Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 20 października 2005 r.
I UK 72/05
Termin przedawnienia należności z tytułu składek na ubezpieczenie spo-
łeczne rolników należy liczyć od pierwszego dnia kwartału, w którym ubezpie-
czenie powstało (art. 4 ust. 2 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu
społecznym rolników, jednolity tekst: Dz.U. z 1998 r. Nr 7, poz. 25 ze zm.).
Przewodniczący SSN Beata Gudowska, Sędziowie SN: Zbigniew Hajn,
Andrzej Wasilewski (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 20 października 2005 r.
sprawy z odwołania Elżbiety R. i Bogdana R. przeciwko Kasie Rolniczego Ubezpie-
czenia Społecznego-Oddziałowi Regionalnemu w B. o podleganie ubezpieczeniu
społecznemu rolników i obowiązek płacenia składek, na skutek kasacji organu ren-
towego od wyroku Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 19 stycznia 2005 r. [...]
o d d a l i ł kasację.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Apelacyjny w Białymstoku wyrokiem z dnia 19 stycznia 2005 r. [...] oddalił
apelację organu rentowego - Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego-Oddział
Regionalny w B. od wyroku Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecz-
nych w Białymstoku z dnia 13 września 2004 r. [...], mocą którego Sąd Okręgowy
zmienił decyzję organu rentowego z dnia 16 stycznia 2004 r. wydaną na podstawie
art. 4, art. 5, art. 7 i art. 16 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu spo-
łecznym rolników (jednolity tekst: Dz.U. z 1998 r. Nr 7, poz. 25 ze zm.) i ustalającą
obowiązek opłacenia składki na ubezpieczenie społeczne rolników przez ubezpie-
czoną - Elżbietę R. za okres od I kwartału 1995 r. do IV kwartału 1997 r. i przez
ubezpieczonego - Bogdana R. za IV kwartał 1997 r., oraz stwierdził, iż oboje ubez-
pieczeni nie są zobowiązani do opłacania składek w zakresie ubezpieczenia spo-
łecznego rolników za wskazane okresy. W uzasadnieniu tego wyroku Sąd Apelacyjny
2
stwierdził w szczególności, że „stosownie do treści art. 24 ust. 4 ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych, w brzmieniu obowiązującym do 31 grudnia 2002 r., należ-
ności z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne ulegały przedawnieniu po upływie
5 lat od dnia, w którym stały się wymagalne. Zmiana powyższych przepisów od dnia
1 stycznia 2003 r. dokonana ustawą z dnia 18 grudnia 2002 r. o zmianie ustawy o
systemie ubezpieczeń społecznych oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. z
2002 r. Nr 241, poz. 2074) wprowadziła 10-letni okres przedawnienia z tytułu składek
na ubezpieczenie społeczne. Spór w sprawie dotyczy składek na ubezpieczenie
rolników za okres od I kwartału 1995 r. do IV kwartału 1997 r. włącznie, które obcią-
żały Bogdana R. i Elżbietę R. Sąd pierwszej instancji trafnie rozstrzygnął, że uległy
one przedawnieniu. Wbrew stanowisku organu rentowego wyrażonemu w zaskarżo-
nej decyzji z dnia 16 stycznia 2004 r. organ rentowy nie podjął żadnych czynności w
ciągu 5 lat od czasu objęcia małżonków R. ubezpieczeniem z mocy ustawy zmierza-
jących do ściągnięcia zaległości z tytułu składek, przez co roszczenie to wygasło z
upływem terminu przedawnienia i nie można go dochodzić. Nieuprawniony jest po-
gląd prezentowany w apelacji, iż o braku okresu przedawnienia decyduje data wyda-
nia decyzji przez organ rentowy w przedmiocie podlegania ubezpieczeniu. Decyzja o
podleganiu ubezpieczeniu społecznemu rolników ma charakter deklaratoryjny. Nie-
zgłoszenie przez rolnika okoliczności mających wpływ na podleganie ubezpieczeniu
organowi ubezpieczeniowemu (art. 37 ust. 1 ustawy) może powodować obowiązek
płacenia składek i powstania zaległości podatkowej po stronie rolnika. Wymagalność
składek w przedmiotowej sprawie, jak słusznie podkreśla Sąd I instancji, istniała naj-
później na dzień 31 października 2002 r. (art. 40 ust. 1 ustawy o ubezpieczeniu spo-
łecznym rolników).”
W kasacji od powyższego wyroku Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 19
stycznia 2005 r. pełnomocnik organu rentowego zarzucił naruszenie przepisów
prawa materialnego, a w szczególności: po pierwsze - art. 24 ust. 4 ustawy z dnia 13
października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych, po zmianie dokonanej na
mocy art. 1 pkt 9 lit. a ustawy z dnia 18 grudnia 2002 r., „poprzez niezastosowanie
wynikającego z niego 10-letniego okresu przedawnienia, liczonego od dnia, w którym
stały się wymagalne należności z tytułu składek, a który to przepis powinien być za-
stosowany na mocy art. 52 ust. 1 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu
społecznym rolników (jednolity tekst: Dz.U. z 1998 r. Nr 7, poz. 25 ze zm.)”; po drugie
- art. 39 ust. 3 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, obowiązującego w da-
3
cie wydania zaskarżonej decyzji oraz art. 39 ust. 2 tej samej ustawy, „poprzez przyję-
cie, iż wymagalność składek nie wynika z prawomocnej decyzji ustalającej podlega-
nie ubezpieczeniu społecznemu rolników”; po trzecie - art. 24 ust. 4 oraz 24 ust. 5b w
związku z art. 52 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, „przez przyjęcie, iż
obowiązek opłacania składek na ubezpieczenie społeczne rolników za okres od I
kwartału 1995 r. do IV kwartału 1997 r. uległ przedawnieniu, a w ocenie skarżącej,
skoro termin płatności składki wynika z prawomocnej decyzji organu rentowego
ustalającej podleganie ubezpieczeniu rolniczemu, to odwołanie, które wpłynęło od tej
decyzji zawiesiło bieg przedawnienia od dnia wpływu odwołania do organu rentowe-
go do czasu prawomocnego zakończenia postępowania sądowego.” Równocześnie,
pełnomocnik organu rentowego wskazał, że okolicznością uzasadniającą przyjęcie
kasacji do rozpoznania jest to, iż: po pierwsze - „w sprawie niniejszej istnieje zagad-
nienie prawne dotyczące wymagalności składek na ustawowe ubezpieczenie spo-
łeczne rolników, a mianowicie, czy ich wymagalność związana jest z wydaniem de-
cyzji stwierdzającej podleganie ustawowemu ubezpieczeniu rolniczemu i obowiązek
opłacania składek na ubezpieczenie rolnicze, co wynikało z art. 39 ust. 3 ustawy o
ubezpieczeniu społecznym rolników, obowiązującego w dacie wydania decyzji i z art.
24 ust. 4 wyżej wymienionej ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, czy też
wymagalność składek nie jest związana z wydaniem decyzji stwierdzającej podlega-
nie ustawowemu ubezpieczeniu rolniczemu, a tylko ze spełnieniem określonych w
art. 7 i art. 16 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników przesłanek dotyczących
podlegania ustawowemu ubezpieczeniu rolniczemu”; po drugie - „zaskarżone orze-
czenie w sposób oczywisty narusza prawo, a mianowicie art. 24 ust. 4 ustawy o sys-
temie ubezpieczeń społecznych w brzmieniu obowiązującym od 1 stycznia 2003 r. w
związku z art. 52 ust. 1 i art. 39 ust. 3 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników
przez niezastosowanie 10-letniego okresu przedawnienia”; po trzecie - „wykładnia
dotycząca stosowania w.w. przepisów, a w szczególności ustalonego w art. 24 ust. 4
ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych 10-letniego okresu przedawnienia wy-
wołuje rozbieżności w orzecznictwie Sądów w Białymstoku”, przy czym w tym kon-
tekście w kasacji wskazane zostały: a) sygnatury czterech spraw rozstrzygniętych
przez Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Białymstoku [...] oraz
b) sygnatury trzech spraw rozstrzygniętych przez Sąd Apelacyjny w Białymstoku [...] i
dwie dalsze sprawy zawisłe przed tym samym Sądem (bez sygnatur), w których -
wedle opinii skarżącego - zapadły dotychczas rozbieżne (odmienne) rozstrzygnięcia
4
dotyczące tej samej kwestii prawnej. W konsekwencji, w kasacji sformułowany został
wniosek o „zmianę wyroku Sądu Apelacyjnego przez uwzględnienie apelacji organu
rentowego w całości i zasądzenie na rzecz skarżącej kosztów postępowania kasa-
cyjnego i apelacyjnego”, ewentualnie o „uchylenie zaskarżonego wyroku i przekaza-
nie sprawy do ponownego rozpoznania przy uwzględnieniu kosztów postępowania
kasacyjnego.”
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Pierwotnie przepisy ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników nie regulo-
wały kwestii prawnej przedawnienia należności z tytułu składek na to ubezpieczenie.
Natomiast w art. 52 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym
rolników sformułowana została norma prawna wskazująca, jakie przepisy prawne
należy stosować w sprawach nieuregulowanych w tej ustawie, przy czym: po pierw-
sze - wedle pierwotnego brzmienia art. 52 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolni-
ków, która weszła w życie z dniem 1 stycznia 1991 r. (art. 123 tej ustawy), w spra-
wach nieuregulowanych w tej ustawie do składek na to ubezpieczenie należało sto-
sować „odpowiednio przepisy o zobowiązaniach podatkowych”. Wedle ówcześnie
obowiązującego stanu prawnego oznaczało to, że w kwestii przedawnienia należno-
ści z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne rolników miał wówczas odpowiednie
zastosowanie art. 30 ust. 1 ustawy z dnia 19 grudnia 1980 r. o zobowiązaniach po-
datkowych (Dz.U. Nr 27, poz. 111 ze zm.), który stanowił, że „zobowiązania podat-
kowe przedawniają się z upływem 5 lat - licząc od końca roku, w którym upłynął ter-
min płatności podatku”; po drugie - następnie, na podstawie art. 1 pkt 19 ustawy z
dnia 12 września 1996 r. o zmianie ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników
(Dz.U. Nr 124, poz. 585), z dniem 1 stycznia 1997 r. weszła w życie nowelizacja art.
52 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, w wyniku której art. 52 ust. 1 sta-
nowił, że „w sprawach nieuregulowanych w ustawie stosuje się przepisy o organizacji
i finansowaniu ubezpieczeń społecznych, a ponadto: 1) do składek na ubezpieczenie
stosuje się odpowiednio przepisy o zobowiązaniach podatkowych”. Oznaczało to, że
począwszy od dnia 1 stycznia 1997 r. w kwestii przedawnienia należności z tytułu
składek na ubezpieczenia społeczne rolników miały zastosowanie: (1) przepisy
ustawowe dotyczące organizacji i funkcjonowania ubezpieczeń społecznych, czyli (a)
w pierwszej kolejności art. 35 ust. 3 obowiązującej wówczas ustawy z dnia 25 listo-
5
pada 1986 r. o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst:
Dz.U. z 1989 r. Nr 25, poz. 137 ze zm.), który stanowił, że „należności z tytułu skła-
dek na ubezpieczenie społeczne pracowników ulegają przedawnieniu po upływie 5
lat, licząc od dnia, w którym składka stała się wymagalna” w związku z art. 36 tej
ustawy, wedle którego przepis art. 35 „stosuje się odpowiednio do należnych na pod-
stawie odrębnych przepisów, składek na ubezpieczenie społeczne osób nie będą-
cych pracownikami, chyba że przepisy te stanowią inaczej”; a następnie (b) przepisy
ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. z
dnia 10 listopada 1998 r. Nr 137, poz. 887), która weszła wprawdzie w życie z dniem
1 stycznia 1999 r. (art. 127 tej ustawy), ale z mocy wyraźnego postanowienia art. 127
pkt 1 tej ustawy, w terminie 14 dni od dnia ogłoszenia tej ustawy, czyli z dniem 25
listopada 1998 r. wszedł w życie art. 24 tej ustawy, który w ust. 4 stanowił, że „należ-
ności z tytułu składek ulegają przedawnieniu po upływie 5 lat, a w przypadku prze-
rwania biegu przedawnienia po upływie 10 lat licząc od dnia, w którym stały się wy-
magalne”; nota bene, dopiero z dniem 1 stycznia 2003 r. weszła w życie zmiana
przepisu art. 24 ust. 4 o systemie ubezpieczeń społecznych (wprowadzona na pod-
stawie art. 1 pkt 9 ustawy z dnia 18 grudnia 2002 r. o zmianie ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych oraz o zmianie niektórych innych ustaw - Dz.U. Nr 241,
poz. 2074 ze zm.), w wyniku której art. 24 ust. 4 stanowi obecnie, że „należności z
tytułu składek ulegają przedawnieniu po upływie 10 lat, licząc od dnia, w którym stały
się wymagalne”; (2) a poza tym, formalnie w pozostałym zakresie nadal miał odpo-
wiednie zastosowanie art. 30 ust. 1 ustawy o zobowiązaniach podatkowych, stano-
wiący że „zobowiązania podatkowe przedawniają się z upływem 5 lat - licząc od
końca roku, w którym upłynął termin płatności podatku.” Natomiast, na podstawie art.
1 pkt 41 ustawy z dnia 2 kwietnia 2004 r. o zmianie ustawy o ubezpieczeniu społecz-
nym rolników oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 91, poz. 873 ze zm.),
z dniem 2 maja 2004 r. wszedł w życie - aktualnie nadal obowiązujący - przepis art.
41b ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, który reguluje w sposób autono-
miczny kwestię prawną przedawnienia należności z tytułu składek na ubezpieczenie
społeczne rolników, a w szczególności art. 41b us. 1 ustawy o ubezpieczeniu spo-
łecznym rolników stanowi, że „należności z tytułu składek ulegają przedawnieniu po
upływie 10 lat, licząc od dnia, w którym stały się wymagalne.”
Ponieważ ustawodawca jednoznacznie przesądził, iż jakkolwiek rolniczemu
ubezpieczeniu społecznemu można podlegać bądź z mocy ustawy bądź na wniosek
6
(art. 3 ust. 1 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników), to jednak zawsze
„składki na ubezpieczenie za każdego ubezpieczonego opłaca rolnik” (art. 4 ust. 1 tej
ustawy), a „obowiązek opłacania składki powstaje z pierwszym dniem kwartału, w
którym powstało ubezpieczenie - a nie w dopiero w dniu, w którym wydana zostanie
decyzja ustalająca podleganie temu ubezpieczeniu (art. 39 tej ustawy) - a ustaje z
ostatnim dniem kwartału, w którym ustało ubezpieczenie” (art. 4 ust. 1 tej ustawy), to
oznacza to, skoro w rozpoznawanej sprawie kwestia przedawnienia zaległych należ-
ności z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne rolników obejmuje okres od I
kwartału 1995 r. do IV kwartału 1997 r., że powinna być ona oceniana na podstawie
obowiązujących w tym czasie przepisów prawnych. Dokonane powyżej ustalenia po-
zwalają na stwierdzenie, że w latach 1995-1997 - pierwotnie na podstawie art. 30
ust. 1 ustawy o zobowiązaniach podatkowych w związku z art. 52 ustawy o ubezpie-
czeniu społecznym rolników, a następnie na podstawie art. 35 ust. 3 ustawy z dnia
25 listopada 1986 r. o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych w
związku z art. 52 ust. 1 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników - obowiązywał
5-letni termin przedawnienia należności z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne
rolników. Jeżeli więc, zgodnie z dyspozycją art. 4 ust. 2 ustawy o ubezpieczeniu
społecznym rolników, „obowiązek opłacania składki powstaje z pierwszym dniem
kwartału, w którym powstało ubezpieczenie, a ustaje z ostatnim dniem kwartału, w
którym ustało ubezpieczenie”, zaś - zgodnie z art. 40 ust. 1 tej ustawy - składki na
ubezpieczenie opłaca się co kwartał, zaś „termin płatności przypada ostatniego dnia
pierwszego miesiąca danego kwartału”, to trafnie stwierdził Sąd Apelacyjny w uza-
sadnieniu zaskarżonego wyroku, iż „wymagalność składek w przedmiotowej sprawie,
jak słusznie podkreśla Sąd I instancji, istniała najpóźniej na dzień 31 października
2002 r.”, bo właśnie w dniu 31 października 2002 r. mijał pięcioletni termin przedaw-
nienia wymagalności składek - podczas, gdy organ rentowy wydał decyzję, w której
ustalił obowiązki obojga ubezpieczonych do opłacenia składki na ubezpieczenie
społeczne rolników za okres od I kwartału 1995 r. do IV kwartału 1997 r., dopiero w
dniu 13 września 2004 r. Tym samym oczywiście nietrafne okazały się podniesione w
kasacji organu rentowego zarzuty naruszenia przez Sądy obu instancji orzekające w
rozpoznawanej sprawie przepisów art. 24 ust. 4 i ust. 5b ustawy o systemie ubezpie-
czeń społecznych (Dz.U. Nr 137, poz. 887 ze zm.) w związku z art. 52 ust. 1 oraz art.
39 ust. 3 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników (jednolity tekst: Dz.U. z 1998
r. Nr 7, poz. 25 ze zm.) - „poprzez niezastosowanie wynikającego z niego 10-letniego
7
okresu przedawnienia, liczonego od dnia, w którym stały się wymagalne należności z
tytułu składek” oraz „poprzez przyjęcie, iż wymagalność składek nie wynika z pra-
womocnej decyzji ustalającej podleganie ubezpieczeniu społecznemu rolników”, al-
bowiem zarzuty te opierają się na dwu błędnych i prawnie niedopuszczalnych zało-
żeniach: po pierwsze - wskazanie przez organ rentowy w kontekście rozpoznawanej
sprawy na 10-letni okres przedawnienia należności z tytułu składek na ubezpieczenie
społeczne rolników, jaki określony został w art. 24 ust. 4 ustawy o systemie ubezpie-
czeń społecznych w brzmieniu obowiązującym dopiero od dnia 1 stycznia 2003 r.,
jest sprzeczne z kardynalną zasadą państwa prawnego (art. 2 Konstytucji RP), zgod-
nie z którą „ustawa nie działa wstecz” (lex retro non agit); a po drugie - wyrażony
przez organ rentowy pogląd prawny, wedle którego termin przedawnienia należności
z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne rolników należy liczyć dopiero od dnia
wydania prawomocnej decyzji organu rentowego ustalającej podleganie temu ubez-
pieczeniu, a nie od pierwszego dnia kwartału, w którym powstało ubezpieczenie (art.
4 ust. 2 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników), prowadziłby w konsekwencji
do oczywiście sprzecznego z prawem wniosku, że termin ten nie wiąże organu ren-
towego, który w każdym czasie może wydać decyzję ustalającą podleganie ubezpie-
czeniu społecznemu rolników, określającą sposób obliczania i opłacania składek (art.
39 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników) - gdy tymczasem, termin przedaw-
nienia należności z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne rolników należy liczyć
od pierwszego dnia kwartału, w którym ubezpieczenie to powstało.
Biorąc powyższe pod uwagę, Sąd Najwyższy na podstawie art. 39312
k.p.c. w
związku z art. 3 ustawy z dnia 22 grudnia 2004 r. o zmianie ustawy - Kodeks postę-
powania cywilnego oraz ustawy - Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz.U. z
2005 r. Nr 13, poz. 98) orzekł jak w sentencji.
========================================