Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 54/07
UCHWAŁA
Dnia 19 czerwca 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Henryk Pietrzkowski (przewodniczący)
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz (sprawozdawca)
SSN Marian Kocon
Protokolant Bożena Nowicka
w sprawie z powództwa M. B.
przeciwko W. N.
o zobowiązanie do złożenia oświadczenia i zapłatę,
po rozpoznaniu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym
w dniu 19 czerwca 2007 r.,
zagadnienia prawnego przedstawionego
przez Sąd Apelacyjny
postanowieniem z dnia 28 lutego 2007 r.,
"Czy dopuszczalna jest kumulacja roszczeń przewidzianych w treści
przepisu art. 448 k.c. tj. roszczenia o przyznanie pokrzywdzonemu
odpowiedniej sumy tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za
doznaną krzywdę z roszczeniem o zasądzenie od pozwanego na
wskazany przez powoda cel społeczny odpowiedniej sumy
pieniężnej ?"
podjął uchwałę:
W razie naruszenia dobra osobistego dopuszczalna jest
kumulacja roszczeń określonych w art. 448 k.c.
2
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 24 maja 2006 r. Sąd Okręgowy w B. zobowiązał
pozwanego W. N. do opublikowania w dzienniku „P.” oświadczenia o treści
sformułowanej w sentencji, upoważnił powoda M. B., na wypadek niewykonania
tego obowiązku, do wykonania zastępczego na koszt pozwanego, ponadto zasądził
od pozwanego po 10 000 zł na rzecz powoda tytułem zadośćuczynienia oraz na
rzecz Polskiego Czerwonego Krzyża Zarządu Okręgowego w B.
Przy rozpoznawaniu apelacji pozwanego od tego wyroku Sąd Apelacyjny
powziął wątpliwość wyrażoną w przedstawionym zagadnieniu prawnym.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Kwestia dopuszczalności kumulacji roszczeń przewidzianych w art. 448 k.c.
budzi kontrowersje zarówno w orzecznictwie jak i w piśmiennictwie prawniczym.
Dokonując wykładni art. 448 k.c. w brzmieniu sprzed wejścia w życie ustawy z dnia
23 sierpnia 1996 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny (Dz. U. nr 114, poz. 542)
Sąd Najwyższy w uchwale pełnego składu Izby Cywilnej z dnia 8 grudnia 1973 r., III
CZP 37/73 (OSNCP 1974, nr 9, poz. 145) stwierdził, że w razie naruszenia dóbr
osobistych określonych w art. 445 k.c. poszkodowany może dochodzić od sprawcy
zarówno zadośćuczynienia pieniężnego (art. 445 k.c.), jak i zasądzenia
odpowiedniej sumy pieniężnej na rzecz Polskiego Czerwonego Krzyża (art. 448
k.c.). Porównując charakter i funkcje obu roszczeń Sąd Najwyższy zwrócił uwagę,
że zadośćuczynienie jest przede wszystkim środkiem rekompensaty krzywdy,
podczas gdy roszczenie o zasądzenie odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany
cel społeczny ma wyraźny charakter represji majątkowej, piętnującej sprawcę za
umyślność jego działania i jest szczególną sankcją wobec sprawcy, który działa
umyślnie. Charakter tego roszczenia zbliżony jest do nawiązki w prawie karnym.
W konsekwencji uznał, biorąc także pod uwagę wykładnię gramatyczną art. 448
k.c., że dopuszczalna jest kumulacja tych odmiennych co do funkcji i charakteru
roszczeń. Podobne stanowisko zajął Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 11 kwietnia
1974 r., VI KPZ 73/72 (OSNKW 1974, nr 6, poz. 109).
3
Po zmianie stanu prawnego problem dopuszczalności kumulacji roszczeń
przewidzianych w art. 448 k.c. podejmowany był kilkakrotnie. W wyroku z dnia
1 kwietnia 2004 r., II CK 115/03 (nie publ.) taką możliwość Sąd Najwyższy
wykluczył, przyjmując, że pomimo użycia w art. 448 k.c. spójnika „lub”, co formalnie
oznaczać może kumulację roszczeń, roszczenia te ujęte są alternatywnie.
Przemawia za tym podobieństwo ich funkcji, tożsamość środka (świadczenie
pieniężne), identyczność przesłanek prawnych, a także uregulowanie ich w tym
samym przepisie. Ponadto, zdaniem Sądu Najwyższego, argumentu przeciwko
kumulacji obu roszczeń dostarcza także wykładnia systemowa, a mianowicie
zestawienie z art. 445 k.c., który nie daje poszkodowanemu możliwości wyboru.
Dosłowne brzmienie art. 448 k.c. nie przesądza też innych kwestii, jak np.
przesłanki winy sprawcy, która jest powszechnie aprobowana w piśmiennictwie.
Podobne stanowisko zajął Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 28 września 2005 r.,
I CK 256/05 (nie publ.). Odmiennej wykładni natomiast dokonał w wyroku z dnia
17 marca 2006 r., I CSK 81/05 (OSP 2007, nr 3, poz. 30). Nawiązując do
przytoczonej wyżej uchwały z dnia 8 grudnia 1973 r. wskazał, że również
w obecnym brzmieniu art. 448 k.c. dopuszczalność kumulacji obu roszczeń
uzasadnia odmienność ich funkcji i charakteru, a także użycie alternatywy
nierozłącznej „lub”.
Także w doktrynie nie ma jednolitości poglądów. Co prawda prezentowane
są stanowiska dopuszczające kumulację tych roszczeń, jednak znaczna część
autorów możliwość taką wyklucza, uznając, że w art. 448 k.c. chodzi o jedno
roszczenie o zadośćuczynienie, które jest niepodzielne. W konsekwencji można
żądać albo zadośćuczynienia dla siebie albo na wskazany cel społeczny
(zwolennicy takiego poglądu odstępują od wykładni językowej i łącznik „lub”
odczytują jako „albo”). Jako uzasadnienie takiego stanowiska przyjmuje się
podobieństwo, a nawet identyczność funkcji obu roszczeń (wyłącznie
kompensacyjna), identyczność przesłanek prawnych i uregulowanie obu roszczeń
w tym samym przepisie.
Sąd Najwyższy w obecnym składzie poglądów tych nie podziela i uznaje za
trafny ten kierunek wykładni, który zapoczątkowano uchwałą z dnia 8 grudnia
1973 r. i kontynuowano w orzeczeniach z dnia 11 kwietnia 1974 r. oraz z dnia
4
17 marca 2006 r. Za dopuszczalnością kumulacji roszczeń przemawia wykładnia
gramatyczna. Jak wynika z dosłownego brzmienia art. 448 k.c., w razie naruszenia
dobra osobistego sąd może przyznać temu, czyje dobro osobiste zostało
naruszone, odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną
krzywdę lub na jego żądanie zasądzić odpowiednią sumę pieniężną na wskazany
przez niego cel społeczny, niezależnie od innych środków potrzebnych do
usunięcia skutków naruszenia. W przepisie użyto spójnika „lub”, który oznacza
alternatywę łączną, w przeciwieństwie do spójnika „albo”. Nie można oczywiście
zaprzeczyć twierdzeniom, że wykładnia gramatyczna nie zawsze prowadzi do
trafnych wniosków, jednak obalenie jej wymaga uznania, że wykładnia funkcjonalna
i systemowa sprzeciwia się wnioskom płynącym z literalnego brzmienia przepisu.
Jako argument natury systemowej, przemawiający przeciwko
dopuszczalności kumulacji roszczeń wskazuje się powszechnie zestawienie art.
445 i 448 k.c. Zwolennicy tego stanowiska podnoszą, że skoro art. 445 k.c. nie
przewiduje roszczenia o zasądzenie odpowiedniej sumy na cel społeczny, to
kumulacja roszczeń określonych w art. 448 k.c. nie jest możliwa. W ocenie Sądu
Najwyższego w obecnym składzie pogląd ten nie jest trafny, skoro bowiem
ustawodawca jednoznacznie dopuścił istnienie konkurencyjnych roszczeń
o zadośćuczynienie (obok art. 448 k.c. występuje art. 445 k.c.), to uznać trzeba, że
pomiędzy normami wyrażonymi we wskazanych przepisach występuje zbieg
kumulatywny i że mają one autonomiczny i samodzielny charakter. Za dyskusyjny
należy uznać argument, że gdy dwa roszczenia, oparte na tych samych
przesłankach, są uregulowane w jednym przepisie, nie jest dopuszczalna ich
kumulacja. Przeciwnie, w doktrynie przyjmuje się, że w sytuacji, w której ze zbiegu
norm wynika również zbieg roszczeń, to wykluczenie kumulacji może nastąpić tylko
ze szczególnych przyczyn, gdy istnieje wyraźny lub dorozumiany przepis, bądź
istnieje relacja normy szczególnej do ogólnej, albo gdy jedna norma zostaje
pochłonięta przez drugą. Taka sytuacja jednak nie zachodzi, nie ma też nie dającej
się usunąć sprzeczności pomiędzy roszczeniami, nakazującej wybranie jednego
z nich.
Kumulacji roszczeń określonych w art. 448 k.c. nie wyklucza też wykładnia
funkcjonalna (celowościowa). W ocenie Sądu Najwyższego nie można podzielić
5
poglądu o tożsamości funkcji i charakteru obu roszczeń. Gdyby bowiem zachodziła
ich tożsamość, to zbędne byłoby zamieszczenie ich obu w jednym przepisie.
Przyjąć zatem należy, że przypisano tym roszczeniom różne cele.
Niewątpliwie nadrzędnym celem zadośćuczynienia jest pewnego rodzaju
kompensata poniesionej krzywdy, a podmiotem szczególnie chronionym jest
pokrzywdzony. Zasądzenie odpowiedniej sumy pieniężnej na cel społeczny także,
w pewnym zakresie, pełni funkcję kompensacyjną, chociaż podstawową jego
funkcją jest funkcja represyjna i prewencyjno-wychowawcza. Gdyby uznać, że
chodzi wyłącznie o kompensatę krzywdy, to i tak nie można wykluczyć, że
poszkodowany może „podzielić” należne mu zadośćuczynienie i domagać się
części dla siebie i części na cel społeczny. Skoro jednak ustawodawca daje mu
prawo żądania całości dla siebie, jak i całości na wskazany cel społeczny i skoro to
pokrzywdzony jest przede wszystkim chroniony, to pozbawienie go tego prawa nie
byłoby uzasadnione. Przyznanie roszczeniu o zasądzenie odpowiedniej sumy na
cel społeczny funkcji kompensacyjnej nie oznacza przy tym, że chodzi o identyczne
roszczenia, prowadzą one bowiem do kompensaty krzywdy w różny sposób. Nie
zachodzi też tożsamość środka, chociaż oba roszczenia maja za przedmiot
świadczenie pieniężne. Niewątpliwie jednak świadczenie pieniężne do rąk
poszkodowanego jest innym środkiem naprawienia szkody niż satysfakcja, jaką
daje zmuszenie sprawcy naruszenia dobra osobistego do zapłaty określonej sumy
pieniężnej na cel społeczny. Nie można wykluczyć, że dopiero połączenie tych
środków stanowić będzie kompensatę poniesionej przez pokrzywdzonego krzywdy.
Jak jednak wyżej wskazano, zasądzeniu odpowiedniej sumy pieniężnej na
wskazany cel społeczny nie można odmówić także funkcji represyjnej,
prewencyjno-wychowawczej, środek ten bowiem jest – jak to określano
w dotychczasowym orzecznictwie – swoistym rodzajem kary cywilnej.
Nie można też pominąć tego, że art. 448 k.c. jest przejawem tzw. „prawa
sędziowskiego”. Sąd, biorąc pod uwagę całokształt konkretnego stanu faktycznego,
decyduje o przyznaniu albo nie zadośćuczynienia i jego właściwej wysokości. Skoro
ustawodawca dał sądowi taką swobodę, to swoboda ta nie może być ograniczana
przez to, że pozbawia się go możliwości zasądzenia części dla pokrzywdzonego
i części na cel społeczny, jeśli taka jest wola pokrzywdzonego. Istotą „prawa
6
sędziowskiego” jest jego elastyczność i pozostawianie swobody sądowi, a zatem
wykładnia nie może być prowadzona wbrew naturze tego typu regulacji.
W świetle wskazanych argumentów należy zatem uznać, że kumulacja
roszczeń określonych w art. 448 k.c. jest dopuszczalna.
Z powyższych względów orzeczono, jak w uchwale (art. 390 k.p.c.).