Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 19 kwietnia 2007 r., I CSK 4/07
1. W razie zastrzeżenia przez strony, że pożyczona suma stanowi
równowartość określonej kwoty w innej walucie (art. 3581
§ 2 k.c.), kwotę
podlegającą zwrotowi ustala się według kursu walutowego z dnia
wymagalności roszczenia o zwrot pożyczki.
2. Artykuł 481 § 2 zdanie drugie k.c. stosuje się, gdy ustalona w umowie
stopa oprocentowania wierzytelności jest wyższa od stopy ustawowej
obowiązującej w chwili powstania opóźnienia.
Sędzia SN Kazimierz Zawada (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Zbigniew Strus
Sędzia SN Tadeusz Wiśniewski
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Władysława S. przeciwko "R.", spółce
z o.o. z siedzibą w B.S., obecnie w upadłości, o zapłatę, po rozpoznaniu na
posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 19 kwietnia 2007 r. skargi
kasacyjnej strony pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie z dnia 8
marca 2006 r.
uchylił zaskarżony wyrok z wyjątkiem części orzekającej o umorzeniu
postępowania oraz oddalającej powództwo w pozostałym zakresie i przekazał
sprawę Sądowi Apelacyjnemu w Rzeszowie do ponownego rozpoznania.
Uzasadnienie
Podłoże sporu stanowią dwie umowy pożyczki. Dnia 24 maja 1994 r. powód
pożyczył pozwanej spółce kwotę 420 000 000 zł sprzed denominacji, określoną jako
równowartość 11 000 marek niemieckich lub 12 000 dolarów amerykańskich.
Zgodnie z umową pożyczki, pozwana miała zwrócić powodowi w dniu 24 maja
1995 r. wyrażoną w złotych równowartość 11 000 marek niemieckich lub 12 000
dolarów amerykańskich. Paragraf 4 umowy postanawiał, że „ustala się wysokość
oprocentowania pożyczki na 3,5% w stosunku miesięcznym”. Następnie w dniu 1
kwietnia 1996 r. powód pożyczył pozwanej kwotę 51 750 zł, określoną jako
równowartość 20 000 dolarów amerykańskich. Zgodnie z umową pożyczki,
pozwana miała zwrócić powodowi w dniu 31 marca 1997 r. wyrażoną w złotych
równowartość 20 000 dolarów amerykańskich. W umowie ustalono wysokość
oprocentowania pożyczki na 2,4% w stosunku miesięcznym.
Powołując się na pierwszą z wymienionych umów, powód w pozwie z dnia 7
października 2003 r. domagał się zasądzenia w postępowaniu nakazowym kwoty
96 546,20 zł z odsetkami w wysokości 3,5% w stosunku miesięcznym od dnia 25
maja 1995 r. Dochodzoną kwotę 96 546,20 zł określił jako równowartość 11 000
euro według kursu z dnia 10 września 2003 r. W fazie postępowania wywołanej
wniesieniem zarzutów od nakazu zapłaty powód oznaczył przedmiot sporu na
kwotę 74 473,90 zł.
Powołując się na drugą umowę, powód w pozwie z dnia 7 października 2003 r.
domagał się zasądzenia w postępowaniu nakazowym kwoty 79 734 zł z odsetkami
w wysokości 2,4% w stosunku miesięcznym od dnia 1 kwietnia 1997 r. Kwotę tę
określił jako równowartość 20 000 dolarów amerykańskich według kursu z dnia 10
września 2003 r.
Sąd Apelacyjny po rozpoznaniu apelacji pozwanej wyrokiem z dnia 8 marca
2006 r. zmienił wyrok Sądu Okręgowego – utrzymujący w mocy nakazy zapłaty
uwzględniający żądania powoda w ten sposób, że zasądził od pozwanej na rzecz
powoda kwotę 74 473,90 zł z umownymi odsetkami w wysokości 3,5% w stosunku
miesięcznym od dnia 8 października 2000 r. oraz kwotę 79 734 zł z umownymi
odsetkami w wysokości 2,4% w stosunku miesięcznym od dnia 29 października
2000 r., a w pozostałym zakresie powództwo oddalił.
Pozwana, skarżąc wyrok Sądu Apelacyjnego w zakresie uwzględniającym
żądania powoda, przytoczyła jako podstawy kasacyjne naruszenie art. 379 pkt 5 w
związku z art. 485 § 1 k.p.c., art. 328 § 2 k.p.c., art. 65 w związku z art. 481 § 2 k.c.,
art. 3531
w związku z art. 58 k.c., art. 481 § 1 w związku z art. 3581
§ 2 k.c. oraz art.
3 ust. 1 ustawy z dnia 25 maja 2001 r. o skutkach wprowadzenia w niektórych
państwach członkowskich Unii Europejskiej wspólnej waluty euro (Dz.U. Nr 63, poz.
640 ze zm.).
Sąd Najwyższy zważył, co następuje: (...)
Skarżąca trafnie zarzuciła naruszenie przez Sąd Apelacyjny art. 481 § 1 w
związku z art. 3581
§ 2 k.c. przez zasądzenie odsetek za opóźnienie od kwot
ustalonych jako równowartość określonych sum w walutach obcych według ich
kursu z dnia 10 września 2003 r. Zgodnie z art. 455 k.c., świadczenie, którego
termin przypada w oznaczonym dniu, powinno być spełnione w tym dniu, pozwana
powinna więc zwrócić pierwszą pożyczkę dnia 24 maja 1995 r., a drugą dnia 31
marca 1997 r. Ponieważ w obu umowach znajdowała się dopuszczalna w świetle
art. 3581
§ 2 k.c. klauzula waloryzacyjna, pozwana powinna zwrócić powodowi we
wskazanych terminach wyrażoną w złotych równowartość sum określonych w
oznaczonych walutach obcych, ustaloną według kursu tych walut w tych terminach.
Wobec tego, że pozwana nie uiściła tak obliczonych kwot powodowi w ustalonych
terminach, z upływem każdego z tych terminów rozpoczynało się opóźnienie
pozwanej w świadczeniu określonej w powyższy sposób kwoty, uzasadniające
zapłatę od tej kwoty odsetek, o których mowa w art. 481 § 1 k.c. (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 24 kwietnia 2003 r., I CKN 316/01, OSNC 2004, nr 7-8, poz.
117).
Zaakceptowana przez Sąd Apelacyjny waloryzacja przez powoda świadczeń
pozwanej z tytułu zwrotu pożyczek według kursu walut z dnia 10 września 2003 r.
była więc bezpodstawna. Skoro terminy waloryzacji zastrzeżonej przez strony
przypadały dnia 24 maja 1995 r. i dnia 31 marca 1997 r. nieuzasadnione było też
dokonanie tej waloryzacji z uwzględnieniem euro zamiast marki niemieckiej; w
szczególności przypadek omawianego przeliczenia walutowego nie mieścił się w
zakresie zastosowania ustawy o skutkach wprowadzenia w niektórych państwach
członkowskich Unii Europejskiej wspólnej waluty euro (zob. np. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 11 lutego 2005 r., III CK 304/04, OSNC 2006, nr 1, poz. 13).
Podsumowując, odsetki za opóźnienie należały się od kwot stanowiących
równowartość określonych sum w walutach obcych, ustaloną według kursu tych
walut w terminach zwrotu pożyczek, a nie – jak przyjął Sąd Apelacyjny – od kwot
ustalonych jako równowartość określonych sum w walutach obcych według ich
kursu z dnia 10 września 2003 r. Uogólniając można powiedzieć, że w razie
zastrzeżenia przez strony, iż pożyczona i podlegająca zwrotowi przez
pożyczkobiorcę suma stanowi równowartość określonej kwoty w innej walucie (art.
3581
§ 2 k.c.), kwotę podlegającą zwrotowi ustala się według kursu walutowego z
dnia wymagalności roszczenia o zwrot pożyczki.
Skarżąca zasadnie również zarzuciła naruszenie art. 65 w związku z art. 481 §
2 k.c.
Artykuł 481 § 2 k.c. normuje stopę odsetek za opóźnienie w spełnieniu
świadczenia pieniężnego. W świetle tego przepisu, przede wszystkim same strony
mogą z góry w umowie określić stopę odsetek za opóźnienie; wówczas za
opóźnienie należą się te umówione odsetki (art. 481 § 2 zdanie pierwsze in principio
k.c.). Jeżeli strony w umowie nie określiły odsetek za opóźnienie w spełnieniu
świadczenia pieniężnego, a ustaliły oprocentowanie wierzytelności o to
świadczenie, czyli tzw. odsetki kapitałowe, za opóźnienie należą się odsetki w
wysokości tego oprocentowania, czyli – ustalonych odsetek kapitałowych, jest tak
jednak tylko wtedy, gdy ich stopa jest wyższa od stopy odsetek ustawowych (art.
481 § 2 zdanie drugie k.c.). Gdy strony nie określiły ani odsetek za opóźnienie, ani
odsetek kapitałowych wyższych od odsetek ustawowych, należą się za opóźnienie
w spełnieniu świadczenia pieniężnego odsetki ustawowe (art. 481 § 2 zdanie
pierwsze in fine k.c.). Jeżeli chodzi o sytuacje unormowane w art. 481 § 2 zdanie
pierwsze in principio i art. 481 § 2 zdanie drugie k.c., nie można oczywiście
wykluczyć, że w konkretnym przypadku wolą stron zastrzegających określone
odsetki będzie stosowanie tych odsetek zarówno jako odsetek kapitałowych, jak i
jako odsetek za opóźnienie. Jest to kwestia wykładni oświadczeń woli stron w
danym przypadku.
Sąd Okręgowy ustalił, że strony określiły wysokość oprocentowania pożyczek.
Ustalenie to więc jednoznacznie wskazywało na określenie przez strony odsetek
kapitałowych, czyli wynagrodzenia powoda za udzielone pozwanej pożyczki. Sąd
Apelacyjny jednak – podobnie jak Sąd Okręgowy – uznał zastrzeżoną przez strony
stopę odsetek kapitałowych także za stopę odsetek za opóźnienie. Nie jest przy tym
jasne, czy ta decyzja Sądu Apelacyjnego była wynikiem uznania klauzul
zastrzegających odsetki za wyraz woli stron oznaczenia nie tylko wysokości
odsetek kapitałowych, ale i odsetek za opóźnienie, czy też następstwem
zastosowania przez Sąd Apelacyjny art. 481 § 2 zdanie drugie k.c.
Gdyby Sąd Apelacyjny uznał klauzule umów zastrzegające odsetki za wyraz
woli stron oznaczenia nie tylko wysokości odsetek kapitałowych, ale i odsetek za
opóźnienie, naruszyłby dyrektywy wykładni oświadczeń woli wynikające z art. 65
k.c. Za tym, że postanowienia umów określające odsetki wyrażają jedynie wolę
ustanowienia odsetek kapitałowych, przemawia nie tylko brzmienie tych
postanowień, ale i ich zestawienie z klauzulami waloryzacyjnymi, które świadczą o
zamiarze zabezpieczenia się przez powoda przed spadkiem wartości złotego
przede wszystkim przez waloryzację. W kontekście klauzul waloryzacyjnych
postanowienia określające odsetki zmierzają jedynie do zapewnienia powodowi
wynagrodzenia za udzielenie pożyczek.
Nie było także podstaw do zastosowania w sprawie art. 481 § 2 zdanie drugie
k.c. Obowiązujący przed jego wejściem w życie art. 248 § 1 k.z. stanowił, że
dłużnik, który opóźnił się ze spełnieniem świadczenia pieniężnego, „winien zapłacić
wierzycielowi tytułem odszkodowania za opóźnienie odsetki umowne, a w braku
umowy w tym względzie odsetki ustawowe, licząc od dnia wymagalności długu”.
Zgodnie zatem z przyjętym w art. 248 § 1 k.z. rozwiązaniem, za opóźnienie należały
się uzgodnione przez strony odsetki kapitałowe nie tylko wtedy, gdy były one
wyższe od odsetek ustawowych, ale i wtedy, gdy były od nich niższe. Rozwiązanie
to było inspirowane przepisami § 288 ust. 1 zdanie drugie niemieckiego kodeksu
cywilnego i art. 104 ust. 2 szwajcarskiego kodeksu zobowiązań, wychodzącymi z
założenia, że nie ma żadnych racji, aby dłużnik zobowiązany do płacenia odsetek
umownych przewyższających stopę ustawową był traktowany od chwili, w której
popadł w opóźnienie, korzystniej niż przed tą chwilą. W zakresie prowadzącym do
pobierania za opóźnienie ustalonych przez strony odsetek kapitałowych wyższych
od odsetek ustawowych było ono zbieżne z treścią § 288 ust. 1 zdanie drugie
niemieckiego kodeksu cywilnego i art. 104 ust. 2 szwajcarskiego kodeksu
zobowiązań. W pozostałym natomiast zakresie, prowadzącym do pobierania za
opóźnienie także niższych od ustawowych odsetek kapitałowych ustalonych przez
strony, stanowiło ono modyfikację i twórcze rozwinięcie treści § 288 ust. 1 zdanie
drugie niemieckiego kodeksu cywilnego i art. 104 ust. 2 szwajcarskiego kodeksu
zobowiązań. Jak widać, w kodeksie cywilnym odrzucono tę modyfikację i dano w
art. 481 § 2 zdanie drugie wyraz regulacji całkowicie zbieżnej z treścią § 288 ust. 1
zdanie drugie niemieckiego kodeksu cywilnego i art. 104 ust. 2 szwajcarskiego
kodeksu zobowiązań.
Wyłania się pytanie – doniosłe w przypadkach, w których stopa odsetek
ustawowych po ustaleniu przez strony odsetek kapitałowych a przed wygaśnięciem
zobowiązania ulegała zmianie – o miarodajną w świetle tej regulacji chwilę dla
oceny, czy ustalone przez strony odsetki kapitałowe są wyższe od odsetek
ustawowych. Należy odrzucić przyjęcie chwili ustalenia przez strony odsetek
kapitałowych, ponieważ wtedy nie istnieje jeszcze opóźnienie. Uwzględniając, że w
analizowanym przepisie chodzi o określenie odsetek za opóźnienie, chwila
miarodajna dla wspomnianej oceny musi być objęta okresem opóźnienia. Prima
facie najwłaściwsze wydaje się stanowisko zakładające porównanie ustanowionej
przez strony stopy odsetek kapitałowych z wszystkimi stopami odsetek ustawowych
obowiązującymi w okresie opóźnienia, prowadzi ono jednak do trudnych do
zaakceptowania konsekwencji. Gdyby określone przez strony odsetki kapitałowe
były niższe od stopy odsetek ustawowych obowiązującej w chwili powstania
opóźnienia, a wyższe od kolejnej stopy odsetek ustawowych obowiązującej w
czasie trwającego jeszcze opóźnienia, należałyby się, według tego stanowiska, w
pierwszym okresie opóźnienia odsetki ustawowe (wyższe od kapitałowych), a w
drugim – odsetki kapitałowe (wyższe od ustawowych). Powrót do odsetek
kapitałowych po naliczaniu za opóźnienie odsetek ustawowych i kolejne zmiany
podstaw obliczania odsetek za opóźnienie trudno jednak aprobować ze względów
praktycznych, gdyż rozwiązania w zakresie odsetek należnych za opóźnienie
powinny być możliwie proste. Stanowisku temu sprzeciwia się także leżąca u
podstaw regulacji przyjętej w art. 481 § 2 zdanie drugie k.c. myśl o potrzebie
kontynuowania pobierania przewyższającego odsetki ustawowe oprocentowania
ustalonego przez strony także po powstaniu opóźnienia. W podanym przykładzie
myśl ta nie zostałaby urzeczywistniona; można ją urzeczywistnić tylko wtedy, gdy
porównanie ustanowionych przez strony odsetek kapitałowych zostanie
ograniczone do odsetek ustawowych obowiązujących w chwili powstania
opóźnienia. Z tych względów za miarodajną, w świetle art. 481 § 2 zdanie drugie
k.c., dla oceny, czy ustalone przez strony odsetki kapitałowe są wyższe od odsetek
ustawowych, należy uznać wyłącznie chwilę powstania opóźnienia.
Odsetki kapitałowe określone przez strony w pierwszej umowie pożyczki na
3,5% w stosunku miesięcznym wynosiły w stosunku rocznym 42%, a więc były
niższe od wynoszącej 54% w stosunku rocznym stopy odsetek ustawowych,
obowiązującej na podstawie § 1 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 23 kwietnia
1993 r. w sprawie określenia wysokości odsetek ustawowych (Dz.U. Nr 33, poz.
148) w dniu powstania opóźnienia pozwanej w zwrocie pierwszej pożyczki (25 maja
1995 r.). Podobnie odsetki kapitałowe określone przez strony w drugiej umowie
pożyczki na 2,4% w stosunku miesięcznym wynosiły w stosunku rocznym 28,8%, a
więc były niższe od wynoszącej 35% w stosunku rocznym stopy odsetek
ustawowych obowiązującej na podstawie § 1 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia
11 grudnia 1996 r. w sprawie określenia wysokości odsetek ustawowych (Dz.U. Nr
151, poz. 713) w dniu powstania opóźnienia pozwanej w zwrocie drugiej pożyczki (1
kwietnia 1997 r.). W konsekwencji, zgodnie z przedstawioną wyżej wykładnią art.
481 § 2 zdanie drugie k.c., w sprawie za opóźnienie nie należały się odsetki w
wysokości ustalonego przez strony oprocentowania pożyczki, lecz odsetki
ustawowe. Pogląd, który można spotkać w piśmiennictwie, że jeżeli wierzytelność
jest oprocentowana według wyższej lub niższej stopy niż ustawowa, to wierzyciel
może żądać odsetek za opóźnienie obliczonych według tej wyższej lub niższej
stopy, jest reminiscencją niemającego oparcia w art. 481 § 2 k.c. rozwiązania
zawartego w art. 248 § 1 k.z. (...)
Z tych względów Sąd Najwyższy orzekł na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c., jak
w sentencji.