Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 19 marca 2007 r.
III SK 21/06
Przedsiębiorca może stosować postanowienia wzorca umownego okre-
ślające zasady odpowiedzialności finansowej konsumenta w przypadku wcze-
śniejszego wypowiedzenia umowy, ale zasady tej odpowiedzialności muszą
pozostawać w związku z kosztami i ryzykiem przedsiębiorcy.
Przewodniczący SSN Andrzej Wróbel (sprawozdawca), SSN Krystyna
Bednarczyk, Małgorzata Wrębiakowska-Marzec.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 19 marca
2007 r. sprawy z powództwa Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów
przeciwko „P.” - Centrum Kształcenia Kadr Spółce z o.o. w Ł. o uznanie postanowień
wzorca umowy za niedozwolone, na skutek skargi kasacyjnej strony powodowej od
wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 20 lipca 2006 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i oddalił apelację.
U z a s a d n i e n i e
Pozwem z dnia 31 lipca 2003 r. Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsu-
mentów (dalej jako Prezes UOKiK) wniósł o uznanie za niedozwolone postanowień
wzorców stosowanych przez Profesja Centrum Kształcenia kadr Sp. z o.o. w Ł. Wy-
rokiem z dnia 4 sierpnia 2004 r. Sąd Okręgowy-Sąd Ochrony Konkurencji i Konsu-
mentów w Warszawie (dalej jako SOKiK) uznał w pkt 1 za niedozwolone i zakazał
stosowania w umowach z konsumentami postanowień wzorca umowy o treści: a)
nałożenie kary za zwłokę w dokonywaniu opłat następuje w sytuacji przekracza okre-
ślonych w § 4 pkt 2 terminów, wysokość naliczonych odsetek odpowiada wysokości
1.00 PLN za każdy dzień zwłoki; b) dyscyplinarne wykreślenie z listy słuchacza lub
zawieszenie w prawach słuchacza nie zwalania zleceniodawcy z obowiązku uregu-
lowania opłaty czesnego za semestr do pełnej wysokości; c) w przypadku rezygnacji
z nauki w terminie przed rozpoczęciem zajęć, zwrot wniesionych opłat nie przysłu-
2
guje; d) w przypadku rezygnacji po rozpoczęciu zajęć, zwrot wniesionych opłat nie
przysługuje i zleceniodawca jest zobowiązany do uzupełniania opłaty, określonej w §
3 pkt 2 do pełnej wysokości; e) zleceniodawca zastrzega sobie prawo do zmiany po-
stanowienia § 3 pkt 2, dotyczącego wysokości czesnego za naukę na semestrach
programowo wyższych. Apelacja strony pozwanej została uwzględniona jedynie w
odniesieniu do klauzuli umieszczonej w § 5 ust. 7 wzorca i w tym zakresie Sąd Ape-
lacyjny zmienił zaskarżony wyrok oraz oddalił powództwo. W pozostałym zakresie
apelacja została oddalona. Strona pozwana zaskarżyła wyrok kasacją, podnosząc
zarzut naruszenia art. 4791
§ 2 pkt 4 k.p.c. w związku z art. 83a ust. 1 ustawy z dnia
7 września 1991 r. o systemie oświaty (jednolity tekst: Dz.U. 2004 r. Nr 256, poz.
2572 ze zm.), art. 3853
pkt 12 i 13 w związku z art. 491, 492 i 493 k.c., art. 3851
§ 1
k.c. w związku z art. 4 dyrektywy Rady Wspólnot Europejskich 93/13/EWG z dnia 5
kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich.
Skarżący domagał się uchylenia wyroku w pkt II i III i przekazania sprawy w tym za-
kresie do ponownego rozpoznania, ewentualnie zmiany zaskarżonego wyroku w
części zaskarżonej i oddalenie powództwa. Pozwana spółka podtrzymywała zarzut
braku legitymacji biernej z tej racji, że nie przysługuje jej status prawny przedsiębior-
cy w rozumieniu art. 4791
§ 2 pkt 4 k.p.c., ponieważ zgodnie z art. 83a ust. 1 ustawy
z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (dalej: „ustawa z dnia 7 września 1991
r.”) jej działalność w zakresie świadczenia usług edukacyjnych nie jest działalnością
gospodarczą.
Wyrokiem z dnia 9 marca 2006 r. [...] Sąd Najwyższy uchylił zaskarżony wyrok
w pkt III oraz II w części dotyczącej oddalenia apelacji w zakresie żądania uznania za
niedozwolone klauzul umownych opisanych w pkt 1 a, c i d wyroku Sądu Okręgowe-
go w Warszawie z dnia 4 sierpnia 2004 r. i w tej części przekazał sprawę Sądowi
Apelacyjnemu w Warszawie do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach
postępowania kasacyjnego oraz oddalił skargę kasacyjną w pozostałej części. Sąd
Najwyższy uznał, iż zakwestionowanie wysokości odsetek w świetle art. 3851
§ 3 k.c.
w wysokości 1 zł za dzień opóźnienia jest przedwczesne, jeżeli bowiem - według
Sądu Apelacyjnego - kalkulacja wysokości odsetek za opóźnienie zapłaty czesnego
„pozostaje w całkowitym oderwaniu od realiów ekonomicznych”, to jednak nie prze-
prowadzono odpowiednich wyliczeń pozwalających zweryfikować wysokość odsetek
określonych w kwestionowanej klauzuli (np. nie podano średniego poziomu czesne-
go w okresie stosowania wzorca). Ograniczono się tylko do ogólnego stwierdzenia,
3
że przyjęta we wzorcu umownym stopa procentowa ponad 20-krotnie przekracza
skalę odsetek ustawowych, które i tak przewyższają poziom inflacji. Samo zestawie-
nie wysokości odsetek za opóźnienie przyjętej we wzorcu w skali roku (1 zł x 365 dni)
ze stopą procentową przewidzianą dla odsetek ustawowych, określonych w rozpo-
rządzeniach Rady Ministrów (wydawanych na podstawie art. 359 § 3 k.c.) może istot-
nie prowadzić do stwierdzenia dysproporcji poziomu stóp procentowych. Nietrudno
jednak zauważyć, że dysproporcja ta powstaje także z racji stosunkowo niewysokich
opłat czesnego. Im mniejsza zatem należność główna, tym - oczywiście - większa
dysproporcja pomiędzy umowną (1 zł dziennie) i ustawową stopą procentową. We-
dług Sądu Najwyższego relatywizm ten nie został dostrzeżony przez Sąd Apelacyjny,
gdyby więc podzielić stanowisko tego Sądu o niedopuszczalnej wysokości umownej
stopy procentowej przy istnieniu wspomnianego poziomu opłat miesięcznych, to na-
leżałoby uznać, że wysokość odsetek umownych za opóźnienie nie powinna prze-
kraczać poziomu około 0,05 zł dziennie. W takiej sytuacji powstają jednak uzasad-
nione wątpliwości, czy odsetki w takiej wysokości mogłyby pełnić swoją właściwą
funkcję prawną w postaci dyscyplinowania słuchaczy do terminowego wnoszenia
opłat zgodnie z cyklem edukacyjnym. Tej funkcji nie podważa fakt, że pozwana
spółka jako organizator procesu edukacyjnego dysponuje także innymi środkami od-
działywania na słuchaczy (np. zawieszenie w prawach słuchacza i inne). Sąd Naj-
wyższy wskazał, iż przy ponownej ocenie postanowień zawartych w § 5 pkt 4 umowy
o świadczenie usług edukacyjnych w świetle art. 3851
§ 1 k.c. nie bez znaczenia po-
zostawać mogą także przepisów ustawy z dnia 7 lipca 2005 r., o zmianie ustawy -
Kodeks cywilny oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 157, poz. 1316).
Wprawdzie ustawę tę stosuje się do czynności prawnych dokonanych po jej wejściu
w życie, tj. po dniu 20 lutego 2006 r. (art. 5 i 6 ustawy), ale przedmiotem niniejszego
postępowania jest tzwiązku abstrakcyjna kontrola kwestionowanego postanowienia
umownego, które jest nadal stosowane przez pozwaną spółkę w zakresie świadcze-
nia usług edukacyjnych (art. 316 k.p.c.). Odnosząc się do pozostałych klauzul, Sąd
Najwyższy przyjął, iż dla uznania klauzul rezygnacyjnych za niedozwolone nie jest
jednak dostatecznie wystarczająca argumentacja prawna przedstawiona w zaskar-
żonym wyroku, mająca służyć wykazaniu, że klauzule te kształtują obowiązki konsu-
menta w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami i rażąco naruszają jego interes
(art. 3851
§ 1 zdanie pierwsze k.c.). Po pierwsze, w uzasadnieniu zaskarżonego wy-
roku nawiązano pośrednio do zagadnienia rozkładu ryzyka w umowach o świadcze-
4
nie usług edukacyjnych. W ocenie Sądu Apelacyjnego, uczący się nie powinien po-
nosić ryzyka osobistych zdarzeń losowych (np. choroby, śmierci osoby bliskiej, na-
głego wyjazdu służbowego), co oznaczałoby zasadność domagania się przez niego
zwrotu dokonanej już opłaty czesnego lub odmowy jej uzupełnienia za określony
okres. Rozkład ryzyka stanowi zasadniczy element konstrukcyjny w każdej umowie
obligacyjnej, należało zatem najpierw dokonać odpowiedniej kwalifikacji prawnej
umowy o świadczenie usług edukacyjnych, stanowiącej punkt wyjścia w zakresie
oceny rozkładu ryzyka w odniesieniu do określonego typu stosunku obligacyjnego.
Przedwcześnie zatem powołano się w zakresie klauzul rezygnacyjnych na przepisy
dotyczące umów wzajemnych (art. 490 i 491 k.c.), jeżeli wcześniej nie próbowano
dokonać właściwej kwalifikacji prawnej umownego stosunku obligacyjnego łączącego
słuchaczy z pozwaną spółką, organizującą zajęcia dydaktyczne, a rezygnację z zajęć
uznano za oświadczenie słuchacza obejmujące odstąpienie od umowy wzajemnej.
Bez takiej kwalifikacji i przesądzenia ogólnej reguły rozkładu ryzyka w stosunku kre-
owanym umową o świadczenie usług edukacyjnych, w tym - ryzyka pojawienia się
osobistych zdarzeń losowych po stronie konsumenta, nie sposób zarzucać pozwanej
spółce, że klauzule rezygnacyjne rażąco naruszają interes konsumenta i nie dadzą
się pogodzić z takimi normami społecznymi, jak życzliwość lub wzajemne zaufanie
stron. Po drugie, nie została także wykazana w dostatecznie przekonywający sposób
ogólna konstatacja, że omawiane klauzule rezygnacyjne prowadzą do uzyskania
przez pozwaną spółkę nadmiernego zysku - w razie rezygnacji uczącego się przed
rozpoczęciem zajęć - lub tworzą zbyt daleko idącą ochronę przedsiębiorcy przed
skutkami decyzji konsumenta - w razie rezygnacji słuchacza po rozpoczęciu zajęć.
Takie wnioski wymagałyby ustalenia przynajmniej w sposób ogólny finansowej orga-
nizacji procesu edukacyjnego w pozwanej spółce, strona pozwana utrzymywała
przecież, że ponosiła z góry koszty przygotowania kolejnego cyklu nauczania. Mogły
tu zatem wchodzić w grę określone koszty stałe, ponoszone niezależnie od liczebno-
ści poszczególnych grup słuchaczy, np. koszty wynagrodzenia nauczycieli, pozy-
skania odpowiedniej kadry dydaktycznej lub eksploatacji pomieszczeń dydaktycz-
nych. Takie stałe koszty miałyby zapewnić finalizację zakładanego procesu eduka-
cyjnego w interesie wszystkich uczestników nauczania. Oznacza to, że rezygnacja z
udziału w nauczaniu przez słuchaczy nie musi - wbrew kategorycznemu stwierdzeniu
Sądu Apelacyjnego - prowadzić do zmiany wspomnianych kosztów stałych, a przede
wszystkim do ich obniżenia.
5
Sąd Najwyższy podzielił stanowisko Sądu Apelacyjnego dotyczące klauzuli
umownej zastrzegającej pozwanej spółce możliwość zmiany wysokości opłaty cze-
snego w czasie trwania nauki w semestrach programowo wyższych (§ 7 ust. 1
wzorca). Nie można kwestionować samej dopuszczalności zmiany wysokości cze-
snego, w treści kwestionowanej klauzuli brakuje jednak wskazania podstawowych
kryteriów, które mogłyby decydować o takiej zmianie. Określenie kryteriów zmiany
ograniczałoby niewątpliwie element uznaniowości pozwanej spółki, wprowadzałoby
do umowy o usługi edukacyjne element stosownej informacji niezbędnej do kalkulacji
przez słuchaczy kosztów nauki w całym cyklu edukacyjnym, a tym samym, także
czynnik lojalności kontraktowej wobec konsumenta. W rezultacie zastrzeżenie przez
przedsiębiorcę uprawnienia do zmiany czesnego w przyszłych semestrach, bez
wskazania kryteriów takiej zmiany, prowadzi do ukształtowania obowiązków finanso-
wych uczących się w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami i rażąco narusza ich
interesy (art. 3851
§ 1 k.c.). Chodzi tu bowiem o tzwiązku modyfikacyjną klauzulę
umowną bez określenia przesłanek jednostronnej zmiany treści umownego stosunku
obligacyjnego. Na tej podstawie Sąd Najwyższy uznał za trafny zarzut naruszenia
art. 3851
k.c. § 1 k.c. w wyniku przedwczesnego zastosowania tego przepisu i przyję-
cie, że postanowienia umowne dotyczące zastrzeżenia odsetek za opóźnienie w za-
płacie czynszu oraz rezygnacji z nauki przed lub po jej rozpoczęciu należy zaliczyć
do kategorii postanowień niedozwolonych. Natomiast skarga kasacyjna okazała się
natomiast nieuzasadniona w odniesieniu do kwestionowanego przez stronę powo-
dową postanowienia wzorca upoważniającego pozwaną spółkę do jednostronnej
zmiany wysokości czesnego bez wskazania kryteriów dokonywania takich zmian.
Dlatego tym zakresie została oddalona (art. 39814
k.p.c.).
Wyrokiem z dnia 20 lipca 2006 r. Sąd Apelacyjny w Warszawie zmienił wyrok
SOKiK w ten sposób, że oddalił powództwo w zakresie rozstrzygnięcia objętego pod-
punktami 1a, 1c i 1d. W uzasadnieniu wskazano, iż oddalenie powództwa w zakresie
rozstrzygnięcia z pkt. 1a) znajduje oparcie w przepisach ustawy z dnia 7 lipca 2005 r.
o zmianie Kodeksu cywilnego. Wprowadzony na mocy tej ustawy art. 359 § 21
i 22
k.c. określa maksymalną wysokość odsetek wynikających z czynności prawnych.
Jeżeli wysokość odsetek przekracza ustalony ustawą pułap, należą się odsetki mak-
symalne. W związku z tym niedopuszczalne stało się pobieranie odsetek w wysoko-
ści 1 zł za każdy dzień opóźnienia w zapłacie czesnego. Postanowienie to z mocy
prawa zostało bowiem zastąpione odsetkami w wysokości 22% w skali rocznej (we-
6
dług wyliczenia Sądu Apelacyjnego). W zakresie rozstrzygnięcia z pkt 1 c (w przy-
padku rezygnacji z nauki w terminie przed rozpoczęciem zajęć, zwrot wniesionych
opłat nie przysługuje) oraz pkt 1 d (w przypadku rezygnacji po rozpoczęciu zajęć,
zwrot wniesionych opłat nie przysługuje i zleceniodawca jest zobowiązany do uzu-
pełniania opłaty, określonej w § 3 pkt. 2 do pełnej wysokości), Sąd Apelacyjny od-
wołał się - zgodnie ze wskazówkami Sądu Najwyższego - do konstrukcji umowy
zlecenia. Stwierdził, iż świadczenie usług edukacyjnych wymaga ustalenia ram cza-
sowych dla poszczególnych etapów nauczania. Najmniejszą jednostką czasową w
zorganizowanych formach kształcenia jest semestr. Semestr stanowi jednostkę nie-
podzielną w tym sensie, iż zawarcie takiej umowy zawsze wymaga zobowiązania
zapewnienia usługi kształcenia przez co najmniej semestr. Na tej podstawie Sąd
Apelacyjny przyjął, że umowa o świadczenie usług edukacyjnych jest umową termi-
nową, dlatego nie jest możliwe jej wypowiedzenie przez jedną ze stron w dowolnym
momencie. Brak zatem możliwości odpowiedniego zastosowania art. 746 k.c., po-
nieważ możliwość wypowiedzenia umowy o oznaczonym czasie trwania kłóci się z
terminowych charakterem stosunku zobowiązaniowego. Dlatego okoliczność, iż
jedna ze stron rezygnuje ze świadczeń przewidzianych w umowie nie zwalania jej z
obowiązku spełnienia własnych świadczeń.
Skargę kasacyjną od przedmiotowego orzeczenia wniósł Prezes UOKiK do-
magając się uchylenia wyroku w zakresie oddalenia pozwu i orzeczenie co do istoty
sprawy poprzez zakazanie pozwanej spółce stosowania w obrocie z konsumentami
postanowień wzorca umownego wskazanych w pkt. 1 c („w przypadku rezygnacji z
nauki w terminie przed rozpoczęciem zajęć, zwrot wniesionych opłat nie przysłu-
guje”) i 1 d („w przypadku rezygnacji po rozpoczęciu zajęć, zwrot wniesionych opłat
nie przysługuje i zleceniodawca jest zobowiązany do uzupełnienia opłaty, określonej
w § 3 pkt. 2 do pełnej wysokości”) wyroku Sądu drugiej instancji. Zaskarżonemu wy-
rokowi Prezes UOKiK zarzucił naruszenie: 1) art. 3851
§ 1 k.c., poprzez uznanie, że
zakwestionowane przez powoda postanowienia wzorca umownego nie są sprzeczne
z dobrymi obyczajami i nie naruszają rażąco interesów konsumentów oraz 2) art. 746
k.c. w związku z art. 750 k.c., przez niewłaściwe zastosowanie, poprzez uznanie, że
z uwagi na niepodzielność świadczenia wynikającą z umowy o świadczenie usług
edukacyjnych art. 746 k.c. nie może mieć zastosowania w przedmiotowej sprawie do
oceny stosunku prawnego łączącego stronę pozwaną z konsumentem. W uzasad-
nieniu skargi kasacyjnej Prezes UOKiK wskazał, iż zaskarżony wyrok odchodzi od
7
dotychczasowej linii orzecznictwa, uznającej za abuzywne między innymi następu-
jące klauzule, zbliżone do tych, które są przedmiotem postępowania w niniejszej
sprawie: „zwrot opłaty, po potrąceniu 10% kwoty nominalnej, może nastąpić jedynie
w przypadku, gdy student nie podjął studiów. Wniosek o zwrot opłaty musi być zło-
żony nie później niż 2 tygodnie po rozpoczęciu semestru i wymaga formy pisemnej”
(wyrok SOKiK z 20 lipca 2006 r., XVII Amc 35/06, MSiG 2006/230/14656); „słucha-
cze mogą zrezygnować z uczestnictwa w kursie w ciągu 2 tygodni od dnia pierw-
szych zajęć, które odbędą się po dokonaniu wpłaty. Otrzymują wtedy zwrot wpłaco-
nej należności pomniejszonej jedynie o kwotę proporcjonalną do liczby zajęć, które
się w tym czasie odbyły” (wyrok SOKiK z 23 czerwca 2006 r., XVII Amc 88/05, MSiG
2006/233/14815); „dziekan może skreślić studenta z listy studentów w przypadkach
określonych w regulaminie studiów. Skreślenie nie powoduje przysługiwania prawa
do roszczenia o zwrot którejkolwiek z wcześniej wniesionych opłat" (wyrok SOKiK z 7
sierpnia 2006 r., XVII Amc 45/05, MSiG 2006/243/15394); „z powodu nieuiszczenia
opłaty w terminie student może zostać skreślony z listy studentów. Skreślenie nie
rodzi prawa do roszczenia o zwrot którejkolwiek z wcześniej dokonanych wpłat (ibi-
dem)”; „skreślenie z listy studentów nie rodzi prawa do roszczenia o zwrot którejkol-
wiek z wcześniej dokonanych opłat (ibidem)”; „w przypadku rezygnacji ze studiów w
Wyższej Szkole Wychowania Fizycznego i Turystyki w Sopocie lub w przypadku
skreślenia z listy studentów z przyczyn regulaminowych wpłacone czesne, za dany
semestr i wszystkie poprzednie nie podlega zwrotowi" (wyrok SOKiK z 17 maja 2006
r., XVII Amc 9/05, MSiG 2006/202/12794); „nierozpoczęcie lub przerwanie nauki
przez uczestnika kursu nie wpływa na obowiązki Płatnika określone w 2 ust. 3
umowy, nie pomniejsza wartości kursu określonej w zgłoszeniu na kurs oraz nie po-
woduje wygaśnięcia innych roszczeń finansowych ze strony Uniwersyteckiej Szkoły
Kształcenia Indywidualnego wobec Płatnika" (wyrok SOKiK z 11 maja 2006 r., XVII
Amc 176/05, MSiG 2006/218/ 13921); „uczestnik kursu skreślony z listy uczestników
z wyżej wymienionych powodów nie może dochodzić odszkodowania, ani zwrotu
wpłaconych pieniędzy" (wyrok SOKiK z 4 maja 2006 r., XVII Amc 52/05, MSiG
2006/218/13917); „w przypadku rezygnacji przez słuchacza z uczestnictwa w kursie
po podpisaniu niniejszej umowy szkoła nie zwraca uiszczonej opłaty za kurs" (wyrok
SOKiK z 24 maja 2006 r., XVII Amc 87/05, MSiG 2006/218/13923); „po upływie 2
tygodni od rozpoczęcia zajęć, uczestnik rezygnując z nauki nie otrzymuje zwrotu
wpłaconej kwoty" (wyrok SOKiK z 13 kwietnia 2006 r., XVII Amc 43/05, MSiG
8
2006/202/12795); „przy rezygnacji z nauki uczestnik nie otrzymuje zwrotu wpłaty re-
zerwacyjnej" (wyrok SOKiK z 13 kwietnia 2006 r., XVII Amc 43/05, MsiG
2006/202/12795); „rozwiązanie umowy w trakcie trwania semestru nie zwalnia z
obowiązku zapłaty całości czesnego wymagalnego za bieżący semestr" (wyrok
SOKIK z 6 kwietnia 2006 r., XVII Amc 79/05, MSiG 2006/234/14884); „w przypadku
przerwania studiów w trakcie semestru, student zobowiązany jest do zapłacenia cze-
snego za cały semestr, czesne zapłacone nie podlega zwrotowi (ibidem)”; „informu-
jemy, iż po odbyciu się pierwszych zajęć nie uznajemy rezygnacji z kursu i nie zwra-
camy wpłaconej kwoty (...). W szczególnych przypadkach należy skierować pismo
(do 1 tygodnia od momentu rezygnacji z kursu) z prośbą o zwrot gotówki lub zwol-
nienie z dalszej zapłaty do kierownika firmy. Uczestnik zostaje zwolniony z opłat w
szczególnych przypadkach uznanych przez szkołę w formie pisemnej" (wyrok SOKiK
z 30 marca 2006 r., XVII Amc 68/05, MSiG 2006/214/13650); „w przypadku rezygna-
cji przed końcem I semestru słuchaczowi nie przysługuje zwrot nadpłaconej kwoty"
(wyrok SOKiK z 22 marca 2006 r., XVII Amc 72/05, MSiG 2006/236/14999); „akade-
mia nie dokona zwrotu jakiejkolwiek wpłaconej na jej rachunek przez słuchacza
kwoty, w przypadku gdy zrezygnuje on z kursu językowego (a tym samym odstąpi od
realizacji oznaczonych w niniejszej umowie warunków) po upływie pierwszych czte-
rech godzin lekcyjnych (ibidem)”; „rezygnacja z kursu nie zwalnia z płatności za cały
semestr" (wyrok SOKiK z 22 czerwca 2005 r., XVII Amc 50/05, MSiG
2006/233/14814).
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna okazała się uzasadniona. Postępowanie, które doprowa-
dziło do jej wniesienia ma na celu dokonanie abstrakcyjnej, to jest oderwanej od kon-
kretnej umowy i wynikającego z niej rozkładu prawa i obowiązków stron, oceny abu-
zywnego charakteru postanowień wzorca umownego używanego w obrocie konsu-
menckim przez przedsiębiorcę. Kontrola abstrakcyjna polega na kontroli wzorca jako
takiego, w oderwaniu od konkretnej umowy, której wzorzec dotyczy (uchwała SN z
dnia 19 grudnia 2003 r., III CZP 95/03, OSN 2005 nr 2. poz. 25; wyrok SOKiK z 19
czerwca 2002 r., XVII Amc 34/01, Dz.Urz.UOKiK 2002/3-4/174). W przypadku kon-
troli abstrakcyjnej ocenie podlega treść postanowienia wzorca, a nie sposób jego
wykorzystania, czy jego powszechność w analogicznych wzorcach umowy firm kon-
9
kurencyjnych. Istotą kontroli tego rodzaju jest bowiem eliminacja określonych posta-
nowień wzorców z obrotu i dostarczenie przedsiębiorcom oraz konsumentom infor-
macji, jakiego rodzaju postanowienia wzorców są niepożądane we współczesnej go-
spodarce rynkowej. Przepisy Kodeksu postępowania cywilnego nie określają prze-
słanek „abuzywności” postanowień wzorca. Przepis art. 47936
k.p.c. ogranicza się
jedynie do wskazania właściwości SOKiK w „sprawach o uznanie postanowień
wzorca umowy za niedozwolone”. W świetle literalnej wykładni art. 3851
k.c. należy
stwierdzić, że nie czynią tego również przepisy Kodeksu cywilnego. Przepis ten doty-
czy bowiem postanowień umowy, a nie postanowień wzorca (o którym mowa we
wcześniejszych przepisach Kodeksu cywilnego). Konieczna jest zatem rozszerzają-
ca, funkcjonalna wykładnia art. 3851
k.c. w celu sformułowania materialnych kryte-
riów oceny abuzywności postanowień wzorca. Nieuzgodnione indywidualnie posta-
nowienie umowy w rozumieniu art. 3851
k.c. jest bowiem zaczerpnięte przez przed-
siębiorcę z wzorca umownego. Abstrakcyjna ocena abuzywności postanowienia
wzorca powinna zatem uwzględniać dwa kryteria wskazane w art. 3851
k.c.: 1)
sprzeczność z dobrymi obyczajami; 2) rażące naruszenie interesów konsumenta. Nie
stosuje się jednak art. 3852
k.c., ponieważ w przypadku kontroli abstrakcyjnej nie
bada się umowy, a jedynie wzorzec. Okoliczności zawarcia umowy, data zawarcia
itp. są zatem bezprzedmiotowe. Jeśli kontrola ma być abstrakcyjna, nie może ograni-
czać się do wykładni konkretnej umowy (wyrok SN z dnia 6 października 2004 r., I
CK 162/04). W przeciwnym razie - to jest gdyby ocena abuzywności postanowienia
wzorca wymagała uwzględniania całego kontekstu wzorca, relacji z innymi postano-
wieniami wzorca, ewentualnie z postanowieniami innych wzorców, które mogą mieć
zastosowanie - kontrola abstrakcyjna straciłaby swój charakter i stałaby się indywi-
dualną kontrolą wzorca umownego. Dlatego Sąd Najwyższy nie podziela wyrażone-
go w orzecznictwie SOKiK poglądu, zgodnie z którym „analogiczne lub identyczne
postanowienia do zarejestrowanych jako niedozwolone mogą zostać nie uznane za
niedozwolone w kontekście całej umowy - np. przywilejów konsumenta” (wyrok
SOKiK z dnia 28 stycznia 2004 r., XVII Ama 36/03) oraz „wpisana do rejestru klau-
zula umowna uznana za niedozwoloną na kanwie określonego stanu faktycznego i
prawnego, jako naruszająca zbiorowe interesy konsumentów, nie stanowi sama
przez się prejudykatu dla innych umów. Nie można bowiem wykluczyć, iż analogicz-
ne lub nawet identyczne postanowienia wzorca umowy, uznane za niedozwolone, nie
10
będą za takie uznane w kontekście oceny całej umowy w innej sprawie” (wyrok
SOKiK z dnia 25 marca 2004 r., XVII Ama 51/03).
Ocena abuzywności postanowienia wzorca umownego w ramach kontroli
abstrakcyjnej wymaga dokonania przez sąd weryfikacji „przyzwoitości” konkretnej
klauzuli. Sąd musi zbadać, czy oceniane postanowienie wzorca jest sprzeczne z
ogólnym wzorcem zachowań przedsiębiorców wobec konsumentów. Powinien usta-
lić, jak wyglądałaby prawa lub obowiązki konsumenta w braku takiej klauzuli. Jeżeli
konsument byłby - na podstawie ogólnych przepisów - w lepszej sytuacji, gdyby kon-
kretnego postanowienia wzorca nie było, należy przyjąć, że ma ono charakter abu-
zywny. Należy również podkreślić, iż postępowanie w sprawie abstarakcyjnej kontroli
klauzul używanych we wzorcach umownych ma na celu wyeliminowanie pewnych
postanowień wzorców, a nie umów. Nie oznacza zatem, iż stosowanie określonych
sformułowań lub unormowań jest w ogóle wyłączone w obrocie cywilnoprawnym.
Niedozwolone jest jedynie posługiwanie się nimi we wzorcach umów, zaś legalność
ich stosowania w konkretnej umowie może być badana w trybie kontroli incydental-
nej, z uwzględnieniem postanowień całej umowy, rozkładu praw i obowiązków stron,
ryzyka, jakie ponoszą, itp.
Przechodząc do oceny meritum skargi kasacyjnej Prezesa UOKiK należy od-
wołać się do treści art. 746 k.c., która - zgodnie z przyjętym powyżej założeniem -
powinna dostarczyć wskazówek co do standardu zgodnego z prawem ukształtowania
obowiązków konsumenta we wzorcu umownym. Z art. 746 § 1 k.c. wynika, iż dający
zlecenie może je wypowiedzieć w każdym czasie. Strony mogą ograniczyć prawo do
wypowiedzenia umowy, ale dający zlecenie nie może zrzec się z góry prawa do wy-
powiedzenia zlecenia z ważnych powodów (art. 746 § 3, wyrok Sądu Najwyższego z
19 września 2002 r., V CKN 1217/00). Przepisy Kodeksu cywilnego nie różnicują
umów zlecenia o charakterze jednorazowym lub ciągłym, bądź terminowym. Zasady
wypowiedzenia dotyczą każdej umowy zlecenia. Przepisy Kodeksu cywilnego okre-
ślają jedynie skutki majątkowe wypowiedzenie zlecenia. Zależą one jedynie od po-
wodu wypowiedzenia. Jeżeli dający zlecenie wypowiedział je bez ważnych powodów
obowiązany jest: 1) zwrócić przyjmującemu zlecenie wydatki, które ten poczynił w
celu należytego wykonania zlecenia; 2) uiścić przyjmującemu zlecenie część wyna-
grodzenia odpowiadającą jego dotychczasowym czynnościom, 3) naprawić szkodę.
Jeżeli wypowiedzenie zlecenia uzasadnione było ważnymi powodami, dający zlece-
nie nie ponosi odpowiedzialności odszkodowawczej. Nie ma to jednak wpływu na
11
skuteczność wypowiedzenia umowy (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 września
2002 r., V CKN 1152/00, nie publikowany). Orzecznictwo dopuszcza również okre-
ślenie przez strony terminu wypowiedzenia umowy, do której stosuje się przepisy o
zleceniu, także z ważnych powodów (wyrok SN z dnia 20 kwietnia 2004 r., V CK
433/03). Należy również wskazać na zapatrywania Sądu Najwyższego, w świetle
których umowa zlecenia zawarta na czas oznaczony może być wypowiedziana przez
każdą ze stron w każdym czasie (wyrok z dnia 28 września 2004 r., IV CK 640/03).
Uwzględniając, że zlecenie opiera się na wzajemnym zaufaniu stron, art. 746 k.c.
pozwala wypowiedzieć umowę zlecenia każdej ze stron w każdym czasie, nawet bez
ważnych powodów. Uregulowanie to dotyczy także umów zlecenia zawartych na
czas oznaczony. Jego ratio, tj. ochrona wzajemnego zaufania stron umowy zlecenia,
jest w pełni aktualna także w odniesieniu do umów zlecenia zawartych na czas ozna-
czony. Omawiane uprawnienie do wypowiedzenia zlecenia ma charakter uprawnie-
nia prawnokształtującego, a złożone w jego wykonaniu oświadczenie o wypowiedze-
niu wywiera skutek ex nunc, tj. od chwili złożenia (art. 61 § 1 k.c.) (wyrok Sądu Naj-
wyższego z dnia 28 września 2004 r., IV CK 640/03). Dający zlecenie, w razie doko-
nania wypowiedzenia, obowiązany jest zwrócić przyjmującemu zlecenie wydatki po-
czynione przez niego w celu należytego wykonania zlecenia; w przypadku odpłatne-
go zlecenia powinien mu także uiścić część wynagrodzenia odpowiadającego jego
dotychczasowym czynnościom, a jeżeli wypowiedzenie nastąpiło bez ważnego po-
wodu - ponadto naprawić szkodę (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28 września 2004
r., IV CK 640/03).
Z powyższego wynika, iż fakt zawarcia umowy na czas oznaczony (lub o cha-
rakterze terminowym, którym to określeniem posłużył się Sąd Apelacyjny) nie może
uzasadniać odmówienia konsumentowi jako zlecającemu określone usługi (w tym
przypadku usługi edukacyjne) uprawnienia do wypowiedzenia tej umowy w każdym
czasie z jakichkolwiek powodów, a więc także takich, które nie mogą być uznane za
ważne. Jak wyżej wyjaśniono, przyczyny przyznania dającemu zlecenie przewidzia-
nego w art. 746 § 1 k.c. uprawnienia do wypowiedzenia zlecenia są aktualne również
w przypadku umowy zlecenia zawartej na czas oznaczony. Formuła „odpowiedniego
stosowania”, przyjęta w art. 750 k.c., nie daje więc podstaw do modyfikacji art. 746 §
1 k.c. przy jego stosowaniu do umów o świadczenie usług edukacyjnych przez nie-
objęcie jego zasięgiem umów o świadczenie usług edukacyjnych zawartych na czas
oznaczony. Zawarcie spornej umowy na czas oznaczony mogłoby uzasadniać od-
12
mówienie konsumentowi jako zlecającemu usługi edukacyjne wynikającego z art.
746 § 1 w związku z art. 750 k.c. uprawnienia do wypowiedzenia tylko wtedy, gdyby
ze względu na okoliczności zawarcia tej umowy można było w oznaczeniu czasu jej
wiązania dostrzegać także wolę stron wyłączenia uprawnienia do wypowiedzenia.
Okoliczność ta nie podlega jednak kontroli w trybie postępowania w sprawie stwier-
dzenie niezgodności postanowienia wzorca umów (kontroli abstrakcyjnej), a może
być brana pod uwagę jedynie przy kontroli incydentalnej.
Mając powyższe na względzie należy dokonać oceny charakteru postanowień
wzorca umownego objętych przedmiotowym postępowaniem. Pierwsze postanowie-
nie brzmi następująco: „w przypadku rezygnacji z nauki w terminie przed rozpoczę-
ciem zajęć, zwrot wniesionych opłat nie przysługuje”. Pozbawia ono konsumenta
prawa do zwrotu jakiejkolwiek opłaty uiszczonej z tytułu zawarcia umowy świadcze-
nia usług edukacyjnych, jeżeli zrezygnował z podjęcia nauki przed rozpoczęciem za-
jęć, a więc de facto zanim konsument rozpoczął otrzymywać świadczenie wzajemne
oraz niezależnie od tego, jakie koszty poniósł przedsiębiorca w związku z przygoto-
waniem do świadczenia usług edukacyjnych. Traktując art. 746 w związku z art. 750
k.c. jako wzorzec oceny uprawnień konsumenta w przypadku wypowiedzenia umowy
zlecenia, należy stwierdzić, iż na podstawie przepisów Kodeksu cywilnego o zleceniu
konsument, który wypowiedziałby umowę, byłby zobowiązany: 1) zwrócić przyjmują-
cemu zlecenie wydatki, które ten poczynił w celu należytego wykonania zlecenia; 2)
uiścić przyjmującemu zlecenie część wynagrodzenia odpowiadającą jego dotychcza-
sowym czynnościom, 3) naprawić szkodę (w przypadku rezygnacji z nauki bez waż-
nych powodów). Z powyższego zestawienia wynika jednoznacznie, iż klauzula „w
przypadku rezygnacji z nauki w terminie przed rozpoczęciem zajęć, zwrot wniesio-
nych opłat nie przysługuje” w sposób rażący narusza interesy konsumenta, niezależ-
nie od tego, o jakie opłaty chodzi. Drugie z postanowień, które nie zostało uznane
przez Sąd Apelacyjny za abuzywne brzmi następująco: „w przypadku rezygnacji po
rozpoczęciu zajęć, zwrot wniesionych opłat nie przysługuje i zleceniodawca jest zo-
bowiązany do uzupełniania opłaty, określonej w § 3 pkt. 2 do pełnej wysokości”. Jest
to opłata za naukę w danym semestrze. Omawiane postanowienie znajduje zasto-
sowanie, gdy konsument zrezygnuje z nauki (wypowie umowę) po rozpoczęciu zajęć
(semestru). Postanowienie to jest niekorzystne dla konsumenta w ten sposób, że
zobowiązuje go do zapłaty za cały semestr niezależnie od tego, z ilu zajęć skorzystał
(czyli w oderwaniu od tego, w jakim zakresie odebrał należny mu z tytułu uiszczonej
13
opłaty ekwiwalent). Jednakże, jak trafnie zauważył Sąd Apelacyjny, semestr jest
najmniejszą jednostką czasową w zorganizowanych formach kształcenia. Po rozpo-
częciu semestru przedsiębiorca nie ma lub ma bardzo ograniczone możliwości za-
stąpienia rezygnującego studenta - konsumenta innym uczestnikiem. Jednocześnie
musi ponosić stałe koszty związane z zapewnieniem procesu nauki, niezależnie od
tego ilu słuchaczy będzie ostatecznie uczestniczyć w zajęciach. Dlatego uznanie za
abuzywne postanowienia o treści „w przypadku rezygnacji po rozpoczęciu zajęć,
zwrot wniesionych opłat nie przysługuje i zleceniodawca jest zobowiązany do uzu-
pełnienia opłaty, określonej w § 3 pkt. 2 do pełnej wysokości” , mogło budzić wątpli-
wości, które doprowadziły Sąd Apelacyjny do uwzględnienia apelacji pozwanej. Jed-
nakże, z zestawienia przedmiotowego postanowienia z wzorcem uprawnień konsu-
menta wynikających z art. 746 k.c. wynika, iż konsument rozwiązujący umowę po
rozpoczęciu zajęć byłby zobowiązany: 1) zwrócić przedsiębiorcy edukacyjnemu wy-
datki, które ten poczynił w celu należytego wykonania umowy; 2) uiścić przedsiębior-
cy edukacyjnemu część wynagrodzenia odpowiadającą jego dotychczasowym czyn-
nościom, 3) ewentualnie naprawić szkodę (w postaci uszczerbku w przychodach lub
zmniejszenia zysku wskutek konieczności pokrycia z mniejszej puli środków pocho-
dzących od innych studentów kosztów stałych nauki w danym semestrze). Z powyż-
szego zestawienia wynika, iż zakres obowiązków konsumenta wynikający z przed-
miotowego postanowienia w sposób rażący odbiega od zakresu obowiązków wyni-
kających z art. 746 k.c. Ponadto, pozbawia konsumenta prawa do niepłacenia od-
szkodowania z tytułu wypowiedzenia zlecenia, jeżeli wypowiedzenie to zostało doko-
nane z ważnych powodów. Zdaniem Sądu Najwyższego tak sformułowana klauzula
ma charakter abuzywny. Przedsiębiorca ma bowiem szereg innych możliwości
ochrony swoich interesów na wypadek rezygnacji konsumenta z umowy o świadcze-
nie usług edukacyjnych. Przedsiębiorca może stosować postanowienia wzorca
umownego określające zasady odpowiedzialności finansowej konsumenta w przy-
padku wcześniejszego wypowiedzenia umowy, ale zasady tej odpowiedzialności mu-
szą pozostawać w związku z kosztami i ryzykiem przedsiębiorcy.
Mając powyższe na względzie Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji.
========================================