Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 147/07
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 20 lipca 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Antoni Górski (przewodniczący)
SSN Józef Frąckowiak
SSN Maria Grzelka (sprawozdawca)
Protokolant Ewa Krentzel
w sprawie z powództwa "B." Spółki z o.o.
przeciwko Miastu O.
o zapłatę,
i z powództwa wzajemnego Miasta O.
przeciwko "B." Spółce z o.o.
o ustalenie,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 20 lipca 2007 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej i powodowej wzajemnej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 27 września 2006 r., sygn. akt [...],
1. oddala skargę kasacyjną,
2. zasądza od pozwanej i powódki wzajemnej - Gminy Miasta
O. na rzecz powódki i pozwanej wzajemnej - "B." Spółki z
o.o. kwotę 5.400,- złotych tytułem zwrotu kosztów
postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 17 lutego 2004 r. Sąd Okręgowy w W. zasądził od
pozwanej Gminy Miasto O. – Miejski Zakład Komunikacji na rzecz „B. Z.M.” Spółki
Jawnej kwotę 174.828,59 złotych z odsetkami ustawowymi od dnia 10 lipca 2002 r.
a w pozostałej części powództwo oddalił, oraz oddalił powództwo wzajemne o
ustalenie m.in., że zmiany do umowy z dnia 22 kwietnia 1996 r. wprowadzone
aneksami nr 1 - 11 są nieważne. Sąd Okręgowy uznał, że usprawiedliwione jest
roszczenie strony powodowej o zapłatę odsetek w nieprzedawnionej kwocie
174.828,59 złotych z tytułu opóźnień w zapłacie należności za dostarczone paliwo
w sytuacji, gdy faktury powódki opiewały na sumy wyliczone zgodnie ze stawkami
umownymi; stawki te były wprawdzie sukcesywnie podwyższane, ale nie stanowiło
to o naruszeniu zakazu wprowadzania do umowy zmian niekorzystnych dla
zamawiającego przewidzianego w art. 76 ust. 1 ustawy z dnia 10 czerwca 1994 r. o
zamówieniach publicznych. Zdaniem Sądu, podwyższanie w aneksach do umowy
ceny jednostkowej paliwa nie było wynikiem zrealizowania paragrafu trzeciego
umowy, ponieważ przesłuchanie stron nie dostarczyło podstaw do ustalenia co
strony rozumiały pod określeniem „uwolnienie cen urzędowych.” Jednakże zmiany
umowy podyktowane były nagłymi zmianami cen paliw na rynku w 1997 r. co
stanowiło okoliczność nieprzewidywalną przy zawarciu umowy i wyłączało zakaz
niekorzystnych dla zamawiającego zmian w trakcie realizacji umowy. W takiej
sytuacji istniała możliwość zawierania aneksów i ukształtowania cen w sposób
odzwierciedlający sytuację rynkową i satysfakcjonujący obie strony. Czyniło to
bezzasadnym zarzut strony pozwanej, że odsetki wyliczono od należności
zawyżonych oraz, że postanowienia aneksów 1 – 11 są nieważne w świetle art. 76
ust. 2 ustawy o zamówieniach publicznych. Odnośnie do powództwa wzajemnego
Sąd Okręgowy wskazał, że strona pozwana nie miała interesu prawnego w
wytoczeniu powództwa z art. 189 k.p.c.
Pismem z dnia 8 czerwca 2005 r. (k. 960) powódka zawiadomiła
o przekształceniu Spółki Jawnej w Spółkę z o.o. i o następstwie prawnym.
Załączyła kserokopię odpisu z Rejestru Przedsiębiorców, z którego wynika, że
3
w dniu 29 października 2004 r. Sąd Rejestrowy dokonał wpisu Spółki z o.o. „B.”
powstałej z przekształcenia Spółki Jawnej „B. – Z.M.”
W wyniku apelacji pozwanej Gminy Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 30
czerwca 2005 r. zmienił wyrok Sądu Okręgowego w ten sposób, że – określając
jako powódkę Spółkę z o.o. „B.” – oddalił powództwo główne, natomiast uwzględnił
powództwo wzajemne w części dotyczącej ustalenia nieważności zmian umowy z
dnia 22 kwietnia 1996 r. wprowadzonych aneksami nr 1 do 11
Na skutek skargi kasacyjnej powodowej Spółki z o.o. Sąd Najwyższy
wyrokiem z dnia 5 kwietnia 2006 r. uchylił powyższy wyrok i przekazał sprawę
Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania. Sąd Najwyższy wskazał, że
jeżeli zamiarem stron było związanie podwyżek ceny paliwa ze wzrostem marży w
obrocie olejem napędowym, to uchylenie marży urzędowej trzeba uznać za
okoliczność nieprzewidywalną w chwili zawarcia umowy, powodującą konieczność
zmiany jej postanowień; trudno bowiem wymagać od strony powodowej, aby
stosując przez cały czas trwania umowy pierwotną cenę stale dopłacała do paliwa
dostarczanego pozwanej Gminie. Ponadto, Sąd Najwyższy zauważył, że również
wliczenie w cenę paliwa podatku od środków transportowych mogło być dodatkową
okolicznością nieprzewidywalną w chwili zawierania umowy powodującą
konieczność zmiany umowy.
Po ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd Apelacyjny zaskarżonym wyrokiem
oddalił apelację. Przyjął, że niewątpliwie elementem kształtującym cenę paliw była
marża urzędowa w obrocie olejem napędowym, która została zniesiona z dniem 13
lutego 1997 r. Spowodowało to u podmiotów dostarczających paliwo powódce
większą swobodę w kształtowaniu cen, przez co doszło do swoistego uwolnienia
cen paliw, a co za tym idzie – do wzrostu tych cen. Zdaniem Sądu Apelacyjnego, w
związku z tym należało przyjąć, że pod pojęciem cen urzędowych strony rozumiały
właśnie marżę urzędową, a ponadto, że przyczyną uzasadniającą zmianę ceny
określonej w umowie było wprowadzenie podatku od środków transportowych jako
elementu ceny paliwa. Sąd Apelacyjny uwzględnił dokumenty na kartach 507 – 516
i na tej podstawie ustalił, że powódka informowała pozwaną o kolejnych
podwyżkach cen paliw wprowadzonych przez Rafinerię, oraz, że następnie o taką
4
podwyżkę sama podwyższała cenę oleju napędowego sprzedawanego pozwanej
po czym, odnośnie do tych podwyżek, strony zawierały aneksy. Według oceny
Sądu, strony zdawały sobie sprawę z tego, że rynek paliwowy nie jest stabilny i z
całą pewnością ich zgodnym zamiarem było dostosowanie ceny paliw
dostarczanych w ramach zawartej umowy do cen obowiązujących na rynku
paliwowym. Uznając, że podwyższanie stawki cenowej wymienionej w umowie
znajdowało uzasadnienie w podwyżkach cen u dostawców powódki, te ostatnie zaś
wynikały z uchylenia marży urzędowej oraz włączenia w cenę paliw podatku od
środków transportowych Sąd Apelacyjny uznał, że wprowadzone aneksami zmiany
zostały wywołane okolicznościami, których nie dało się przewidzieć przy zawieraniu
umowy w związku z czym zmiany te były dopuszczalne. W rezultacie nie można
przyjąć, że aneksy do umowy były nieważne oraz, że pozwana zapłaciła częściowo
nienależne za dostarczone jej przez powódkę paliwo i w konsekwencji – że odsetki
zostały przez powódkę obliczone w wysokości zawyżonej.
W skardze kasacyjnej pozwana zarzuciła powyższemu wyrokowi naruszenie
art. 65 w zw. z art. 3531
, 536 § 1 i 58 k.c. oraz art. 76 ust. 2 ustawy z dnia
10 czerwca 1994 r. o zamówieniach publicznych przez błędne zastosowanie
polegające na bezpodstawnym przyjęciu, że pod pojęciem cen urzędowych strony
rozumiały marżę urzędową, a ponadto – art. 76 ust. 1 ustawy o zamówieniach
publicznych oraz art. 481 § 1 k.c. w zw. z art. 72 ust. 1 i art. 76 ust. 2 ustawy
o zamówieniach publicznych przez błędne zastosowanie w/w przepisów w sytuacji,
gdy nie zaszły okoliczności uzasadniające zawarcie aneksów i błędne przyjęcie, że
powódce przysługują odsetki za opóźnienie w dochodzonej wysokości. Skarżąca
zarzuciła także naruszenie przepisów postępowania – art. 230, 233 § 1, 316 § 1,
217 § 1, 227, 232, 278 i 299 k.p.c., a ponadto – nieważność postępowania
spowodowaną naruszeniem art. 194 § 1 i z oraz art. 198 § 1 k.p.c. w zw. z art. 26 §
4 k.s.h. w brzmieniu sprzed 15 stycznia 2004 r., oraz art. 379 pkt 5 k.p.c. przez
wydanie wyroku w stosunku do „B.” Spółki z o.o. bez wezwania Spółki Jawnej do
udziału w sprawie w miejsce występujących początkowo wspólników Spółki
Cywilnej „B.” i bez wykazania przez Spółkę z o.o. „B.” następstwa prawnego
zarówno przez Spółkę Jawną w stosunku do Spółki Cywilnej jak i przez Spółkę z
o.o. „B.” w stosunku do Spółki Jawnej „B.”, a także przez pozbawienie pozwanej –
5
powódki wzajemnej możności obrony swych praw. Pozwana wnosiła o uchylenie
zaskarżonego wyroku oraz poprzedzającego go wyroku Sądu Okręgowego w W. z
dnia 17 lutego 2004 r. i oddalenie powództwa głównego oraz uwzględnienie
powództwa wzajemnego o ustalenie nieważności aneksów lub uchylenie w/w
wyroków i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu w W. do ponownego
rozpoznania lub uchylenie w/w wyroków i umorzenie postępowania w stosunku do
Spółki Jawnej „B.” i Spółki z o.o. „B..” Ponadto skarżąca wniosła o orzeczenie o
zwrocie spełnionego przez nią świadczenia w kwocie 306 894,- złotych.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Nieważność postępowania zachodzi w sytuacjach wymienionych w art. 379 k.p.c.
Nie ma wśród nich przypadku braku legitymacji czynnej lub biernej. Tego rodzaju
zarzut dotyczy materialno-prawnej podstawy powództwa i może prowadzić
ewentualnie do oddalenia powództwa nie zaś do stwierdzenia nieważności
postępowania. Z gruntu chybiona była więc podstawa skargi kasacyjnej dotycząca
nieważności postępowania i to bez względu na ocenę zarzutów co do naruszenia
w zaskarżonym wyroku art. 194 § 1 i 2, 198 § k.p.c. w zw. z art. 26 § 4 k.s.h. skoro
według stanowiska skarżącej - miałoby to skutkować nieważnością postępowania.
Odnośnie do powołanego w ramach twierdzenia o nieważności postępowania
przepisu art. 379 pkt 5 k.p.c. wystarczy skonstatować, że skarga kasacyjna nie
zawiera w tym zakresie uzasadnienia; w rzeczy samej nie sposób uznać, że
w postępowaniu przed Sądem Apelacyjnym, zakończonym wydaniem
zaskarżonego wyroku, strona pozwana była pozbawiona możności obrony swych
praw. Pozostałe zarzuty podniesione w związku z podstawą naruszenia przepisów
nie podlegały rozważeniu ze względu na zakaz przewidziany w art. 3983
§ 3 k.p.c.
Co do naruszenia prawa materialnego to stanowisko pozwanej w skardze
kasacyjnej także było bezzasadne. W rozpoznawanej sprawie istotna była kwestia,
czy zmiany wprowadzone przez strony do umowy z dnia 22 kwietnia 1996 r.
aneksami nr 1-11 były ważne w świetle art. 76 ust. 1 ustawy z dnia
10 czerwca1994 r. o zamówieniach publicznych (jedn. tekst Dz.U. z 1998 r. nr 119,
poz. 773 ze zm.). W związku z tym, że na nieważność w/w zmian powoływała się
pozwana to na pozwanej spoczywał ciężar udowodnienia (art. 6 k.c., art. 232 k.p.c.)
6
z jakich przyczyn wprowadzono kolejne zmiany ceny, że przyczyn tych nie można
było przewidzieć przy zwieraniu umowy oraz, że ze względu na te przyczyny
powstała konieczność zmian ceny. Kwestia, co strony rozumiały w § 3 umowy pod
pojęciem uwolnienia cen urzędowych, podobnie jak samo umówienie się stron co
do swoistej klauzuli waloryzacyjnej, miała - w świetle art. 76 ustawy
o zamówieniach publicznych – znaczenie drugorzędne w sytuacji, gdy o ważności
lub nieważności zmian do umowy nie przesądzała przyczyna umówiona lecz
rzeczywista przyczyna zawarcia aneksów, podlegająca ustaleniu na podstawie
wszystkich okoliczności temu towarzyszących i ocenie według kryteriów
ustawowych.
Sąd Apelacyjny miał na względzie, że w dniu zawarcia umowy nie istniały
urzędowe ceny paliw ale obowiązywała urzędowa (maksymalna) marża w obrocie
olejem napędowym, która następnie została uchylona, oraz, że po zawarciu przez
strony umowy wprowadzony został obowiązek wliczania w cenę paliwa podatku od
środków transportowych. Sąd Apelacyjny oparł się także na zeznaniach świadka
R. K. i na pismach powódki informujących pozwaną i przez nią akceptowanych o
podwyżkach cen, za które kupowała paliwo strona powodowa u producentów. Na
tej podstawie Sąd Apelacyjny ustalił, że przyczyną zawierania aneksów był zamiar
stron dostosowania ceny paliw dostarczonych pozwanej na podstawie umowy z
dna 22 kwietnia 1996 r. do niestabilnej sytuacji i zmieniających się często na rynku
paliwowym cen, jako skutku „uwolnienia” cen paliw w zakresie marży i większej
swobody producentów paliw w kształtowaniu cen oraz wkalkulowania w cenę paliw
podatku od środków transportowych. Zdaniem Sądu pociągnęło to za sobą zwyżki
cen u dostawców powódki, których to zwyżek nie można było przewidzieć przy
zawieraniu umowy przez strony i co usprawiedliwiało konieczność wprowadzenia
do umowy zmian.
Wyrażone w zaskarżonym wyroku stanowisko co do przyczyn aneksów nr 1-
11 dotyczy ustaleń faktycznych, które w skardze kasacyjnej nie podlegają
zakwestionowaniu (art. 3983
§ 3 k.p.c.) Zarzuty skarżącej – aczkolwiek związane ze
wskazaniem na naruszenie art. 65 w zw. z art. 3531
i art. 536 § 1 k.c. – w istocie
dotyczyły ustalonego stanu faktycznego; wynika to z uzasadnienia w pkt 1 in princ
petitum skargi kasacyjnej. Odnośnie zaś do właściwej materii przewidzianej dla
7
podstawy skargi kasacyjnej w postaci naruszenia prawa materialnego (art. 3983
§ 1
pkt 1 k.p.c.) skarżąca nie wskazała w czym by miało się wyrażać błędne
zastosowanie art. 65 k.c. Przepis ten przewiduje obowiązek poszukiwania przez
sąd treści i znaczenia oświadczeń woli. Sąd Apelacyjny w zaskarżonym wyroku
temu obowiązkowi sprostał. Co do art. 3531
i 536 § 1 k.c. natomiast, skarga nie
zawiera argumentów, które by przystawały do istoty sporu w rozpoznawanej
sprawie.
Bezzasadne były również zarzuty dotyczące błędnego zastosowania art. 58
i 481 k.c. oraz art. 76 ust. 1 i 2 ustawy o zamówieniach publicznych. Powyższe
zarzuty zostały sformułowane przy założeniu, że nie zaszły okoliczności
warunkujące ważność zmian wprowadzonych aneksami. Tymczasem - jak to wyżej
wskazano - Sąd Apelacyjny przyjął, że okoliczności takie miały miejsce. Przeciwko
ocenie prawnej ustalonej przyczyny zawarcia aneksów pozwana w skardze
kasacyjnej nie przedstawiła żadnych argumentów.
Na marginesie można zauważyć, że pozwana nie zaprzeczyła, iż uchylenie
w 1997 roku marży urzędowej oraz wprowadzenie podatku od środków
transportowych, jako elementu ceny paliw, stanowiło jedyną przyczynę określonego
podwyższenia cen u dostawcy zaopatrującego powódkę i w konsekwencji –
określonego podwyższenia ceny w aneksach, nie twierdziła też, że zwyżka cen
w aneksach była następstwem innych (jakich) okoliczności nie odpowiadających
kryterium nieprzewidywalności. Wprawdzie w uzasadnieniu skargi kasacyjnej na
str. 7 skarżąca zarzuciła, że Sąd Apelacyjny nie rozważył jaką marżę naliczał sobie
dostawca w okresie gdy obowiązywały marże urzędowe, ale w niczym nie wpływa
to na ocenę postawy procesowej pozwanej jako bezczynnej w wykazaniu,
że przesłanka okoliczności nieprzewidywalnych i przesłanka konieczności
wprowadzenia zmian do umowy nie została spełniona. Formułując powyższy zarzut
skarżąca pominęła, że sąd cywilny rozważa tylko okoliczności wskazane przez
strony, oraz, że nie było rzeczą Sądu Apelacyjnego ustalenie jaka była i jaka
powinna być marża i cena, lecz zbadanie zasadności twierdzeń strony obarczonej
ciężarem dowodzenia odnośnie do tego, że konkretna marża i konkretna cena była
uzasadniona lub nie uzasadniona.
8
Z przedstawionych względów należało zgodzić się z Sądem Apelacyjnym, że
nieprzewidywalna co do wysokości zmiana cen paliw u producentów wywołana
także okolicznościami nie dającymi się przewidzieć stanowiła o konieczności
wprowadzania do umowy z dnia 22 kwietnia 1996 r. zmian gwarantujących obydwu
stronom realizację zamierzonych celów ekonomicznych. Zastosowanie
w zaskarżonym wyroku art. 481 k.c. oraz art. 76 ustawy o zamówieniach
publicznych ze skutkiem dla pozwanej niekorzystnym oraz niezastosowanie art. 58
k.c. było więc uzasadnione, a zarzut naruszenia wymienionych przepisów -
bezpodstawny.
Z tych względów Sąd Najwyższy oddalił skargę kasacyjną (art. 39814
k.p.c.).
O kosztach orzeczono na podstawie art. 98 § 1 i 108 § 1 k.p.c.