Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 22 lutego 2007 r.
I UK 229/06
W przypadku ustalenia prawa do emerytury orzeczeniem organu odwo-
ławczego, zawieszenie jej wypłaty na podstawie art. 103 ust. 2a ustawy z dnia
17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecz-
nych (jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.) nie może nastąpić
przed dniem ustalenia nabycia prawa do emerytury w decyzji organu rento-
wego.
Przewodniczący SSN Józef Iwulski, Sędziowie SN: Roman Kuczyński,
Małgorzata Wrębiakowska-Marzec (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 22 lutego
2007 r. sprawy z odwołania Tadeusza P. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Spo-
łecznych-Oddziałowi w C. o wysokość emerytury, na skutek skargi kasacyjnej organu
rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 19 stycznia 2006 r.
[...]
o d d a l i ł skargę kasacyjną.
U z a s a d n i e n i e
W wykonaniu wyroku z dnia 20 listopada 2003 r. Zakład Ubezpieczeń Spo-
łecznych-Oddział w C. decyzją z dnia 13 stycznia 2004 r. przyznał Tadeuszowi P.
prawo do emerytury górniczej poczynając od dnia 1 lipca 2002 r., zawieszając jej
wypłatę z powodu kontynuowania przez wnioskodawcę zatrudnienia bez uprzed-
niego rozwiązania stosunku pracy z pracodawcą, na rzecz którego wykonywał je
bezpośrednio przed dniem nabycia prawa do emerytury. Po rozwiązaniu stosunku
pracy organ rentowy podjął wypłatę świadczenia poczynając od dnia 1 stycznia 2004
r.
2
W złożonym odwołaniu wnioskodawca domagał się wypłaty emerytury za
okres od 1 lipca 2002 r. do 31 grudnia 2003 r. wraz z odsetkami i przeliczenia jej wy-
sokości według kwoty bazowej obowiązującej w styczniu 2004 r.
Wyrokiem z dnia 8 stycznia 2004 r. Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Katowicach oddalił odwołanie, a wniosek w przedmiocie doliczenia
do stażu pracy wnioskodawcy okresu od 1 lipca 2003 r. do stycznia 2004 r. przekazał
do rozpoznania organowi rentowemu. Sąd Okręgowy wskazał, że data nabycia przez
wnioskodawcę prawa do emerytury została ustalona dopiero wyrokiem z dnia 20 lis-
topada 2003 r. Organ rentowy prawidłowo zawiesił wypłatę świadczenia do momentu
udokumentowania przez wnioskodawcę rozwiązania stosunku pracy z Przedsiębior-
stwem Miernictwa Górniczego w Katowicach na podstawie art. 103 ust. 2a ustawy z
17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
(Dz.U. Nr 162 poz.1118 ze zm.).
Wyrokiem z dnia 19 stycznia 2006 r. Sąd Apelacyjny w Katowicach zmienił
powyższy wyrok oraz poprzedzającą go decyzję organu rentowego i przyznał wnio-
skodawcy prawo do wypłaty emerytury od dnia 1 lipca 2002 r., a w pozostałym za-
kresie apelację oddalił. W ocenie Sądu drugiej instancji brak było podstaw do zawie-
szenia wypłaty świadczenia emerytalnego w oparciu o art. 103 ust. 2a ustawy o eme-
ryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, zgodnie z którym prawo do
emerytury ulega zawieszeniu bez względu na wysokość przychodu uzyskiwanego
przez emeryta z tytułu zatrudnienia kontynuowanego bez uprzedniego rozwiązania
stosunku pracy z pracodawcą, na rzecz którego wykonywał je bezpośrednio przed
nabyciem prawa do emerytury ustalonym w decyzji organu rentowego. Prawo wnio-
skodawcy do emerytury górniczej ustalone zostało w decyzji z dnia 13 stycznia 2004
r., wykonującej prawomocny wyrok Sądu z dnia 20 listopada 2003 r. Dopiero po wy-
daniu tej decyzji, gdyby ubezpieczony kontynuował nadal zatrudnienie u pracodawcy,
na rzecz którego wykonywał je bezpośrednio przed nabyciem prawa do emerytury,
istniałaby podstawa do zastosowania art. 103 ust. 2a ustawy. Nie było natomiast
podstaw do zastosowania tego przepisu już od dnia 1 lipca 2002 r., to jest od miesią-
ca, w którym wnioskodawca zgłosił wniosek o emeryturę, w sytuacji, gdy decyzją z
dnia 18 września 2002 r. organ rentowy odmówił prawa do żądanego świadczenia, a
skorzystanie z możliwości odwołania od wskazanej decyzji odmownej było uprawnie-
niem wnioskodawcy, a nie jego obowiązkiem. Wnioskodawca nie miał przy tym żad-
nej pewności co do ostatecznego wyniku postępowania wszczętego na skutek tego
3
odwołania. W tej sytuacji trudno wymagać od wnioskodawcy rozwiązania stosunku
pracy i pozbawienia się środków utrzymania, tym bardziej że zaliczenie poszczegól-
nych okresów uprawniających do emerytury górniczej nastręczało trudności inter-
pretacyjne. Organ rentowy winien zatem dokonać rozliczenia należnego wniosko-
dawcy od dnia 1 lipca 2002 r. świadczenia emerytalnego w związku z osiąganym z
tytułu zatrudnienia przychodem stosownie do art. 104-106 ustawy.
W skardze kasacyjnej od powyższego wyroku organ rentowy zarzucił narusze-
nie prawa materialnego przez błędną wykładnię art.103 ust. 2a ustawy z dnia 17
grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, w
wyniku którego to naruszenia skarżący jest zobowiązany do wypłaty emerytury górni-
czej pomimo kontynuowania zatrudnienia przez wnioskodawcę bez uprzedniego
rozwiązania stosunku pracy z pracodawcą, na rzecz którego wykonywał pracę bez-
pośrednio przed dniem nabycia prawa do emerytury ustalonej w decyzji emerytalnej.
Wskazując na powyższy zarzut skarżący wniósł o uchylenie i zmianę zaskarżonego
wyroku w części zmieniającej wyrok Sądu pierwszej instancji poprzez oddalenie od-
wołania.
W uzasadnieniu skargi kasacyjnej podniesiono, że brak jest podstaw do przy-
jęcia, iż w stosunku do ubezpieczonego nie ma zastosowania przepis art. 103 ust. 2a
ustawy emerytalnej, gdyż zarówno prawo do emerytury górniczej jak i prawo do jej
wypłaty, ograniczenia lub zawieszenia należy oceniać w oparciu o jej przepisy.
Błędne jest w tej sytuacji przyjęcie, że przyznanie prawa do emerytury prawomocnym
wyrokiem stanowi spełnienie przesłanki rozwiązania umowy o pracę dla oceny prawa
do świadczenia i uznanie, że faktycznie dalsze zatrudnienie nie ma wpływu na kwe-
stię wypłaty przyznanej emerytury, tym bardziej, jeżeli zatrudnienie stanowi kontynu-
ację zatrudnienia u pracodawcy, u którego wnioskodawca wykonywał je bezpośred-
nio przed dniem nabycia prawa do emerytury.
W dniu 23 stycznia 2007 r. organ rentowy wystąpił z opartym o przepis art.
415 k.p.c. wnioskiem o zwrot spełnionego na rzecz wnioskodawcy świadczenia eme-
rytalnego w kwotach 5.565,14 zł za 2002 r. oraz 1.227,74 zł za 2003 r., wynikających
z rozliczenia przychodu wnioskodawcy za lata 2002-2003 w oparciu o przepisy art.
104-106 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
4
Obowiązujący od dnia 1 lipca 2000 r. przepis art. 103 ust. 2a ustawy z dnia 17
grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jed-
nolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.) został wprowadzony ustawą z
dnia 21 stycznia 2000 r. o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz
ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. Nr 9,
poz. 118). Do daty jego wejścia w życie prawo do emerytur i rent, a w istocie prawo
do wypłaty przyznanych świadczeń emerytalnych i rentowych, ulegało zawieszeniu
lub świadczenia te ulegały zmniejszeniu na zasadach określonych w art. 104-106
ustawy wyłącznie w razie osiągania przychodu w określonej wysokości z tytułu dzia-
łalności podlegającej obowiązkowi ubezpieczenia społecznego. Przepis art. 103 ust.
2a stanowi, że prawo do emerytury ulega zawieszeniu bez względu na wysokość
przychodu uzyskiwanego przez emeryta z tytułu zatrudnienia kontynuowanego bez
uprzedniego rozwiązania stosunku pracy z pracodawcą, na rzecz którego wykonywał
je bezpośrednio przed dniem nabycia prawa do emerytury, ustalonym w decyzji or-
ganu rentowego. Z brzmienia tego przepisu wynika po pierwsze, że kontynuowanie
zatrudnienia u dotychczasowego pracodawcy nie ma wpływu na nabycie prawa do
emerytury, które to prawo powstaje z mocy ustawy po spełnieniu warunków określo-
nych w przepisach, po drugie, że realizacja tego prawa (wypłata świadczenia) ulega
zawieszeniu w razie kontynuowania zatrudnienia po nabyciu prawa do emerytury
niezależnie od wysokości uzyskiwanego przychodu ze stosunku pracy oraz po trze-
cie, że rozwiązanie stosunku pracy z dotychczasowym pracodawcą umożliwia reali-
zację świadczenia emerytalnego (wznowienie jego wypłaty) bez potrzeby występo-
wania o ponowne ustalenie tego prawa. W wyroku z dnia 7 lutego 2006 r., SK 45/04
(OTK-A 2006 nr 2, poz. 15), Trybunał Konstytucyjny uznał przepis art. 103 ust. 2a
ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych za zgodny z
ustawą zasadniczą wskazując, że emerytura jest w założeniu świadczeniem, które
zastępuje, a nie uzupełnia wynagrodzenie ze stosunku pracy. Celem wprowadzenia
omawianego uregulowania była interwencja państwa na rynku pracy poprzez ocze-
kiwane zwolnienie miejsc pracy. Wprowadzone rozwiązanie ma zatem zachęcać
osoby, które nabyły uprawnienia emerytalne, do rozwiązania stosunku pracy, a tym
samym do definitywnego zwolnienia miejsca pracy dla osób młodszych. Przedmio-
tem ingerencji państwa w omawianym zakresie jest wyłącznie prawo do emerytury
pobieranej łącznie z wynagrodzeniem za pracę u dotychczasowego pracodawcy.
Ingerencja ta nie polega na zniesieniu nabytego prawa do emerytury ani na zmniej-
5
szeniu jego zakresu, ale na wprowadzeniu dodatkowych warunków do jego realizacji.
W wyniku omawianej regulacji zainteresowane osoby, które nabywają prawo do
emerytury, zobowiązane zostały do dokonania wyboru między rozwiązaniem stosun-
ku pracy w celu pobierania emerytury albo kontynuowaniem zatrudnienia u dotych-
czasowego pracodawcy. Jej konsekwencją jest odsunięcie w czasie możliwości
efektywnego korzystania z emerytury do chwili rozwiązania przez ubezpieczonego
stosunku pracy z podmiotem, będącym jego pracodawcą bezpośrednio przed dniem
nabycia tego prawa.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego niejednokrotnie wyrażany był pogląd, że
zawieszenie prawa do emerytury w przypadku pozostawania w stosunku pracy jest
funkcjonalnie uzasadnione. Zasadą jest bowiem, że pracownikowi, który nabył prawo
do emerytury, przysługuje jedno świadczenie - albo emerytura z ubezpieczenia spo-
łecznego albo wynagrodzenie z tytułu zatrudnienia. Skoro zatem istotą art. 103 ust.
2a ustawy jest wyeliminowanie równoczesnego pobierania dwu świadczeń - emerytu-
ry i wynagrodzenia za pracę w pełnej wysokości, to nie tyle wynika z niego obowią-
zek rozwiązania stosunku pracy przez pracownika, który nabył prawo do emerytury,
ile obowiązek dokonania przez niego wyboru, czy decyduje się na pobieranie eme-
rytury, czy też na pozostawanie w stosunku pracy i pobieranie wynagrodzenia za
pracę. Nie budzi przy tym wątpliwości, że po rozwiązaniu stosunku pracy z dotych-
czasowym pracodawcą może dojść do zawarcia nowej umowy i kontynuowania za-
trudnienia w ramach swobodnej decyzji podjętej w tym zakresie przez pracodawcę. Z
tego też względu prawo do emerytury ulega zawieszeniu, jeżeli emeryt nie rozwiąże
wszystkich stosunków pracy, w których pozostawał bezpośrednio przed dniem naby-
cia prawa do emerytury, niezależnie od tego, czy do podstawy jej wymiaru przyjęto
zarobki od wszystkich, czy tylko od jednego z pracodawców. Szczegółowe rozważa-
nia we wskazanym zakresie zawierają uzasadnienia wyroków z dnia 28 października
2003 r., II UK 146/03 (OSN 2004 nr 16, poz. 289) i z dnia 19 lutego 2004 r., II UK
274/03(OSNP 2004 nr 21, poz. 376) oraz uchwały z dnia 27 kwietnia 2004 r., II UZP
2/04 (OSNP 2004 nr 17, poz. 303) i uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyż-
szego z dnia 10 listopada 2004 r., II UZP 9/04 (OSNP 2005 nr 3, poz. 41).
Stosownie do art. 100 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych prawo do świadczeń określonych w ustawie powstaje z
dniem spełnienia wszystkich warunków wymaganych do nabycia tego prawa, nato-
miast w myśl art. 129 ust. 1 świadczenia wypłaca się poczynając od dnia powstania
6
prawa do tych świadczeń, nie wcześniej jednak niż od miesiąca, w którym zgłoszono
wniosek lub wydano decyzję z urzędu. O ile zatem pierwszy z powołanych przepisów
odnosi się do nabycia prawa do świadczenia, o tyle drugi dotyczy prawa do jego real-
izacji, samo bowiem abstrakcyjne spełnienie się przesłanek warunkujących prawo do
świadczenia nie stanowi podstawy do jego wypłaty. Nie budzi wątpliwości, że w
przepisie art. 103 ust. 2a ustawy chodzi o zawieszenie prawa do wypłaty (realizacji)
świadczenia emerytalnego. Gramatyczna wykładnia art. 103 ust. 2a ustawy zdaje się
wskazywać, że przepis ten łączy konsekwencje w postaci zawieszenia prawa do
świadczenia i w efekcie wstrzymania jego wypłaty z kontynuowaniem zatrudnienia po
ustalonym w decyzji organu rentowego dniu nabycia prawa do emerytury (jej realiza-
cji), a nie z kontynuowaniem zatrudnienia po ustaleniu tego prawa decyzją organu
rentowego. Taka wykładnia może być uznana za prawidłową w sytuacjach typowych,
gdy przesłanki (warunki) nabycia prawa do emerytury nie budzą wątpliwości (np. w
przypadku osiągnięcia przez ubezpieczonego powszechnego wieku emerytalnego i
posiadania udokumentowanego okresu składowego i nieskładkowego), a prawo do
świadczenia zostaje ustalone w decyzji organu rentowego w terminie określonym w
art. 118 ust. 1 ustawy bezpośrednio po złożeniu przez zainteresowanego formalnego
wniosku o emeryturę. Gramatyczna reguła interpretacyjna art. 103 ust. 2a jest jednak
wątpliwa w sytuacji, gdy - jak w niniejszej sprawie - prawo ubezpieczonego do eme-
rytury zostało ustalone wyrokiem Sądu, a do daty wydania decyzji ustalającej prawo
do emerytury w wykonaniu prawomocnego wyroku upłynął półtoraroczny okres od
złożenia wniosku o świadczenie. W takim przypadku interpretacja omawianego ure-
gulowania wymaga zastosowania wykładni funkcjonalnej. Dla przypomnienia - celem
art. 103 ust. 2a ustawy (inna sprawa, czy zrealizowanym) jest tworzenie nowych
miejsc pracy i w związku z tym ograniczenie prawa do uzyskania świadczeń emery-
talnych w sytuacji uzyskiwania przychodów ze stosunku pracy poprzez stworzenie
ubezpieczonym, którzy nabyli prawo do emerytury, możliwości wyboru między pobie-
raniem świadczenia emerytalnego i wynagrodzenia za pracę. Oczywiste jest, że do
chwili ustalenia w decyzji organu rentowego prawa do emerytury wnioskodawca był
pozbawiony możliwości dokonania wyboru pomiędzy statusem emeryta a statusem
pracowniczym, bo statusu emeryta w ogóle nie posiadał. Stosownie bowiem do art. 4
pkt 1 ustawy za emeryta uważa się nie osobę, która nabyła prawo do świadczenia po
spełnieniu przewidzianych przez przepisy warunków, lecz osobę mającą ustalone
prawo do emerytury. Dopóki więc prawo to w decyzji organu rentowego nie zostanie
7
ustalone, dopóty ubezpieczony nie posiada statusu emeryta. Trudno wymagać od
ubezpieczonego, aby rozwiązał stosunek pracy z pracodawcą zatrudniającym go w
momencie składania wniosku o ustalenie prawa do emerytury i - w przypadku wyda-
nia przez organ rentowy decyzji odmownej - oczekiwał na rozstrzygnięcie przez sąd
kwestii swojego uprawnienia do tego świadczenia, tracąc źródło dochodu ze stano-
wiącej podstawę jego utrzymania pracy zarobkowej, a następnie - po ustaleniu prawa
do emerytury wyrokiem sądu - występował z opartym o przepis art. 417 § 1 k.c. rosz-
czeniem o naprawienie ewentualnej szkody wyrządzonej niezgodną z prawem („bez-
prawną”) decyzją organu rentowego. Przepis art. 103 ust. 2a ustawy należy zatem
interpretować w ten sposób, że w razie ustalenia prawa do emerytury orzeczeniem
organu odwoławczego, zawieszenie jej wypłaty w przypadku kontynuowania przez
emeryta zatrudnienia u dotychczasowego pracodawcy (pracodawców) nie może
nastąpić przed dniem ustalenia nabycia prawa do emerytury w decyzji organu rento-
wego. Oczywiście w takim przypadku organ rentowy zobligowany jest do dokonania
rozliczenia przychodów ubezpieczonego za okres wsteczny przez ich porównanie z
określonymi w przepisach limitami, celem ustalenia, czy przychody te uzasadniały
zawieszenie wypłaty świadczenia lub jego zmniejszenie na zasadach określonych w
art. 104-106 ustawy.
Z powyższych względów skarga kasacyjna podlega oddaleniu na podstawie
art. 39814
k.p.c.
========================================