Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 17 października 2006 r.
II UK 81/06
Wynagrodzenie wypłacone na mocy art. 10 ust. 3 ustawy z dnia 22 marca
1990 r. o pracownikach samorządowych (jednolity tekst: Dz.U. z 2001 r. Nr 142,
poz. 1593 ze zm.) stanowi podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie
społeczne, jeśli ubezpieczony spełnia jednocześnie przesłanki uznania go za
bezrobotnego.
Przewodniczący SSN Jerzy Kuźniar, Sędziowie SN: Krystyna Bednarczyk,
Beata Gudowska (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 17 paź-
dziernika 2006 r. sprawy z wniosku Urzędu Gminy w J. przeciwko Zakładowi Ubez-
pieczeń Społecznych-Oddziałowi w L. z udziałem zainteresowanej Agnieszki W. o
objęcie ubezpieczeniem społecznym, na skutek skargi kasacyjnej odwołującego się
od wyroku Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 6 grudnia 2005 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu we
Wrocławiu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasa-
cyjnego.
U z a s a d n i e n i e
Wyrokiem z dnia 7 czerwca 2004 r. Sąd Okręgowy w Legnicy zmienił decyzję
ZUS-Oddziału w L. z dnia 30 czerwca 2003 r., ustalając, że wynagrodzenie wypłaco-
ne Agnieszce W. za okres od dnia 1 sierpnia 1999 r. do dnia 16 stycznia 2000 r. po
rozwiązaniu z nią stosunku pracy z powodu reorganizacji Urzędu Gminy w J. stanowi
podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne i zdrowotne. Podstawę
prawną wypłaty stanowił art. 10 ust. 3 ustawy o pracownikach samorządowych gwa-
rantujący wynagrodzenie za czas pozostawania bez pracy przez okres nie dłuższy
niż 6 miesięcy, którego Sąd Okręgowy nie potraktował jako „odprawy, rekompensaty
czy odszkodowanie z tytułu rozwiązania stosunku pracy z przyczyn leżących po stro-
2
nie pracodawcy”, wyłączone z podstawy wymiaru składek na mocy § 2 ust. 1 pkt 3
rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 18 grudnia 1998 r. w spra-
wie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie
emerytalne i rentowe (Dz.U. Nr 161, poz. 1106 ze zm.).
Wyrokiem z dnia 6 grudnia 2005 r. Sąd Apelacyjny we Wrocławiu uwzględnił
apelację organu ubezpieczeń społecznych i zmienił zaskarżony wyrok w ten sposób,
że oddalił odwołanie. Powołując się na pogląd Sądu Najwyższego wyrażony w
uchwałach z dnia 24 maja 1991 r., I PZP 1/91 (OSNCP 1992 nr 1, poz. 2) i z dnia 12
lutego 1992 r., I PZP 6/92 (OSNCP 1992 nr 7-8, poz. 133), zgodnie z którym okres
pobierania wynagrodzenia wypłacanego na podstawie art. 10 ust. 3 ustawy o pra-
cownikach samorządowych nie jest okresem zatrudnienia, a osoba je otrzymująca
osobą będącą pracownikiem, stwierdził, że stosownie do art. 18 ust. 1 ustawy z dnia
13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych wynagrodzenie to nie
podlega składce na ubezpieczenie społeczne.
Urząd Gminy w J., opierając skargę kasacyjną na podstawie naruszenia
prawa materialnego - art. 10 ust. 3 ustawy o pracownikach samorządowych oraz § 2
ust. 1 pkt 3 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 18 grudnia 1998
r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpie-
czenie emerytalne i rentowe, wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i
przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania albo - po jego uchyleniu - orzecze-
nie co do istoty sprawy przez oddalenie apelacji. Przyjęcie skargi kasacyjnej do roz-
poznania uzasadnił potrzebą określenia charakteru prawnego wynagrodzenia wypła-
canego na podstawie art. 10 ust. 3 ustawy o pracownikach samorządowych oraz roz-
strzygnięcia, czy od tego wynagrodzenia należy odprowadzać składki na ubezpie-
czenie społeczne.
Skarżący podniósł, że okres, za który wypłacono wynagrodzenie należne na
podstawie art. 10 ust. 3 ustawy o pracownikach samorządowych, powinien być trak-
towany jak pozostawanie w stosunku pracy (por. wyrok NSA z dnia 27 lipca 1992 r.,
II SA 609/92, ONSA 1994 nr 1, poz. 11), skoro wynagrodzenie to wypłacane jest w
terminach wypłaty wynagrodzeń pracowniczych osobie wcześniej zatrudnionej, która
co miesiąc musi przedkładać oświadczenie, że nie podjęła innej pracy. Ponadto wy-
nagrodzenie za czas pozostawania bez pracy należne mianowanym pracownikom
samorządowym wykazuje znaczne podobieństwo do wynagrodzenia przysługującego
mianowanym urzędnikom państwowym na podstawie art. 131
ust. 3 ustawy z dnia 16
3
września 1982 r. o pracownikach urzędów państwowych, od którego odprowadzane
są składki na ubezpieczenie społeczne. Podobne jest także - co dostrzegł Sąd Naj-
wyższy w uchwale z dnia 12 lutego 1992 r., I PZP 6/92 (OSNCP 1992 nr 7-8, poz.
133) - do zasiłku dla bezrobotnych, służąc tym samym celom, w związku z czym, tak
jak ten zasiłek, powinno podlegać składce na ubezpieczenia społeczne.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Na postawie art. 10 ust. 3 ustawy z dnia 22 marca 1990 r. o pracownikach
samorządowych (jednolity tekst: Dz.U. z 2001 r. Nr 142. poz. 1593 ze zm.) mianowa-
nemu pracownikowi samorządowemu za czas pozostawania bez pracy po ustaniu
zatrudnienia z przyczyny likwidacji lub reorganizacji urzędu połączonej ze zmniejsze-
niem stanu zatrudnienia wypłacane jest wynagrodzenie przez okres nie dłuższy niż
sześć miesięcy. Zgodnie z utrwalonym w judykaturze poglądem, wynagrodzenie
przewidziane w art. 10 ust. 3 ustawy o pracownikach samorządowych przysługuje za
okres nie będący okresem zatrudnienia i wypłacane jest osobie, która nie jest pra-
cownikiem; przysługuje w przypadku ustania zatrudnienia i wypłacane jest właśnie
dlatego, że zakończył się jeden stosunek pracy, a nowy nie został jeszcze nawiąza-
ny. Nie ma więc charakteru wynagrodzenia za pracę, lecz rekompensuje brak pracy i
brak wynagrodzenia (por. uchwały Sądu Najwyższego z dnia 24 maja 1991 r., I PZP
1/91, OSNCP 1992 nr 1, poz. 2, z dnia 18 kwietnia 1991 r., I PZP 8/91, OSNCP 1992
nr 2, poz. 22, z dnia 6 września 1991 r., I PZP 40/91, OSNCP 1992 nr 4, poz. 54, z
dnia 17 września 1991 r., I PZP 43/91, OSNCP 1992 nr 4, poz. 55 oraz wyrok z dnia
11 lipca 2006 r., I PK 36/06, niepublikowany). Rozstrzygnięcie spornej w sprawie
kwestii, czy wynagrodzenie za czas nieświadczenia pracy uwzględniane jest w pod-
stawie wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne wymaga odniesienia się do art.
18 ust. 1 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych
(Dz.U. Nr 137, poz. 887 ze zm.) i § 1 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjal-
nej z dnia 18 grudnia 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy
wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe w związku z art. 12 ust. 1
ustawy z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (jednolity
tekst: Dz.U. z 2000 r. Nr 14, poz. 176 ze zm.), zgodnie z którymi podstawę wymiaru
składek na ubezpieczenie emerytalne i rentowe ubezpieczonych, będących pracow-
nikami, stanowi przychód w rozumieniu ustawy o podatku dochodowym od osób fi-
4
zycznych; ściślej - w powiązaniu z art. 4 pkt 9 i art. 8 ust. 1 ustawy systemowej -
przychód w rozumieniu przepisów o podatku dochodowym od osób fizycznych z ty-
tułu zatrudnienia w ramach stosunku pracy.
Z przepisów tych wynika jasno, że składniki podstawy wymiaru składek nie są
odnoszone do kategorii wynagrodzenia, lecz kwalifikowane jako przychód w rozu-
mieniu przepisów podatkowych. Przychód określony jest w art. 12 ust. 1 ustawy z
dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych bardzo szeroko
jako „należne ze stosunku pracy wszelkiego rodzaju wypłaty pieniężne oraz wartość
pieniężna świadczeń w naturze bądź ich ekwiwalenty, bez względu na źródła finan-
sowania tych wypłat i świadczeń”. Pojęcie przychodu jest szersze od pojęcia ”wyna-
grodzenie za pracę”, więc o tym, czy dane świadczenie stanowi podstawę wymiaru
składki nie rozstrzyga nadanie mu charakteru wynagrodzenia za pracę, lecz ustale-
nie, czy jest przychodem w rozumieniu przepisów o podatku dochodowym od osób
fizycznych. Prowadzi to do dalszego wniosku, że decydujące znaczenie dla należno-
ści składek na ubezpieczenie społeczne ma stwierdzenie, iż świadczenie pracodaw-
cy jest przychodem rozumianym jako należność ze stosunku pracy - lub równorzęd-
nie - z tytułu zatrudnienia w ramach stosunku pracy, a nie istnienie stosunku pracy i
wypłacenie wynagrodzenia w czasie jego trwania. O uznaniu należności za przychód
nie decyduje trwanie stosunku pracy, co trafnie ujął Naczelny Sąd Administracyjny,
prezentując w wyroku z dnia 26 marca 1993 r., III SA 2219/92 (ONSA 1993 nr 3, poz.
83) pogląd, że o tym czy świadczenie jest przychodem ze stosunku pracy decyduje
to, czy może je otrzymać wyłącznie pracownik, czy także inna osoba niezwiązana
(aktualnie lub w przeszłości) z pracodawcą. Pogląd taki głoszony był również w wy-
roku Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego we Wrocławiu z dnia 10 lutego 2005 r.,
I SA/Wr 1038/03 (Biul. Skarb. 2005 nr 5, poz. 26), w którym podkreślono, że istotne
jest to, czy istnieje związek prawny lub faktyczny danego świadczenia z istniejącym
stosunkiem pracy (por. także wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 6
maja 1994 r., SA/Łd 465/94, LEX nr 26513).
Jest oczywiste, że pracownicy samorządowi uzyskują wynagrodzenie po usta-
niu zatrudnienia włącznie z tego powodu, że byli pracownikami i że zostało ono im -
jako pracownikom - zagwarantowane w ustawie. Tytuł otrzymywania wynagrodzenia
za czas pozostawania bez pracy stanowi ich wcześniejsze zatrudnienie na podstawie
mianowania, dlatego wynagrodzenia tego nie można określić w inny sposób niż na-
leżność pochodną wobec stosunku pracy lub przysługującą z tytułu zatrudnienia w
5
ramach stosunku pracy, co powoduje, że wynagrodzenie to jest przychodem w ro-
zumieniu przepisów o podatku dochodowym od osób fizycznych, o którym mowa w
art. 18 ust. 1 ustawy systemowej.
Przychód podlega składce na ubezpieczenie społeczne z zastrzeżeniem art.
18 ust. 2 ustawy oraz § 2 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 18
grudnia 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru skła-
dek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe. Przepisy regulujące wliczanie przycho-
dów do podstawy wymiaru składek zawierają katalog negatywny, wyraźnie i wyczer-
pująco wymieniający wyjątki od zasady ustalonej w art. 18 ust. 1 ustawy i § 1 rozpo-
rządzenia. Konieczne jest więc jeszcze stwierdzenie, że wynagrodzenie wypłacane
pracownikom samorządowym za czas pozostawania bez pracy nie podlega wyłącze-
niu z mocy tych przepisów. Nie zostało ono objęte art. 18 ust. 2 ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych (nie jest wynagrodzeniem za czas niezdolności do pracy
wskutek choroby lub odosobnienia w związku z chorobą zakaźną ani zasiłkiem) ani §
2 ust. 1 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 18 grudnia 1998 r. w
sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpiecze-
nia emerytalne i rentowe, który w pkt 3 wymienia „odprawy, odszkodowania i rekom-
pensaty wypłacane pracownikom z tytułu wygaśnięcia lub rozwiązania stosunku
pracy, w tym z tytułu rozwiązania stosunku pracy z przyczyn leżących po stronie pra-
codawcy, nieuzasadnionego lub niezgodnego z prawem wypowiedzenia umowy o
pracę lub rozwiązania jej bez wypowiedzenia, skrócenia okresu jej wypowiedzenia,
niewydania w terminie lub wydania niewłaściwego świadectwa pracy”. Szczególny
charakter tej regulacji nakazuje ścisłe wykładanie użytych w niej pojęć, co prowadzi
do niewyłączenia omawianego wynagrodzenia z podstawy wymiaru składek na
ubezpieczenie społeczne.
Przedstawiony wywód wymaga uzupełnienia stwierdzeniem, że właśnie dlate-
go, iż zapłata za czas pozostawania bez pracy nie jest wynagrodzeniem za pracę,
wykazuje podobieństwo do zasiłku z tytułu bezrobocia przez to, że zapewnia środki
utrzymania i stanowi dodatkową gwarancję ich zabezpieczenia dla zwolnionego, po-
zostającego bez pracy urzędnika państwowego (por. uchwałę składu siedmiu sę-
dziów Sądu Najwyższego z dnia 31 maja 1994 r., I PZP 18/94, OSNAPiUS 1994 nr
10, poz. 159 oraz uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 17 września 1991 r., I PZP
43/91, OSNCP 1992 nr 4, poz. 55). Nawiązując do tego, Sąd Najwyższy w uchwale
siedmiu sędziów z dnia 9 lipca 1992 r., I PZP 36/92 (OSNCP 1992 nr 10, poz. 182),
6
stwierdził, że okres - w czasie którego mianowany urzędnik państwowy otrzymuje
wynagrodzenie na podstawie art. 13 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 16 września 1982 r. o
pracownikach urzędów państwowych, a mianowany pracownik samorządowy na
podstawie art. 10 ust. 3 ustawy z dnia 22 marca 1990 r. o pracownikach samorządo-
wych - podlega zaliczeniu do okresów pracy wymaganych do nabycia lub zachowa-
nia uprawnień pracowniczych oraz do okresów zatrudnienia w rozumieniu przepisów
o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin, jeżeli pracownik ten spełnia
warunki do nabycia prawa do zasiłku dla bezrobotnych przewidziane w ustawie z
dnia 16 października 1991 r. o zatrudnieniu i bezrobociu (Dz.U. Nr 106, poz. 457 ze
zm.). W wymienionej uchwale Sąd Najwyższy przyjął, że okres pobierania wynagro-
dzenia na podstawie art. 10 ust. 3 ustawy o pracownikach samorządowych mieści się
w pojęciu okresów pobierania zasiłków w rozumieniu art. 24 ust. 1 ustawy o zatrud-
nieniu i bezrobociu. Na podstawie art. 22 ust. 1 pkt 10 ustawy o zatrudnieniu i bezro-
bociu - który stanowił, że prawo do zasiłku nie przysługuje bezrobotnemu, pobierają-
cemu rentę inwalidzką, rodzinną, świadczenie rehabilitacyjne albo otrzymał wynagro-
dzenie lub odszkodowanie w wysokości wynagrodzenia po ustaniu stosunku pracy
bądź uposażenie lub odprawę po ustaniu stosunku służbowego - uznał, że wynagro-
dzenie otrzymywane za okres pozostawania bez pracy powinno być traktowane jako
świadczenie zastępujące zasiłek dla bezrobotnych. Podkreślił, że z zastąpieniem lub
wejściem wynagrodzenia w miejsce zasiłku dla bezrobotnych, i tym samym równo-
ważnością okresu pobierania tego wynagrodzenia z okresem pobierania zasiłku,
mamy do czynienia tylko wtedy, gdy dana osoba, pobierając to wynagrodzenie, ma
jednocześnie status osoby bezrobotnej, tj. została w tym charakterze zarejestrowana
oraz wykazuje gotowość podjęcia pracy.
Stanowisko zaprezentowane w omawianej uchwale, które spotkało się z kry-
tyką wynikającą z odmiennej interpretacji art. 22 ust. 1 pkt 10 ustawy o zatrudnieniu i
bezrobociu z dnia 16 października 1991 r. (por. glosę E. Szemplińskiej, PiZS 1993 nr
4, s. 83), należy podtrzymać, gdyż w ustawie z dnia 14 grudnia 1994 r. o zatrudnieniu
i przeciwdziałaniu bezrobociu (jednolity tekst: Dz.U. z 1996 r. Nr 47, poz. 211 ze
zm.), mającej zastosowanie do spornego okresu, przyjęto już inną definicję bezro-
botnego. W art. 2 ust. 1 pkt 2 bezrobotnego zdefiniowano jako osobę niezatrudnioną
i niewykonującą innej pracy zarobkowej, zdolną i gotową do podjęcia zatrudnienia w
pełnym wymiarze czasu pracy obowiązującego w danym zawodzie lub służbie, za-
rejestrowaną we właściwym dla miejsca zameldowania (stałego lub czasowego)
7
powiatowym urzędzie pracy, jeżeli ukończyła 18 lat, z wyjątkiem młodocianych ab-
solwentów, kobieta nie ukończyła 60 lat, a mężczyzna 65 lat i która nie nabyła prawa
do emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy, renty szkoleniowej, renty so-
cjalnej albo po ustaniu zatrudnienia, innej pracy zarobkowej, zaprzestaniu prowadze-
nia pozarolniczej działalności nie pobiera zasiłku przedemerytalnego, świadczenia
przedemerytalnego, świadczenia rehabilitacyjnego, zasiłku chorobowego, macie-
rzyńskiego lub wychowawczego. W konsekwencji Sąd Najwyższy w składzie orze-
kającym przyjął, że skoro zasiłek dla bezrobotnych objęty jest składką na ubezpie-
czenie społeczne, to tak samo należy traktować wynagrodzenie, które otrzymuje pra-
cownik samorządowy na podstawie art. 10 ust. 3 ustawy o pracownikach samorzą-
dowych za czas pozostawania bez pracy. Przyjęcie odmiennego poglądu prowadzi-
łoby do pogorszenia sytuacji pracownika samorządowego w porównaniu z osobą
bezrobotną. W efekcie należy przyjąć, że wynagrodzenie otrzymane na podstawie
art. 10 ust. 3 ustawy o pracownikach samorządowych stanowi podstawę wymiaru
składek na ubezpieczenie społeczne, jeśli pracownik pobierający takie wynagrodze-
nie spełnia jednocześnie przesłanki do uznania go za bezrobotnego.
W tej sytuacji skarga kasacyjna była oparta na usprawiedliwionych podsta-
wach, mimo błędnego zapatrywania, że okres pobierania przez pracownika samorzą-
dowego wynagrodzenia za czas pozostawania bez pracy powinien być traktowany
jak pozostawanie w stosunku pracy. Uznanie skargi kasacyjnej za zasadną nie stoi
także na przeszkodzie odrzuceniu przez Sąd Najwyższy - prezentowanej w skardze -
analogii do przysługującego najpierw na podstawie art. 13 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia
16 września 1982 r. o pracownikach urzędów państwowych, a po nowelizacji z dnia 2
grudnia 1994 r. na podstawie art. 131
ustawy o pracownikach urzędów państwowych
(jednolity tekst: Dz.U. z 2001 r. Nr 86, poz. 953 ze zm.), wynagrodzenia wypłacanego
w takich samych okolicznościach, jak opisane w art. 10 ust. 3 ustawy o pracownikach
samorządowych. Ustawa o pracownikach samorządowych nie zawiera bowiem re-
gulacji podobnej do art. 131
ust. 3 ustawy o pracownikach urzędów państwowych; nie
stanowi, że od świadczenia pieniężnego urząd odprowadza składkę na ubezpiecze-
nie społeczne na zasadach przewidzianych dla wynagrodzenia wypłacanego w cza-
sie trwania stosunku pracy. Nie ma zatem podstaw do stosowania tych przepisów do
pracowników samorządowych, gdyż ustawa o pracownikach państwowych ma do
nich zastosowanie tylko w przypadkach wskazanych (por. art. 7,8, 21, 22, 24, czy 25
8
ustawy o pracownikach urzędów państwowych). Żadne argumenty nie usprawiedli-
wiały także twierdzenia, że występuje w tym zakresie luka prawna.
Uzasadnia to rozstrzygnięcie jak w sentencji (art. 39815
§ 1 k.p.c.).
========================================