Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 8 grudnia 2005 r., III CZP 108/05
Sędzia SN Antoni Górski (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Henryk Pietrzkowski
Sędzia SA Aleksandra Marszałek
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Bogumiły G. przeciwko Spółdzielni
Pracy Rolniczy Dom Towarowy w S. w likwidacji o zapłatę, po rozstrzygnięciu w
Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 8 grudnia 2005 r. zagadnienia
prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Słupsku postanowieniem z dnia
3 sierpnia 2005 r.:
"Czy referendarz sądowy wykonując czynności w postępowaniu
upominawczym, zmierzające do wydania nakazu zapłaty, jest również uprawniony
do rozpoznania wniosku o zabezpieczenie powództwa złożonego w tym
postępowaniu?"
podjął uchwałę:
W postępowaniu upominawczym referendarz sądowy nie jest
uprawniony do rozpoznania wniosku o udzielenie zabezpieczenia.
Uzasadnienie
W niniejszej sprawie, której rozpoznanie dopuszczalne jest w postępowaniu
upominawczym, postanowieniem z dnia 9 czerwca 2005 r. referendarz Sądu
Rejonowego w Słupsku oddalił wniosek powoda o zabezpieczenie powództwa,
stwierdzając brak podstaw do jego uwzględnienia.
Rozpoznając zażalenie powoda, Sąd Okręgowy w Słupsku powziął
wątpliwość, czy referendarz sądowy jest uprawniony do rozpoznania wniosku o
zabezpieczenie powództwa w postępowaniu upominawczym, którą przedstawił do
rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu na podstawie art. 390 w związku z art. 397 §
2 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Podstawę ustrojową działalności orzeczniczej referendarzy sądowych stanowi
art. 147 § 1 ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych
(Dz.U. Nr 98, poz. 1070 ze zm.), zgodnie z którym w sądach rejonowych i w
okręgowych są zatrudnieni referendarze sądowi do wykonywania określonych w
ustawach czynności należących do sądów w zakresie ochrony prawnej, w
szczególności postępowania w sprawach związanych z prowadzeniem ksiąg
wieczystych i rejestrów sądowych. Norma ta w sposób wyraźny pozwala na
powierzenie referendarzom wykonywania czynności sądowych tylko w zakresie
wskazanym w ustawie, a ze względu na ustrojowy jej charakter, należy
interpretować ją ściśle. Potwierdzeniem uprawnień referendarza w kodeksie
postępowania cywilnego jest art. 471
, według którego referendarz sądowy może
wykonywać czynności w wypadkach wskazanych w ustawie. Powściągliwość
ustawodawcy w przekazywaniu referendarzowi uprawnień orzeczniczych wynika z
obawy o naruszenie konstytucyjnej zasady sprawowania wymiaru sprawiedliwości
wyłącznie przez sądy (art. 175 Konstytucji) oraz z wąsko określonych kompetencji
referendarza sądowego. Ustawa zapewnia mu wprawdzie niezależność w zakresie
wykonywania obowiązków (art. 150 § 1 Prawa o ustroju sądów powszechnych),
która jednak nie jest tożsama z niezawisłością sędziowską, a poza tym, w
odróżnieniu od sędziego, referendarz nie ma zagwarantowanej nieusuwalności ze
stanowiska służbowego.
Z poszczególnych regulacji wynika, że ustawodawca stosuje do określenia
kompetencji referendarza zróżnicowane metody. Najszerszą, operującą
przedmiotową kategorią spraw, przyjęto w art. 5091
§ 1 k.p.c., zgodnie z którym
czynności w sprawach o wpis w księdze wieczystej może wykonywać referendarz
sądowy. Podobną formułę przedmiotową zastosowano do spraw rejestrowych, ale z
ograniczeniami polegającymi na generalnym wyłączeniu prowadzenia przez
referendarza rozpraw oraz na niemożności wydania przez niego postanowienia
zarządzającego pierwszy wpis spółek akcyjnych oraz dokonywania wpisu zmian w
statutach tych spółek. Inna metoda polega na upoważnieniu referendarza do
dokonywania konkretnych czynności procesowych, wymienionych w ustawie. Taki
sposób regulacji przewiduje art. 3531
k.p.c., mający dla rozstrzyganego zagadnienia
prawnego podstawowe znaczenie. Według niego, nakaz zapłaty w postępowaniu
upominawczym może wydać także referendarz sądowy. Podobnie w art. 108 § 1
ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz.U.
Nr 167, poz. 1398), w którym przewiduje się możliwość rozstrzygnięcia przez sąd
jedynie o zasadach poniesienia przez strony kosztów procesu, z pozostawieniem
szczegółowego ich wyliczenia referendarzowi sądowemu w postanowieniu,
wydawanym po uprawomocnieniu się orzeczenia kończącego postępowanie w
sprawie.
Z powyższego wynika, że zarówno gramatyczne odczytanie treści art. 3531
k.p.c., jak i wykładnia systemowa, uwzględniająca stosowane przez ustawodawcę
sposoby regulacji uprawnień orzeczniczych referendarza sądowego, nie dają
podstaw do udzielenia na postawione przez Sąd Okręgowy pytanie odpowiedzi
pozytywnej.
Nie uzasadnia też takiej odpowiedzi odwołanie się do argumentów natury
funkcjonalnej. Przede wszystkim należy odrzucić nasuwającą się sugestię o
możliwości zastosowania tu wnioskowania a fortiori z art. 3531
§ 2 k.p.c. Przeciwko
dopuszczeniu takiej możliwości przemawia rozważenie tylko niektórych istotnych
kwestii, dotyczących postępowania zabezpieczającego, zwłaszcza po nowelizacji
dokonanej ustawą z dnia 2 lipca 2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania
cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 172, poz. 1804), która weszła w
życie od dnia 5 lutego 2005 r. W obowiązującym stanie prawnym rozszerzono
przedmiotową możliwość zabezpieczenia roszczeń nawet na sprawy, w których
wydane w przyszłości orzeczenie może nie nadawać się do przymusowego
wykonania, przy czym zabezpieczenia może teraz żądać „każda strona lub
uczestnik postępowania” (art. 7301
k.p.c.). Szeroki jest katalog spraw, w których nie
obowiązuje reguła, że zabezpieczenie nie może zmierzać do zaspokojenia
roszczenia (art. 753 i 7531
k.p.c.), co sprawia, iż ochrona prawna w tych sprawach,
udzielona w postępowaniu zabezpieczającym, nie różni się w swojej treści od
merytorycznego żądania w sprawie, prowadząc de facto do jego tymczasowego
zaspokojenia. Zdaniem niektórych komentatorów, w tych przypadkach
postępowanie zabezpieczające pełni w ograniczonym zakresie funkcję nowego
trybu dochodzenia roszczeń, porównywalną do sytuacji, która ma miejsce przy
egzekucji prowadzonej na podstawie wyroku opatrzonego klauzulą natychmiastowej
wykonalności. Wprowadzono także nowe sposoby zabezpieczenia roszczeń
pieniężnych, w tym ustanowienie zarządu przymusowego nad przedsiębiorstwem
lub gospodarstwem rolnym albo zakładem wchodzącym w skład przedsiębiorstwa
lub jego częścią albo częścią gospodarstwa rolnego obowiązanego (art. 747 ust. 6
k.p.c.).
Należy pamiętać, że warunkiem dokonania zabezpieczenia jest
uprawdopodobnienie roszczenia oraz interesu prawnego w jego udzieleniu (art.
7301
k.p.c.), co wymaga badania wiarygodności środków przedstawionych jako
okoliczności służące temu uprawdopodobnieniu, łącznie z możliwością
wyznaczenia rozprawy. W sprawach wymienionych w art. 7531
k.p.c. wyznaczenie
rozprawy jest zresztą obligatoryjne, co z zasady wyłącza od jej przeprowadzenia
referendarza sądowego. W porównaniu z tymi wymaganiami obowiązującymi w
postępowaniu zabezpieczającym, ustalenie przesłanek przewidzianych w art. 499
k.p.c. do wydania w sprawie nakazu zapłaty jest prostsze, a poza tym występuje tu
mniej elementów ocennych. Dodać trzeba, że nakaz zapłaty wydany w
postępowaniu upominawczym staje się tytułem egzekucyjnym dopiero po
uprawomocnieniu się; wniesienie przez pozwanego sprzeciwu od doręczonego mu
nakazu unicestwia to orzeczenie, przy czym sprzeciw jest pismem procesowym
odformalizowanym. Tymczasem uwzględnienie wniosku o zabezpieczenie otwiera
drogę do zastosowania przymusu w stosunku do obowiązanego, nie doręcza się
mu bowiem odpisu postanowienia o zabezpieczeniu (art. 740 § 1 k.p.c.), a klauzulę
wykonalności nadaje się z urzędu (art. 742 k.p.c.), tak że obowiązany dowiaduje się
o treści postanowienia dopiero przy jego wykonywaniu.
Wszystko to nie pozwala na zastosowanie przy ustalaniu zakresu kompetencji
referendarza sądowego reguły wnioskowania a maiori ad minus, gdyż podstawa
takiego rozumowania, sprowadzająca się do tezy, że wydanie nakazu zapłaty w
postępowaniu upominawczym jest „większym”, dalej idącym uprawnieniem niż
rozpoznanie zgłoszonego w tym postępowaniu wniosku o zabezpieczenie, jest co
najmniej dyskusyjna.
W rezultacie należy przyjąć, że referendarz sądowy nie jest uprawniony do
rozpoznania wniosku o zabezpieczenie powództwa w postępowaniu
upominawczym.
Warto dodać, że zalecenie nr R (86) 12 Komitetu Rady Ministrów Rady Europy
dla państw członkowskich z dnia 12 września 1986 r. dotyczące środków
zapobiegania nadmiernemu obciążeniu sądów i jego zmniejszania (por. Standardy
prawne Europy, tom IV, Sądownictwo. Organizacja – Postępowanie – Orzekanie,
Warszawa 1998, s. 243), wskazując przykładowo zadania, od których mogliby
zostać odciążeni sędziowie, nie wymienia orzekania w postępowaniu
zabezpieczającym.
Z tych przyczyn na podstawie art. 390 k.p.c. w związku z art. 397 § 2 k.p.c.
orzeczono, jak w uchwale.