Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 24 kwietnia 2008 r.
II UK 245/07
Do przewidzianego w art. 5a ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpie-
czeniu społecznym rolników (jednolity tekst: Dz.U. z 2008 r. Nr 50, poz. 291 ze
zm.) oświadczenia rolnika, że chce podlegać innemu ubezpieczeniu społecz-
nemu z tytułu pozarolniczej działalności gospodarczej, nie ma zastosowania
art. 60 k.c.
Przewodniczący SSN Zbigniew Myszka, Sędziowie SN: Katarzyna Gonera,
Herbert Szurgacz (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 24 kwietnia
2008 r. sprawy z wniosku Marka R. przeciwko Kasie Rolniczego Ubezpieczenia
Społecznego-Oddziału Regionalnego w P. o podleganie ubezpieczeniu społecznemu
rolników, na skutek skargi kasacyjnej wnioskodawcy od wyroku Sądu Apelacyjnego
w Poznaniu z dnia 4 kwietnia 2007 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu w
Poznaniu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasa-
cyjnego.
U z a s a d n i e n i e
Decyzją z dnia 7 grudnia 2004 r. Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społeczne-
go-Oddział Regionalny w P. stwierdziła ustanie wobec Marka R. ubezpieczenia spo-
łecznego rolników w zakresie ubezpieczenia wypadkowego, chorobowego i macie-
rzyńskiego oraz emerytalno-rentowego, począwszy od dnia 1 stycznia 1995 r., z uza-
sadnieniem, że nie złożył wymaganego oświadczenia o wyborze ubezpieczenia spo-
łecznego rolników.
Marek R. wniósł odwołanie od tej decyzji podnosząc zarzut naruszenia przepi-
su art. 1 ust. 1 i art. 3 ust. 1 ustawy z dnia 18 grudnia 1976 r. o ubezpieczeniu spo-
łecznym osób prowadzących działalność gospodarczą oraz ich rodzin, art. 3a ustawy
2
z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników oraz art. 2 ustawy z
dnia 12 września 1996 r. zmieniającej ustawę o ubezpieczeniu społecznym rolników
z dniem 1 stycznia 1997 r.
Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Poznaniu wyrokiem z
dnia 12 kwietnia 2005 r. oddalił odwołanie. Sąd ustalił, że Marek R. jest właścicielem
gospodarstwa rolnego o powierzchni 10,35 ha przeliczeniowego, opodatkowanego
podatkiem rolnym i z tego tytułu podlegał z mocy ustawy obowiązkowemu ubezpie-
czeniu społecznemu rolników w zakresie ubezpieczenia wypadkowego, chorobo-
wego i macierzyńskiego oraz emerytalno-rentowego. W dniu 1 stycznia 1995 r. roz-
począł prowadzenie pozarolniczej działalności gospodarczej w zakresie ślusarstwa,
jednakże nie zgłosił tego faktu do ewidencji działalności gospodarczej. Odwołujący
się nie powiadomił Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego o tym, że rozpoczął
prowadzenie pozarolniczej działalności gospodarczej z dniem 1 stycznia 1995 r. Nie
złożył też oświadczenia o wyborze ubezpieczenia społecznego rolników. W dniu 14
marca 2000 r. odwołujący się został wpisany do ewidencji działalności gospodarczej
prowadzonej przez wójta gminy S.L. Przedmiot prowadzonej przez odwołującego
działalności gospodarczej stanowi ślusarstwo - zakład obróbki metali i usług dla rol-
nictwa. Z tego tytułu wnioskodawca opłaca zryczałtowany podatek dochodowy.
Uzasadniając swoje rozstrzygnięcie Sąd pierwszej instancji stwierdził, że
zgodnie z art. 7 ust. 1 i art. 16 ust. 1 ustawy o u.s.r. ubezpieczeniu wypadkowemu,
chorobowemu i macierzyńskiemu i emerytalno-rentowemu podlega z mocy ustawy
między innymi rolnik, którego gospodarstwo obejmuje obszar użytków rolnych powy-
żej 1 ha przeliczeniowego lub dział specjalny oraz domownik rolnika, jeżeli nie podle-
gają innemu ubezpieczeniu społecznemu i nie mają ustalonego prawa do emerytury
lub renty. W okresie objętym sporem kwestię podlegania ubezpieczeniu społeczne-
mu osób prowadzących działalność gospodarczą regulowała ustawa z dnia 18 grud-
nia 1976 r. o ubezpieczeniu społecznym osób prowadzących działalność gospodar-
czą oraz ich rodzin (w skrócie: u.s.d.g.). Zgodnie z art. 1 ust. 1 tej ustawy obowiąz-
kowemu ubezpieczeniu społecznemu, podlegają osoby fizyczne mające obywatel-
stwo polskie, prowadzące na własny rachunek działalność gospodarczą na podsta-
wie wpisu do ewidencji działalności gospodarczej lub koncesji, określonych w przepi-
sach o działalności gospodarczej, lub uprawnień określonych w przepisach szcze-
gólnych. Zgodnie z kategorycznym brzmieniem art. 2 ust. 2 wspomnianej ustawy
osoby spełniające równocześnie warunki do objęcia ubezpieczeniem społecznym
3
określonym ustawą i ubezpieczeniem społecznym rolników indywidualnych i człon-
ków ich rodzin podlegają ubezpieczeniu określonemu ustawą. Obowiązek ubezpie-
czenia powstaje z dniem rozpoczęcia działalności rodzącej obowiązek ubezpiecze-
nia, a ustaje z dniem, w którym nastąpiło zaprzestanie działalności (art. 3 ust. 1). Z
powyższego wynika zatem, iż w stanie prawnym obowiązującym na dzień 1 stycznia
1995 r., osoby spełniające warunki podlegania ubezpieczeniu społecznemu rolników
i jednocześnie prowadzące działalność gospodarczą nie miały możliwości wyboru
rodzaju ubezpieczenia społecznego i z mocy ustawy podlegały obowiązkowemu
ubezpieczeniu w ZUS. Zgodnie z art. 1 ust. 1 pkt 1 powołanej ustawy przepis ten
stosowany jest do osób prowadzących działalność gospodarczą, co do których istniał
obowiązek wpisu do ewidencji działalności gospodarczej lub koncesji i to niezależnie
od tego, czy osoba taka została zgłoszona do ewidencji działalności gospodarczej. W
rozpoznawanej sprawie odwołujący się prowadził działalność gospodarczą w zakre-
sie ślusarstwa, który to przedmiot prowadzonej działalności nie został zwolniony
przez ustawodawcę z obowiązku wpisu do ewidencji działalności gospodarczej. Dalej
wskazać należy, iż przepis art. 2 ustawy z 12 września 1996 r. o zmianie ustawy o
ubezpieczeniu społecznym rolników, wszedł w życie dopiero z dniem 1 stycznia 1997
r. Zgodnie z jego treścią osoba, która na dzień 1 stycznia 1997 r. łącznie spełnia na-
stępujące warunki: jest posiadaczem gospodarstwa rolnego o powierzchni 1 ha prze-
liczeniowego bądź prowadzi dział specjalny produkcji rolnej i jednocześnie prowadzi
pozarolniczą działalność gospodarczą podlegając ubezpieczeniu społecznemu z
tego tytułu i złożyła oświadczenie o chęci przejścia na ubezpieczenie społeczne rol-
ników miały możliwość podlegania temu ubezpieczeniu. Zmiana (po dniu 1 stycznia
1997 r.) ubezpieczenia społecznego rolnika, równocześnie objętego z mocy art. 1
ust. 2 ustawy z dnia 18 grudnia 1976 r. o ubezpieczeniu społecznym osób prowa-
dzących działalność gospodarczą oraz ich rodzin (w brzmieniu sprzed tej daty; jed-
nolity tekst: Dz.U. z 1989 r. Nr 46, poz. 250 ze zm.) ubezpieczeniem społecznym z
tytułu prowadzenia działalności gospodarczej, na ubezpieczenie z ustawy z dnia 20
grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (jednolity tekst: Dz.U. z 1998 r.
Nr 7, poz. 25 ze zm.) następuje zatem od miesiąca złożenia oświadczenia przewi-
dzianego art. 2 ustawy z dnia 12 września 1996 r. o zmianie ustawy o ubezpieczeniu
społecznym rolników (Dz.U. Nr 124, poz. 585). Taki też pogląd wyraził Sąd Najwyż-
szy w orzeczeniu z dnia 19 grudnia 2000 r., II UKN 150/00 (OSNAPiUS 2002 nr 16,
poz. 392). Odwołujący się nie złożył jednak takiego oświadczenia, zatem brak jest
4
podstaw do uznania, iż od 1 stycznia 1997 r. podlegał ubezpieczeniu społecznemu w
Kasie Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego.
W apelacji wnioskodawca zarzucił zaskarżonemu wyrokowi naruszenie prawa
materialnego, sprzeczność istotnych ustaleń faktycznych z treścią zebranego w
sprawie materiału dowodowego, niewyjaśnienie wszystkich okoliczności faktycznych
istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy oraz naruszenie przepisów prawa procesowego,
a w szczególności art. 217 § 2, art. 227, art. 232, 233 k.p.c. i wniósł o zmianę zaskar-
żonego wyroku oraz poprzedzającej go decyzji poprzez orzeczenie, że podlega od 1
stycznia 1995 r. (faktycznie od 2 stycznia 1997 r.) ubezpieczeniu społecznemu rolni-
ków, ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi
pierwszej instancji do ponownego rozpoznania.
Sąd Apelacyjny w Poznaniu wyrokiem z 4 kwietnia 2007 r. oddalił apelację. W
uzasadnieniu wyroku Sąd Apelacyjny podkreślił, że ustawa z dnia 23 grudnia 1988 r.
o działalności gospodarczej w art. 9 wymieniała w sposób taksatywny rodzaje dzia-
łalności, której prowadzenie nie podlega wpisowi do ewidencji działalności gospodar-
czej. W niniejszej sprawie odwołujący się prowadził działalność gospodarczą w za-
kresie ślusarstwa, który to przedmiot prowadzonej działalności nie został zwolniony
przez ustawodawcę z obowiązku wpisu do ewidencji działalności gospodarczej. Stąd
też z mocy art. 1 ust. 1 i 2 ustawy u.s.d.g. odwołujący się od 1 stycznia 1995 r. pod-
legał z mocy ustawy ubezpieczeniu określonemu tą ustawą, a nie ubezpieczeniu
społecznemu rolników. Obowiązywał bowiem przymus podlegania ubezpieczeniu
społecznemu osób prowadzących działalność gospodarczą w przypadku równocze-
snego spełnienia warunków objęcia ubezpieczeniem społecznym rolników. Przepis
art. 2 ustawy zmieniającej stworzył możliwość zmiany tytułu ubezpieczenia w drodze
oświadczenia Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych lub Kasie Rolniczego Ubezpie-
czenia Społecznego co do rodzaju podlegania ubezpieczeniu (rolniczemu lub spo-
łecznemu), odwołujący się jednak nie złożył takiego oświadczenia, nie sposób także
uznać, że w tym zakresie zaistniała zgodna wola stron, skoro odwołujący się zataił
fakt prowadzenia działalności gospodarczej.
Skarga kasacyjna wnioskodawcy została oparta na podstawie naruszenia
prawa materialnego polegającego na: 1) błędnej interpretacji art. 9 ust. 1 i 2 ustawy z
dnia 23 grudnia 1988 r. o działalności gospodarczej, poprzez uznanie i przyjęcie
przez Sądy pierwszej i drugiej instancji, że prowadzona przez wnioskodawcę osobi-
ście działalność gospodarcza w zakresie ślusarstwa stanowiąca jego uboczne zaję-
5
cie zarobkowe nie została zwolniona z obowiązku wpisu do ewidencji działalności
gospodarczej i tym samym podlegała obowiązkowemu ubezpieczeniu społecznemu
w ZUS; 2) błędnej interpretacji art. 1 ust. 1 oraz art. 2 ust. 2 i art. 3 ustęp 1 ustawy
u.s.d.g. i ich zastosowaniu w stosunku do wnioskodawcy, a więc osoby prowadzącej
działalność gospodarczą, co do której nie istniał obowiązek wpisu do ewidencji dzia-
łalności gospodarczej; 3) błędnej wykładni art. 2 ustawy z dnia 12 września 1996 r. o
zmianie ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników w związku z art. 2 ust. 2
ustawy o ubezpieczeniu osób prowadzących działalność gospodarczą oraz ich rodzin
w brzmieniu nadanym przez art. 4 ustawy zmieniającej z dnia 12 września 1996 r.,
poprzez uznanie, że wnioskodawca nie podlega po dniu 1 stycznia 1997 r. ubezpie-
czeniu społecznemu rolników, gdyż fakt opłacenia składek nie może być równo-
znaczny z oświadczeniem woli o dokonaniu wyboru podlegania rolniczemu ubezpie-
czeniu społecznemu; 4) niezastosowaniu art. 60 k.c. przy ocenie, czy wnioskodawca,
przez zachowanie czysto faktyczne polegające na opłacaniu składek w KRUS, złożył
oświadczenie woli o dokonaniu wyboru podlegania rolniczemu ubezpieczeniu spo-
łecznemu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W rozpoznawanej sprawie sporne są dwie kwestie prawne. Pierwsza dotyczy
wpływu podjęcia przez wnioskodawcę, prowadzącego gospodarstwo rolne i podle-
gającego ubezpieczeniu społecznemu rolników, działalności gospodarczej w postaci
niezarejestrowanych jako działalność gospodarcza usług ślusarskich, druga - wiąże
się ze sposobem składania przez rolnika, podlegającego obowiązkowi ubezpieczenia
społecznego dla osób prowadzących działalność gospodarczą, oświadczenia wobec
ZUS, że chce nadal podlegać ubezpieczeniu społecznemu rolników.
W związku z pierwszą z wymienionych kwestii w rozpoznawanej sprawie
ustalono, iż wnioskodawca, objęty jako rolnik rolniczym ubezpieczeniem społecznym,
rozpoczął od 1 stycznia 1995 r. prowadzenie działalności gospodarczej w zakresie
ślusarstwa, bez zgłoszenia tej działalności do ewidencji działalności gospodarczej.
Sąd drugiej instancji dostrzegł, że art. 9 ustawy z 23 grudnia 1988 r. o działalności
gospodarczej zwalniał od zgłoszenia do ewidencji działalność gospodarczą prowa-
dzoną przez osoby fizyczne osobiście w zakresie określonym tym przepisem, z której
zarobek stanowi dodatkowe źródło dochodu tej osoby. Zdaniem Sądu Apelacyjnego
6
prowadzona przez wnioskodawcę działalność nie mieści się w grupie wyłączeń, o
których mowa w powołanym przepisie. Stanowisko to nie zostało szerzej uzasadnio-
ne poza wskazaniem, że art. 9 określił w sposób taksatywny poszczególne rodzaje
działalności zwolnione od wpisu do ewidencji i że nie ma pośród nich „działalności w
postaci ślusarstwa”.
Wbrew stanowisku Sądu Apelacyjnego art. 9 nie wylicza taksatywnie (tj. w
sposób wyczerpujący ) poszczególnych rodzajów działalności, których prowadzenie
nie wymaga zgłoszenia do ewidencji działalności gospodarczej. Przeciwnie, przepis
ten posłużył się ogólnymi sformułowaniami w zakresie rodzajów działalności, wska-
zując, że należą do nich między innymi wytwarzanie przedmiotów użytku osobistego,
domowego i gospodarskiego oraz rękodzieła ludowego i artystycznego (pkt 1), na-
prawy i konserwacje przedmiotów użytku osobistego, a także wykonywanie innych
usług z użyciem materiałów i narzędzi własnych lub powierzonych (pkt 2), czynności
handlowe polegające na sprzedaży nieprzetworzonych produktów rolnych, ogrodni-
czych, sadowniczych. Prowadzenie przez wnioskodawcę od 1 stycznia 1995 r. dzia-
łalności gospodarczej w postaci ślusarstwa wymagało w pierwszym rzędzie dokona-
nia jej oceny w świetle art. 9 ust. 2 pkt 2 w związku z ust. 1 ustawy. Dla prawidłowej
kwalifikacji działalności gospodarczej wnioskodawcy niezbędne są jednak szczegó-
łowe ustalenia dotyczące charakteru tej działalności, a także ocena, czy zarobek po-
chodzący z tej działalności stanowi dodatkowe źródło dochodu (uboczne zajęcie
zarobkowe) wnioskodawcy. W orzeczeniu z 28 lutego 2000 r., II UKN 439/99
(OSNAPiUS 2001 nr 17, poz. 541), Sąd Najwyższy wskazując na okoliczności prze-
mawiające za tym, iż dany rodzaj działalności gospodarczej nie stanowi ubocznego
zajęcia zarobkowego, wskazywał na stały charakter takiej działalności, powtarzal-
ność podejmowanych działań, podporządkowanie zasadzie racjonalnego gospoda-
rowania, uczestnictwo w obrocie gospodarczym. W powyższym świetle ocena doko-
nana przez Sąd Apelacyjny, że działalność gospodarcza wnioskodawcy nie została
wyłączona spod obowiązku zgłoszenia jej do ewidencji i w konsekwencji powodowała
objęcie ubezpieczeniem społecznym osób prowadzących działalność gospodarczą
została dokonana przedwcześnie, z pominięciem rozważenia elementów zwalniają-
cych od wpisu do ewidencji, przewidzianych art. 9 ustawy o działalności gospodar-
czej. Zarzut skargi kasacyjnej naruszenia art. 9 należy zatem uznać za usprawiedli-
wiony. Należy jednak zauważyć, iż charakter działalności gospodarczej wnioskodaw-
cy mógł ulec zmianie, na co wskazuje fakt wpisania 14 marca 2000 r. działalności
7
ślusarstwa - zakładu obróbki metali i usług dla rolnictwa do ewidencji działalności
gospodarczej oraz opłacania podatku dochodowego w formie ryczałtu.
Co się tyczy drugiej wymienionej na wstępie kwestii, to oczywiście należy zgo-
dzić się ze stanowiskiem Sądu Apelacyjnego, że do dnia 31 grudnia 1996 r. istniał
prymat podlegania innemu niż rolniczy tytuł ubezpieczenia społecznego lub zaopa-
trzenia emerytalnego przez rolnika równocześnie prowadzącego gospodarstwo rolne.
Potwierdzał to art. 2 ust. 2 ustawy u.s.d.g., który stanowił, że osoby spełniające rów-
nocześnie warunki do objęcia ubezpieczeniem społecznym określonym ustawą o
u.s.r. podlegają ubezpieczeniu określonemu ustawą, tj. ubezpieczeniu społecznemu
osób prowadzących działalność gospodarczą. Zasada ta doznała wyłomu przez na-
danie ustawą z 12 września 1996 r. o zmianie ustawy o ubezpieczeniu społecznym
rolników nowego brzmienia art. 2 ust. 2 ustawy o ubezpieczeniu społecznym osób
prowadzących działalność gospodarczą. W nowym brzmieniu przepis ten stwierdzał,
że osoby spełniające równocześnie warunki do objęcia ubezpieczeniem społecznym
określonym ustawą i ubezpieczeniem społecznym rolników podlegają ubezpieczeniu
społecznemu określonemu w ustawie z zastrzeżeniem przypadków określonych w
przepisach o ubezpieczeniu społecznym rolników. Zawarte w tym przepisie zastrze-
żenie dotyczyło art. 5a ustawy o u.s.r., dodanego wymienioną ustawą zmieniającą,
według którego rolnik lub domownik, który podlegając ubezpieczeniu w pełnym za-
kresie z mocy ustawy, nieprzerwanie co najmniej 1 rok, podejmuje pozarolniczą
działalność gospodarczą nie będąc pracownikiem i nie pozostając w stosunku służ-
bowym, podlega nadal temu ubezpieczeniu. Może on podlegać innemu ubezpiecze-
niu społecznemu wówczas, gdy złoży Zakładowi lub Kasie oświadczenie, że nie chce
podlegać innemu ubezpieczeniu społecznemu z tytułu pozarolniczej działalności go-
spodarczej, o ile spełnia w tym zakresie warunki określone w odrębnych przepisach.
W świetle przytoczonego przepisu art. 5a wybór systemu ubezpieczenia spo-
łecznego następuje na podstawie oświadczenia złożonego ZUS lub KRUS. Skarżący
nietrafnie przyjmuje, że oświadczenie to ma charakter oświadczenia woli w rozumie-
niu przepisów Kodeksu cywilnego w związku z czym powinny znajdować do niego
zastosowanie przepisy dotyczące sposobu składania tych oświadczeń, o których
mowa w art. 60 k.c. Regulacja prawna ubezpieczeń społecznych ma charakter regu-
lacji administracyjnoprawnej, a nie regulacji cywilnoprawnej. Zgodnie z art. 123
ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U.
Nr 137, poz. 887 ze zm.) w sprawach uregulowanych ustawą stosuje się przepisy
8
Kodeksu postępowania administracyjnego, chyba że ustawa stanowi inaczej. Ustawa
zawiera nieliczne odesłania do przepisów prawa cywilnego (art. 84). W zakresie ob-
jęcia ubezpieczeniem społecznym ustawa systemowa zawiera własne rozwiązania i
nie zawiera odesłania do przepisów prawa cywilnego. Oznacza to, iż nie ma podstaw
prawnych do stosowania art. 60 k.c., w szczególności zawartego tam unormowania,
według którego wola osoby składającej oświadczenie woli (dokonywującej czynności
prawnej) może być wyrażona przez każde zachowanie się tej osoby, które ujawnia jej
wolę w sposób dostateczny, do oświadczeń w przedmiocie wyboru rodzaju ubezpie-
czenia. W tym zakresie zarzut skargi kasacyjnej naruszenia art. 60 k.c. nie jest
usprawiedliwiony. Skoro jednak okazał się usprawiedliwiony zarzut naruszenia art. 9
ustawy o działalności gospodarczej, na podstawie art. 39815
k.p.c. należało orzec jak
w sentencji wyroku.
========================================