3
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Pracownikowi, któremu wypowiedziano umowę o pracę w sposób nieuzasad-
niony lub z naruszeniem przepisów o wypowiadaniu umowy o pracę przysługuje -
stosownie do żądania - roszczenie o odszkodowanie (art. 45 k.p.). Odszkodowanie
należy się także z tytułu nieuzasadnionego lub niezgodnego z prawem wypowiedze-
nia warunków pracy i płacy (art. 42 § 1 k.p.). To odszkodowanie, stosownie do
uchwały Sądu Najwyższego z dnia 9 listopada 1990 r., III PZP 19/90 (OSNCP 1991
nr 5-6, poz. 62), przysługuje także wtedy, gdy stosunek pracy nie ulega rozwiązaniu,
lecz tylko przekształceniu. W obydwu wypadkach wysokość odszkodowania wska-
zana jest w art. 471
k.p. jako kwota równa wysokości wynagrodzenia za okres od 2
tygodni do 3 miesięcy, nie niższej jednak od wynagrodzenia za okres wypowiedze-
nia. Tylko pozornie mogłoby się wydawać się, że granice odszkodowania zakreślone
w art. 471
k.p. pomiędzy kwotą równą wynagrodzeniu za 2 tygodnie a kwotą wyna-
grodzenia za 3 miesiące pozostawione są uznaniu sądu, uwzględniającemu okolicz-
ności konkretnej sprawy, społeczno-gospodarcze przeznaczenie prawa do odszko-
dowania za bezprawne wypowiedzenie lub zasady współżycia społecznego. Od-
szkodowanie należne pracownikowi z tytułu bezprawnego rozwiązania stosunku
pracy nie pozostaje w żadnej relacji do ewentualnej szkody, co oznacza, że przysłu-
guje za samo bezprawne działanie pracodawcy, niezależnie od tego, czy jakakolwiek
szkoda po stronie pracownika powstała. Mimo więc, że art. 471
k.p. wyjaśnia zasadę
ustalania odszkodowania w sposób niejednoznaczny, to - w powiązaniu z art. 36 § 1
k.p. - wyznacza odszkodowanie równe wynagrodzeniu należnemu za okres wypo-
wiedzenia zależny od okresu zatrudnienia danego pracownika u danego pracodaw-
cy, a więc w ściśle określonej kwocie. Pogląd ten znajduje potwierdzenie w utrwalo-
nym orzecznictwie Sądu Najwyższego, że odszkodowanie za bezprawne rozwiąza-
nie umowy o pracę jest szczególnym rodzajem odszkodowania ustawowego, należ-
nego bez względu na to, czy pracownik - na skutek niezgodnego z prawem wypo-
wiedzenia umowy o pracę - poniósł szkodę w ogóle, lub poniósł ją w większym lub
mniejszym rozmiarze, niż odszkodowanie przysługujące w kwocie z góry określonej
w przepisach Kodeksu pracy. W judykaturze przypisuje się zresztą temu odszkodo-
waniu charakter kompensacyjno-sankcyjny, wynikający z unormowania zabezpie-
czającego pracownika przed bezprawnym działaniem pracodawcy (por. np. uzasad-
4
nienie uchwały Sądu Najwyższego z dnia 13 grudnia 1990 r. III PZP 22/90, OSNCP
1991 nr 5-6, poz. 64 oraz wyroki Sądu Najwyższego z dnia 17 listopada 1981 r., I PR
91/81, OSNCP 1982 nr 5-6, poz. 81, z dnia 22 stycznia 2004 r., I PK 252/03 i z dnia
5 grudnia 2002 r., I PK 88/02, niepublikowane).
Wyliczenie więc przez skarżącego wartości rzeczywistego uszczerbku mająt-
kowego powoda na kwotę o 1.960 zł, niższą od zasądzonego odszkodowania z tytułu
ostatecznego wypowiedzenia umowy o pracę, jest bezprzedmiotowe, gdyż przewi-
dziane w art. 471
k.p. odszkodowania z tytułu bezprawnego wypowiedzenia zmienia-
jącego warunki pracy oraz z tytułu wypowiedzenia ostatecznego w żadnym razie nie
mogły być niższe od wynagrodzenia za okres wypowiedzenia, który w wypadku po-
woda wynosił 3 miesiące. Zarzuty kasacji odnoszące się do ustalenia kwoty odszko-
dowania nie znajdują poparcia w powoływanym przez skarżącego poglądzie wyrażo-
nym przez Sąd Najwyższy w uchwale dnia 9 listopada 1990 r., III PZP 19/90
(OSNCP 1991 nr 5-6, poz. 62), w której stwierdzono, że sąd orzekający o odszkodo-
waniu na podstawie art. 45 k.p., w granicach określonych art. 471
k.p., powinien
wziąć pod uwagę wielkość wynagrodzenia utraconego przez pracownika w wyniku
niezgodnego z prawem przekształcenia treści jego stosunku pracy, jak również inne
ewentualne niedogodności wynikające ze zmiany warunków pracy (gorsza, uciążliwa
praca, niższe stanowisko, mniejszy prestiż). Pogląd, który miał służyć uzasadnieniu
kasacji, został wypowiedziany jedynie na poparcie wątpliwej wcześniej tezy o należ-
ności odszkodowania w wypadku niezgodnego z prawem wypowiedzenia zmieniają-
cego nieprowadzącego do rozwiązania stosunku pracy. W przytoczonej uchwale Sąd
Najwyższy - nawet przy okazji - nie odniósł się do zasad ustalania wysokości od-
szkodowania, a przeciwnie, wskazując na granice odszkodowania wynikające z art.
471
k.p., potwierdził, że podstawową przesłanką odszkodowania jest sam fakt doko-
nania wypowiedzenia warunków lub umowy o pracę niezgodnie z prawem i represja
wobec nieliczenia się przez pracodawcę z ograniczeniami prawnymi, natomiast roz-
miar szkody poniesionej przez pracownika określa ustawa i nie jest on uzależniony
od rzeczywistych różnic w wynagrodzeniu.
W podsumowaniu należało więc odrzucić zawarte w kasacji stwierdzenie, że
wobec pokrywania się w listopadzie 2000 r. okresów wypowiedzenia zmieniającego i
ostatecznego, należało przy ustaleniu odszkodowania za wypowiedzenie ostateczne
uwzględnić zmianę warunków płacowych powoda. Twierdząc tak, skarżący zapo-
mina, że zmiana warunków płacowych była wynikiem naruszenia przez niego prawa
5
przy wypowiedzeniu powodowi warunków pracy i płacy i że z tego faktu nie może
wywodzić korzystnych dla siebie skutków prawnych, natomiast żądanie powoda
przyznania odszkodowania w kwocie mieszczącej się w granicach określonych w art.
471
k.p. nie poddaje się krytyce z punktu widzenia zgodności z zasadami współżycia
społecznego, gdyż mieści się w ramach wykonywania prawa i korzysta z jego
ochrony.
Bezzasadny jest również zarzut błędnej wykładni art. 45 i 471
w związku z art.
42 § 1 k.p. oraz art. 8 k.p., polegającej na zasądzeniu dwu osobnych odszkodowań
za każde bezprawnie dokonane wypowiedzenie. Nie do zaakceptowania jest jego
uzasadnienie akcentujące „podwójne karanie” pracodawcy i powoływanie się na
sprzeczność z zasadami współżycia społecznego. Teza o przysługiwaniu jednego
tylko odszkodowania nie znajduje poparcia także w powołanym w kasacji wyroku
Sądu Najwyższego z dnia 24 lipca 2001 r. (I PKN 568/00, OSNP 2003 nr 12, poz.
294). Pogląd w nim wyrażony odnosił się do szczególnego stanu faktycznego, regu-
lowanego w art. 60 k.p. i uwzględniał fakt, że wskutek niezgodnego z prawem na-
tychmiastowego rozwiązania, umowa o pracę rozwiązuje się przed upływem okresu
wypowiedzenia, w związku z czym pracownikowi przysługuje - według jego wyboru -
odszkodowanie z art. 471
k.p. lub art. 60 k.p. W sporze rozstrzygniętym wyrokiem
Sądu drugiej instancji chodziło natomiast o zbieg roszczeń o odszkodowanie z tytułu
dwukrotnego naruszenia przez pracodawcę przepisów o wypowiadaniu warunków
pracy, a następnie - w okresie biegu tego wypowiedzenia - dokonania wypowiedze-
nia ostatecznego, również z naruszeniem prawa. Zbiegu tych roszczeń nie rozwią-
zuje Kodeks pracy; nie ma w nim wskazówki o wykluczaniu się ani równoległym
przysługiwaniu roszczeń o odszkodowanie z każdego z tych tytułów. Wykładnia ce-
lowościowa uwzględniająca charakter odszkodowania musi jednak prowadzić do
wniosku, że nie byłoby uzasadnione pozbawienie pracownika roszczenia o odszko-
dowanie z tytułu dokonania przez pracodawcę jednego tylko z naruszeń prawa tylko
dlatego, że naruszenia tego dokonał dwukrotnie. Należy więc przyjąć, że jeżeli pra-
codawca podwójnie naruszył przepisy, to powinien ponieść podwójne konsekwencje.
Odszkodowanie za bezprawne wypowiedzenie ma bowiem także funkcję represyjną i
pełni rolę sankcji za naruszenie prawa. W konsekwencji brak regulacji kodeksowej
należy rozumieć w ten sposób, że zasądzenie odszkodowania na jednej z podstaw
nie jest przeszkodą do zasądzenia odszkodowania na drugiej z nich, pracownik bo-
wiem ma tyle roszczeń, ile przyznaje mu prawo, chyba że przepis wyłącza jedno w
6
razie dochodzenia innego roszczenia (por. wskazany wyżej wyrok Sądu Najwyż-
szego I PKN 568/00).
Mając to na względzie, Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji (art. 39312
k.p.c.).
========================================