Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I PK 277/05
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 12 czerwca 2006 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Józef Iwulski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Jerzy Kwaśniewski
SSN Zbigniew Myszka
w sprawie z powództwa G. D.
przeciwko S. Spółce z ograniczoną odpowiedzialnością w T.
o odszkodowanie, wynagrodzenie za pracę, ekwiwalent za urlop,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 12 czerwca 2006 r.,
skargi kasacyjnej powoda od wyroku Sądu Okręgowego - Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w K.
z dnia 23 czerwca 2005 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu - Sądowi Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w K. do
ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania
kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Powód G. D. domagał się zasądzenia od pozwanej spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością w T. wynagrodzenia za lipiec 2003 r. w kwocie 12.000 zł,
ekwiwalentu pieniężnego za niewykorzystany urlop wypoczynkowy w kwocie
18.355 zł oraz odszkodowania za niezgodne z prawem rozwiązanie umowy o
pracę.
Sąd Rejonowy-Sąd Pracy w T. ustalił, że w dniu 1 lipca 2002 r. została
zawarta umowa o pracę pomiędzy powodem a stroną pozwaną reprezentowaną
przez J. S. członka rady nadzorczej, na podstawie której powód został zatrudniony
na stanowisku prezesa zarządu, w pełnym wymiarze czasu pracy na czas
nieokreślony. W umowie określono wynagrodzenie miesięczne powoda na kwotę
1.000 zł brutto oraz wskazano, że może być ona rozwiązana przez każdą ze stron
za wypowiedzeniem, do obliczania którego mają zastosowanie przepisy Kodeksu
pracy, a jego przyczyną może być w szczególności odwołanie ze stanowiska
prezesa. W dniu 5 maja 2003 r. została zawarta umowa o pracę pomiędzy
powodem a pozwaną reprezentowaną przez J. S. przewodniczącego rady
nadzorczej, na podstawie której powód miał świadczyć pracę na stanowisku
prezesa zarządu-dyrektora generalnego spółki na czas nieokreślony. Rada
nadzorcza pozwanej nie posiadała regulaminu, a jej decyzje zapadały w formie
uchwał. Nie odbyło się żadne posiedzenie rady nadzorczej ani nie podjęto
stosownej uchwały w przedmiocie udzielenia J. S. upoważnienia do zawarcia
umowy o pracę z powodem. Uchwałą nr 1 nadzwyczajnego zgromadzenia
wspólników z dnia 17 czerwca 2003 r. powód został odwołany z funkcji prezesa
zarządu pozwanej. Uchwałą nr 2 tego zgromadzenia z tej samej daty z dniem 18
czerwca 2003 r. do pełnienia funkcji prezesa zarządu powołano J. M. Uchwałą nr 1
nadzwyczajnego zgromadzenia wspólników pozwanej z dnia 30 lipca 2003 r.
powołano z tym dniem S. K. do reprezentowania spółki we wszystkich sprawach
dotyczących członków jej zarządu, w tym do podpisywania i rozwiązywania umów o
pracę. Oświadczeniem z dnia 30 lipca 2003 r., doręczonym powodowi w dniu 31
lipca 2003 r., strona pozwana, działając przez pełnomocnika S. K., rozwiązała z
powodem umowę o pracę zawartą w dniu 1 lipca 2002 r. z zachowaniem okresu
3
wypowiedzenia wynoszącego 1 miesiąc, który upłynął w dniu 31 sierpnia 2003 r.
Jako przyczynę wypowiedzenia wskazano odwołanie z funkcji prezesa zarządu.
Zobowiązano powoda do wykorzystania urlopu wypoczynkowego w okresie
wypowiedzenia i w pozostałym zakresie zwolniono go z obowiązku świadczenia
pracy. Pismem z dnia 30 lipca 2003 r. pełnomocnik zgromadzenia wspólników
poinformował powoda, że umowa o pracę zawarta w dniu 5 maja 2003 r. jest
bezskuteczna. Od dnia 1 sierpnia 2003 r. powód przebywał na zwolnieniu
lekarskim. Za lipiec 2003 r. wypłacono powodowi wynagrodzenie w kwocie 1.000 zł
brutto. Powód wypełnił karty urlopowe na dni: 11 lutego 2003 r., od 13 do 14 marca
2003 r. - 2 dni, od 22 do 30 kwietnia 2003 r. - 7 dni oraz od 11 do 18 lipca 2003 r. - 5
dni, które sam akceptował. Pozwana wypłaciła powodowi ekwiwalent za 20 dni
niewykorzystanego urlopu wypoczynkowego w kwocie 952,38 zł brutto.
Umowa pozwanej spółki stanowi, że ustanowienie pełnomocnika spółki do
zawierania w jej imieniu umowy o pracę z członkami zarządu spółki wymaga
uchwały zgromadzenia. Umowę o pracę z członkami zarządu zawiera
zgromadzenie wspólników reprezentowane przez specjalnie umocowanego
pełnomocnika. Rada nadzorcza działa na podstawie regulaminu uchwalonego
przez zgromadzenie wspólników. Rada nadzorcza wykonuje stały nadzór nad
działalnością spółki, a do szczególnych jej obowiązków należy stawianie wniosków
o udzielenie absolutorium zarządowi. Nadzór rada wykonuje w zespole w składzie
co najmniej 3 członków. Uchwałami z dnia 27 czerwca 2003 r. nadzwyczajnego
zgromadzenia wspólników pozwanej odwołano z tym dniem z funkcji członka rady
nadzorczej J. S. i powołano do pełnienia funkcji członka rady nadzorczej M. H.
oraz, w związku z rezygnacją w dniu 25 czerwca 2003 r. W. J., z dniem 27 czerwca
2003 r. powołano do pełnienia funkcji członka rady nadzorczej S. K. Jedynym
udziałowcem strony pozwanej jest spółka akcyjna "Si". W dniu 2 kwietnia 2002 r.
została zawarta na czas nieokreślony umowa generalna o współpracy pomiędzy
spółką "Si" a stroną pozwaną. Od 8 czerwca 1999 r. powód był członkiem zarządu
spółki "Si". W dniu 1 grudnia 2002 r. została zawarta na czas nieokreślony umowa o
świadczenie usług pomiędzy powodem a Spółką "Si" za wynagrodzeniem w kwocie
12.000 zł miesięcznie. Umowa ta wygasła z dniem 16 czerwca 2003 r., to jest z
dniem ogłoszenia upadłości spółki "Si". W czerwcu 2003 r. strona pozwana była
4
zadłużona wobec spółki "Si" na kwotę około 4 miliony zł. Do maja 2003 r. powód
pobierał od spółki "Si" wynagrodzenie za pracę świadczoną na rzecz strony
pozwanej. W dniu 30 lipca 2004 r. nadzwyczajne zgromadzenie wspólników strony
pozwanej podjęło uchwałę o rozwiązaniu spółki i otworzyło jej likwidację oraz
powołało likwidatora.
Sąd Rejonowy zważył, że zgodnie z art. 210 § 1 Kodeksu spółek
handlowych, w umowie między spółką a członkiem zarządu oraz w sporze z nim
spółkę reprezentuje rada nadzorcza lub pełnomocnik powołany uchwałą
zgromadzenia wspólników. Z § 22 umowy pozwanej spółki wynika, że umowę o
pracę z członkami zarządu zawiera zgromadzenie wspólników reprezentowane
przez specjalnie umocowanego pełnomocnika. Zgodnie z utrwalonym w
orzecznictwie poglądem dotyczącym art. 203 Kodeksu handlowego, który pozostaje
aktualny w odniesieniu do art. 210 k.s.h., zawarcie umowy o pracę przez spółkę z
naruszeniem tego przepisu powoduje jej nieważność. J. S. nie był upoważniony do
zawarcia umowy o pracę z powodem, zarówno w dniu 1 lipca 2002 r., jak również w
dniu 5 maja 2003 r. Nie został bowiem zgodnie z umową pozwanej spółki do tego
umocowany przez zgromadzenie wspólników. Zdaniem Sądu Rejonowego, nie
można też uznać, że uprawnienie do zawarcia umów o pracę z powodem wynikało
z upoważnienia udzielonego mu przez radę nadzorczą. Rada nadzorcza podejmuje
decyzje kolegialnie, a brak jest jakichkolwiek dowodów, aby podjęła uchwały w
przedmiocie udzielenia takiego upoważnienia. Wobec tego Sąd Rejonowy uznał, że
pomiędzy stronami nie doszło do nawiązania stosunku pracy ani w dniu 1 lipca
2002 r., ani w dniu 5 maja 2003 r. Zdaniem Sądu, nie można zgodzić się ze
stanowiskiem, że umowa o pracę z dnia 1 lipca 2002 r. została konwalidowana
przez pełnomocnika spółki powołanego uchwałą walnego zgromadzenia, który w
oświadczeniu z dnia 30 lipca 2003 r. wypowiedział powodowi właśnie tę umowę o
pracę z dnia 1 lipca 2002 r. Obie umowy o pracę były bowiem nieważne od chwili
ich zawarcia, gdyż zostały zawarte przez nieuprawniony podmiot. W związku z tym
- według Sądu Rejonowego - powód nie był pracownikiem strony pozwanej i nie
przysługuje mu wynagrodzenie za pracę, ekwiwalent pieniężny za niewykorzystany
urlop wypoczynkowy oraz odszkodowanie z tytułu niezgodnego z prawem
rozwiązania umowy o pracę za wypowiedzeniem.
5
Wyrokiem z dnia 25 czerwca 2005 r., Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w K. oddalił apelację powoda. Sąd Okręgowy
zaaprobował pogląd Sądu pierwszej instancji, że J. S. nie był upoważniony do
zawarcia z powodem umów o pracę z dnia 1 lipca 2002 r. oraz z dnia 5 maja 2003
r. Sąd Rejonowy trafnie uznał więc, że pomiędzy stronami nie doszło do nawiązania
stosunku pracy na podstawie tych umów.
Skargę kasacyjną od tego wyroku wniósł powód, który zarzucił naruszenie:
1) art. 11 oraz art. 22 § 1 i § 11
k.p. przez nieuwzględnienie, że w przypadku, gdy
nieważna jest pisemna umowa o pracę z uwagi na uchybienia w reprezentacji
pracodawcy, do nawiązania stosunku pracy może dojść i doszło przez złożenie
oświadczeń dorozumianych, wynikających z zachowania stron, w szczególności
przez dopuszczenie powoda do wykonywania pracy i zapłatę wynagrodzenia; 2)
art. 60 k.c. w związku z art. 300 k.p. przez oddalenie roszczeń powoda w sytuacji,
gdy mimo nieważności umowy o pracę zawartej w formie pisemnej, strony łączyła
ważna umowa o pracę zawarta per facta concludentia: 3) art. 391 § 1 k.p.c. w
związku z art. 328 § 2 k.p.c. przez niewystarczające wyjaśnienie w uzasadnieniu
zaskarżonego wyroku jego podstawy faktycznej i prawnej, a w szczególności
przyczyn, dla których Sąd nie uwzględnił zarzutów powoda podniesionych w
apelacji, dotyczących nawiązania umowy o pracę per facta concludentia. W
uzasadnieniu skargi kasacyjnej powód wywiódł w szczególności, że stosownie do
art. 11 k.p., nawiązanie stosunku pracy oraz ustalenie warunków pracy i płacy, bez
względu na podstawę prawną tego stosunku, wymaga zgodnego oświadczenia woli
pracodawcy i pracownika. Z kolei art. 22 § 1 k.p. stanowi, że przez nawiązanie
stosunku pracy pracownik zobowiązuje się do wykonywania pracy określonego
rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem oraz w miejscu i czasie
wyznaczonym przez pracodawcę, a pracodawca - do zatrudniania pracownika za
wynagrodzeniem. Zatrudnienie w tych warunkach jest zatrudnieniem na podstawie
stosunku pracy, bez względu na nazwę zawartej przez strony umowy. Przepisy
Kodeksu pracy nie przewidują formy pisemnej umowy o pracę pod rygorem
nieważności, ani też dla celów dowodowych. Mimo wprowadzenia wymagania
zachowania formy pisemnej, dopuszcza się możliwość nawiązania stosunku pracy
w inny sposób, np. przez dopuszczenie do pracy. Umowa o pracę zawarta w innej
6
formie niż pisemna nie jest zatem nieważna i jest prawnie skuteczna. Zdaniem
powoda, Sąd Okręgowy, podzielając pogląd o nieważności pisemnych umów o
pracę, powinien ocenić, czy pomiędzy stronami nie doszło do zawarcia umowy o
pracę w sposób dorozumiany. Powołując się na orzeczenia Sądu Najwyższego,
powód podniósł, że w stanie faktycznym rozpoznawanej sprawy zostały spełnione
wszystkie cechy stosunku pracy. Powód nie był wspólnikiem pozwanej spółki, a
więc nie występował w jego przypadku "związek kapitał-władza", będący podstawą
do przyjęcia braku podporządkowania pracowniczego. Brak jest także podstaw dla
przyjęcia, aby zawarcie umowy o pracę pomiędzy powodem a pozwaną zmierzało
do obejścia prawa. Po zawarciu przez strony w dniu 5 maja 2003 r. kolejnej umowy
o pracę (uznanej za nieważną) - w ocenie powoda - między stronami nawiązał się
per facta concludentia kolejny stosunek pracy. Powód, będący prezesem zarządu,
został dopuszczony do pracy na stanowisku dyrektora generalnego, z czym wiązało
się nie tylko pełnienie funkcji członka zarządu, ale także objęcie stanowiska
dyrektora generalnego. Zmiana ta wynikała z tego, że powód nie prowadził w
pozwanej spółce działalności wyłącznie związanej z wykonywaniem czynności
członka zarządu, ale również angażował się w bezpośrednią działalność
operacyjną spółki, polegającą na pozyskiwaniu zamówień klientów, organizacji
współpracy z partnerami handlowymi, negocjacjami finansowymi, prowadzeniem
projektów. Powód jako dyrektor generalny i prezes zarządu był podporządkowany
zgromadzeniu wspólników i radzie nadzorczej. Nie mógł powierzyć wykonania
swoich obowiązków osobie trzeciej, lecz był zobowiązany wykonywać je osobiście.
Powód został dopuszczony do pracy przez pozwanego na warunkach określonych
umową z dnia 5 maja 2003 r., co potwierdza wypłacenie mu przez pozwaną spółkę
wynagrodzenia za maj i czerwiec 2003 r. w wysokości ustalonej tą umową, to jest w
kwocie 12.000 zł brutto oraz odprowadzenie z tego tytułu zaliczek na podatek
dochodowy od osób fizycznych i składek na ubezpieczenia społeczne oraz
zdrowotne (tak jak za pracownika), a także wystawienie świadectwa pracy.
Ponadto, po odwołaniu powoda z funkcji prezesa zarządu, przekonanie pozwanego
o pozostawaniu powoda w stosunku pracy potwierdza zatwierdzenie wniosku
urlopowego przez nowego prezesa, a także złożenie przez pozwaną oświadczenia
o wypowiedzeniu umowy o pracę.
7
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Ocena Sądów obu instancji, że obie pisemne umowy o pracę zawarte przez
strony (w dniu 1 lipca 2002 r. oraz w dniu 5 maja 2003 r.) były nieważne, jest trafna i
nie jest kwestionowana w skardze kasacyjnej. W tym zakresie wykładnia
stosownych przepisów (art. 210 k.s.h.) jest utrwalona w orzecznictwie Sądu
Najwyższego (por. np. uchwała z dnia 8 marca 1995 r., I PZP 7/95, OSNAPiUS
1995 nr 18, poz. 227; wyrok z dnia 14 października 1997 r., I PKN 319/97,
OSNAPiUS 1998 nr 15, poz. 450; wyrok z dnia 23 września 1997 r., I PKN 276/97,
OSNAPiUS 1998 nr 13, poz. 397; wyrok z dnia 5 lutego 1997 r., II UKN 86/96,
OSNAPiUS 1997 nr 20, poz. 404; wyrok z dnia 17 grudnia 1996 r., II UKN 37/96,
OSNAPiUS 1997 nr 17, poz. 320; wyrok z dnia 23 stycznia 1998 r., I PKN 489/97,
OSNAPiUS 1999 nr 1, poz. 8). Sądy nie uwzględniły jednak również utrwalonej w
orzecznictwie Sądu Najwyższego wykładni, że do zawarcia ważnej umowy o pracę
może dojść przez dopuszczenie do wykonywania pracy na warunkach (nieważnej)
umowy o pracę przez podmioty właściwe do reprezentacji pracodawcy. Nie chodzi
przy tym o konwalidację pierwszej (nieważnej) umowy o pracę (por. uzasadnienie
uchwały składu siedmiu sędziów NSA z dnia 10 lipca 2000 r., FPS 3/00 i FPS 4/00,
ONSA 2001 nr 1, poz. 87), ale o zawarcie w sposób dorozumiany nowej umowy o
pracę. Ważność takiej umowy oraz ocena, czy została zawarta umowa o pracę,
zależą od rozważenia okoliczności konkretnej sprawy w zakresie właściwej
reprezentacji spółki, celów, do jakich zmierzają strony zawieranej umowy (czy
umowa nie zmierza do obejścia prawa) oraz zachowania elementów
konstrukcyjnych właściwych dla stosunku pracy, a w szczególności cechy szeroko
rozumianego podporządkowania pracownika w procesie świadczenia pracy.
Nawiązanie stosunku pracy, wymagające zgodnego oświadczenia woli pracownika i
pracodawcy (art. 11 k.p.), może nastąpić nie tylko przez wyraźne i ujęte w formie
pisemnej oświadczenia woli, jak tego wymagają przepisy (art. 29 k.p.), ale także
przez złożenie oświadczeń dorozumianych, wynikających z zachowania stron.
Takie dorozumiane zawarcie umowy o pracę istnieje zwykle wówczas, gdy
pracodawca dopuszcza pracownika do wykonania pracy i płaci mu wynagrodzenie
(wyroki Sądu Najwyższego z dnia 7 stycznia 2000 r., I PKN 404/99, OSNAPiUS
2001 nr 10, poz. 347; z dnia 6 października 2004 r., I PK 488/03, OSNP 2005 nr 10,
8
poz. 145; OSP 2006 nr 1, poz. 7 z glosą Ł. Pisarczyka oraz z dnia 5 listopada 2003
r., I PK 633/02, OSNP 2004 nr 20, poz. 346).
Sąd drugiej instancji w ogóle nie rozważył takiej możliwości, co powoduje
uznanie trafności podniesionych w skardze zarzutów naruszenia art. 11 i 22 k.p. W
stanie faktycznym sprawy należy więc ocenić, czy wskutek dopuszczenia powoda
do pracy na warunkach określonych w pisemnych umowach doszło do nawiązania
stosunków pracy o takiej treści. Ocena ta powinna być dokonana odrębnie
względem warunków wynikających z każdej z zawartych z powodem umów (w dniu
1 lipca 2002 r. oraz w dniu 5 maja 2003 r.), gdyż inne były okoliczności faktyczne
ich dotyczące. W szczególności po zawarciu pierwszej z tych umów powód
świadczył za wynagrodzeniem pracę przez dłuższy okres, co może przemawiać za
akceptacją treści stosunku pracy wynikającej z tej umowy przez organy uprawnione
do reprezentacji pozwanej spółki. W razie uznania, że doszło w ten sposób do
nawiązania stosunku pracy merytorycznej ocenie będzie podlegało roszczenie o
odszkodowanie za niezgodne z prawem rozwiązanie umowy o pracę. Powód
dochodzi jednak także roszczeń wynikających z umowy o pracę (przekształcenia jej
treści) z dnia 5 maja 2003 r. Okoliczności związane ze świadczeniem pracy na
warunkach tej umowy nie zostały ocenione, a są wśród nich takie, które mogą
przemawiać za brakiem aprobaty dla warunków pracy i płacy wynikających z tej
umowy przez organy upoważnione do reprezentacji spółki oraz okoliczności
wskazane przez powoda w skardze kasacyjnej, których uwzględnienie może
prowadzić do odmiennych wniosków.
Z tych względów na podstawie art. 39815
§ 1 i art. 108 § 2 k.p.c. orzeczono
jak w sentencji.
/tp/