Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 10/08
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 7 maja 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Stanisław Dąbrowski (przewodniczący)
SSN Gerard Bieniek (sprawozdawca)
SSN Barbara Myszka
w sprawie z powództwa A. A.
przeciwko Skarbowi Państwa - Ministrowi Rolnictwa i Rozwoju Wsi
o wydanie nieruchomości i zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 7 maja 2008 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 14 sierpnia 2007 r., sygn. akt I ACa (…),
oddala skargę kasacyjną i zasądza od strony pozwanej na rzecz powoda kwotę
2.700 zł tytułem kosztów postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 14.08.2007 r. zmienił orzeczenie Sądu
Okręgowego w ten sposób, że zasądził od Skarbu Państwa - Ministra Rolnictwa i
Rozwoju Wsi na rzecz powoda A. A. kwotę 103.333 zł z odsetkami tytułem
odszkodowania z tytułu niewykonania obowiązku przyznania nieruchomości zamiennej.
2
W sprawie tej ustalono, że nieruchomość o łącznej powierzchni 26,25 ha będących
własnością rodziców powoda została objęta przypisami dekretu PKWN z dnia 6.09.1944
r. o przeprowadzeniu reformy rolnej. Nieruchomość ta została rozparcelowana na rzecz
rolników indywidualnych w marcu 1945 r. po śmierci matki powoda. Na wniosek złożony
przez ojca powoda orzeczeniem Wojewódzkiego Urzędu Ziemskiego w Ł. z dnia
16.08.1945 r. uznano, że nieruchomość rolna o powierzchni 20 ha będąca własnością
matki powoda, nie podlega przepisowi art. 2 ust. 1 lit. e powołanego dekretu o reformie
rolnej i powinna być zwrócona spadkobiercom, a jej rozparcelowanie było bezprawne.
Nieruchomość ta nie została jednak zwrócona, z uwagi na to, że doszło do jej
faktycznego rozparcelowania przed dniem 1.08.1945 r. Została ona przejęta na
własność Państwa zarządzeniem Ministra Rolnictwa i Reform Rolnych z dnia
27.08.1949 r., na podstawie przepisów dekretu z dnia 28.11.1945 r. o przejęciu
niektórych nieruchomości ziemskich na cele reformy rolnej i osadnictwa (Dz. U. Nr 57,
poz. 321).
Ustalono, że wnioskiem z dnia 18.09.1957 r. spadkobiercy M. A. zwrócili się do
Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w R. o umożliwienie zakupu działki w zamian
za przejętą nieruchomość. Pismem z dnia 19.09.1957 r. Prezydium powiadomiło ich, że
brak jest nieruchomości przeznaczonych do sprzedaży dla osób prywatnych.
Powód w toku niniejszego postępowania wystąpił o stwierdzenie nieważności
zarządzenia Ministra Rolnictwa i Reform Rolnych z dnia 27.08.1949 r. Minister
Rolnictwa i Rozwoju Wsi w czerwcu, a następnie we wrześniu 2004 r. odmówił
stwierdzenia nieważności decyzji z 27.08.1949 r. o przyjęciu spornej nieruchomości na
rzecz Państwa, a Wojewódzki Sąd Administracyjny oddalił skargę powoda.
W tym stanie faktycznym Sąd Okręgowy powództwo oddalił. Sąd ten stwierdził,
że przesłanką odpowiedzialności odszkodowawczej Skarbu Państwa na podstawie art.
4171
§ 2 k.c. za szkodę wyrządzoną wydaniem ostatecznej decyzji administracyjnej jest
stwierdzenie jej niezgodności z prawem we właściwym trybie. Skoro powodowi
odmówiono stwierdzenia nieważności decyzji (zarządzenia) z dnia 27.08.1949 r. o
przejęciu nieruchomości na rzecz Państwa, to ta przesłanka nie została spełniona.
Odmiennej oceny prawnej dokonał Sąd Apelacyjny w wyniku rozpoznania apelacji
powoda. Sąd ten podniósł, że podstawą prawną zarządzenia z dnia 27.08.1949 r. były
przepisy dekretu z dnia 28.11.1945 r., które w art. 2 przewidywały, że właścicielom
nieruchomości, których dobra ziemskie zostały przejęte w trybie tego dekretu
przysługujące tytułem ekwiwalentu prawo otrzymania innej nieruchomości o równej
3
wartości i jakości. Przepisy tego dekretu obowiązywały do dnia 5.04.1958 r., tj. do dnia
wejścia w życie ustawy z dnia 12.3.1958 r. o sprzedaży nieruchomości Państwowego
Funduszu Ziemi oraz uporządkowania niektórych spraw zawiązanych z
przeprowadzeniem reformy rolnej i osadnictwa rolnego – Dz. U. Nr 17, poz. 71).
Otrzymanie nieruchomości zamiennej było więc możliwe do tej daty. Powód wykazał, że
jego rodzina w tym czasie występowała o przyznanie nieruchomości zamiennej, jednak
nie doszło do pozytywnego rezultatu. Odmowę tłumaczono brakiem wolnych gruntów
rolnych, co nie odpowiadało rzeczywistemu stanowi. Takie zachowanie funkcjonariuszy
państwowych Sąd Apelacyjny uznał za bezprawne i zawinione, a jednocześnie
wyrządzającej szkodę równą wartości przejętej nieruchomości. Tę wartość ustalono na
310.000 zł, a powód po matce M. A. dziedziczy w 1/3 części. Ten udział określa więc
wysokość należnego mu odszkodowania od Skarbu Państwa, którego odpowiedzialność
wynika z art. 1 ustawy z dnia 15.11.1956 r. o odpowiedzialności Państwa za szkody
wyrządzone przez funkcjonariuszy państwowych (Dz. U. Nr 54, poz. 243).
Wyrok ten w części uwzględniającej powództwo zaskarżył pozwany Skarb
Państwa. Jako podstawy skargi kasacyjnej wskazano:
- naruszenie przepisów postępowania, co mogło mieć istotny wpływ na
wynik sprawy , tj. art. 386 § 1, 386 § 3 w związku z art. 199 § 1 pkt 3 k.p.c. przez to, że
nie odrzucono pozwu mimo skierowaniu roszczenia przeciwko państwowej jednostce
organizacyjnej nie posiadającej zdolności sądowej oraz naruszenie art. 391 § 1 w
związku z art. 194 k.p.c. przez dokonanie podmiotowej zmiany powództwa przez sąd II
instancji.
- naruszenie przepisów prawa materialnego, wskazując na:
a) naruszenie art. 192 § 1 i 2 kodeksu zobowiązań przez przyjęcie, że
zaniechanie funkcjonariusza państwowego wyrządzające szkodę miało miejsce w latach
1957-1958;
b) naruszenie art. 1, 3, 6 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 15.11.1956 r.
o odpowiedzialności Państwa za szkody wyrządzone przez funkcjonariuszy
państwowych przez przyjcie, że te przepisy stanowią podstawę prawną
odpowiedzialności odszkodowawczej Skarbu Państwa;
- naruszenie art. 361 § 1 k.c. przez przyjęcie, iż istnieje związek
przyczynowy między szkodą w postaci niezaspokojonego prawa do ekwiwalentu za
przejętą nieruchomość a zaniechaniem funkcjonariusza państwowego mimo, że ani
powód, ani jego poprzedniczka nie wystąpili o rentę przewidzianą w przepisach
4
rozporządzenia Ministra Pracy i Opieki Społecznej z dnia 21.06.1958 r. w sprawie rent
dla byłych właścicieli niektórych nieruchomości rolnych i leśnych przejętych na własność
Państwa (Dz. U. Nr 43, poz. 211);
- naruszenie art. 362 k.c. oraz art. 16 ust. 3 i art. 10 ustawy z dnia
12.03.1958 r. o sprzedaży nieruchomości Państwowego Funduszu Ziemi oraz
uporządkowaniu niektórych spraw związanych z przeprowadzeniem reformy rolnej i
osadnictwa rolnego (Dz. U. Nr 17, poz. 71), a także § 7 rozporządzenia Ministra Pracy i
Opieki Społecznej z dnia 21.06.1958 r. w sprawie rent (...) przez ich niezastosowanie.
Wskazując na powyższe pozwany Skarb Państwa wnosił o uchylenie wyroku
Sądu Apelacyjnego w zaskarżonej części oraz poprzedzającego go wyroku Sądu
Okręgowego i odrzucenie pozwu w tej części względnie o uchylenie zaskarżonego
wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. Zarzut nieważności postępowania jako najdalej idący wymaga rozważenia w
pierwszej kolejności. Podnosząc ten zarzut pozwany Skarb Państwa wskazuje, że w
pozwie wskazano jako stronę pozwaną Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi i
orzeczenie Sądu I instancji zapadło ze wskazaniem tej jednostki jako strony pozwanej.
Jest zaś bezsporne, że ta państwowa jednostka organizacyjna nie ma zdolności
sądowej, co uzasadniało odrzucenie pozwu na podstawie art. 199 § 1 pkt 3 k.p.c.
Dokonane zaś przez Sąd Apelacyjny z urzędu podmiotowe przekształcenie po stronie
pozwanej przez wskazanie jako pozwanego Skarbu Państwa – Ministra Rolnictwa i
Rozwoju Wsi było niedopuszczalne, gdyż narzuciło rolę pozwanego podmiotowi, który
nie występował w tym charakterze.
W okolicznościach niniejszej sprawy nie można podzielić zasadności tego
zarzutu. Jest poza sporem, że w świetle art. 67 § 2 k.p.c. za pozwany Skarb Państwa
czynności procesowe podejmuje kierownik państwowej jednostki organizacyjnej bez
osobowości prawnej, z której działalnością wiąże się dochodzenie roszczeń. Zgodnie z
tym przepisem prawidłowe określenie strony pozwanej w niniejszej sprawie, to Skarb
Państwa – Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Istotnie w pozwie stronę pozwaną
oznaczono jako Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, a więc wskazano państwową
jednostkę organizacyjną nie mającą zdolności sądowej, co prima facie uzasadniałoby
wniosek o odrzucenie pozwu (art. 199 § 1 pkt 3 k.p.c.). Zastosowanie tej sankcji
procesowej w okolicznościach sprawy należałoby jednak ocenić jako nazbyt
rygorystyczne. Należy bowiem zauważyć, że powód przy formułowaniu pozwu nie
5
korzystał z pomocy prawnej. Sąd Okręgowy w W. podejmując pierwsze postanowienia w
sprawie prawidłowo oznaczył stronę pozwaną jako Skarb Państwa – Minister Rolnictwa.
Także w odpowiedzi na pozew prawidłowo oznaczono pozwanego jako Skarb Państwa
– Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Sam powód, korzystając już z profesjonalnego
pełnomocnika, w piśmie procesowym z 12.02.2003 r. także prawidłowo oznaczył
pozwanego jako Skarb Państwa – Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi. W tych
okolicznościach uzasadniony jest wniosek, że obie strony procesu, jak i Sąd Okręgowy
nie miały ani wątpliwości, ani zastrzeżeń, że pozwanym w niniejszej sprawie jest Skarb
Państwa – Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Tej oceny nie zmienia fakt, że w kolejnych
pismach, w protokołach z rozprawy i w orzeczeniu Sądu I instancji stronę pozwaną
oznaczono jako Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Prawidłowego oznaczenia strony
pozwanej dokonał ponownie Sąd Apelacyjny. Nie można przy tym podzielić zarzutu
podniesionego w skardze kasacyjnej, jakoby takie postępowanie Sądu Apelacyjnego
było niedopuszczalne, gdyż w ten sposób narzucono Skarbowi Państwa rolę
pozwanego, w której nie występował. Należy zwrócić w tym miejscu uwagę na uchwałę
Sądu Najwyższego z dnia 19.04.2001 r. III CZP 10/01 (OSNC 2001, nr 10, poz. 147), w
której przyjęto, że „sąd nie jest władny oznaczyć Skarbu Państwa jako strony
powodowej wówczas, gdy żądanie oparte zostało na twierdzeniu, że jednostka
wskazana jako strona powodowa jest odrębnym podmiotem od Skarbu Państwa.” Skład
orzekający w niniejszej sprawie podziela ten pogląd i stwierdza, że regułę wyrażoną w
tej uchwale należy odnieść także do sytuacji procesowej, w której Skarb Państwa
występuje po stronie pozwanej. Niezależnie od tego nie można w okolicznościach
sprawy przyjąć, aby prawidłowe oznaczenie pozwanego przez Sąd Apelacyjny
oznaczało „narzucenie” Skarbowi Państwa roli pozwanego, w której nie występował.
Przecież – co już poprzednio wykazano – zarówno w pismach procesowych obu stron,
złożonych w toku postępowania przed sądem I instancji, jak i w niektórych
postanowieniach tego Sądu, Skarb Państwa wskazywany był prawidłowo jako pozwany.
Z tych względów nie można podzielić zarzutu skargi kasacyjnej co do nieważności
postępowania.
2. Przechodząc do zarzutu naruszenia prawa materialnego odnieść się należy
przede wszystkim do twierdzeń pozwanego Skarbu Państwa co do daty powstania
szkody i związanej z tym podstawy prawnej odpowiedzialności odszkodowawczej
Skarbu Państwa. Pozwany Skarb Państwa wskazuje bowiem, że uprawnienie do
ekwiwalentu w postaci nieruchomości zamiennej przewidziane w art. 2 ust. 1 dekretu z
6
dnia 28.11.1945 r. o przejęciu niektórych nieruchomości ziemskich na cele reformy
rolnej i osadnictwa (Dz. U. Nr 57, poz. 321) aktualizowało się z chwilą wydania
zarządzenia Ministerstwa Rolnictwa i Reform Rolnych z dnia 27.08.1949 r. o przyjęciu
spornej nieruchomości na rzecz Państwa. Skoro tak, to zaniechanie zaspokojenia tego
uprawnienia, w wyniku czego powstała szkoda nastąpiło w 1949 r. Stan prawny
obowiązujący w tym czasie nie przewidywał zaś odpowiedzialności Skarbu Państwa za
szkody wyrządzone przez funkcjonariuszy państwowych. Taka możliwość powstała
dopiero z dniem 28.11.1956 r. tj. z chwilą wejścia w życie ustawy z dnia 15.11.1956 r. o
odpowiedzialności Państwa za szkody wyrządzone przez funkcjonariuszy państwowych
(Dz. U. Nr 54, poz. 243). Zasadności tego zarzutu nie można uznać. Zważyć bowiem
należy, że przepis art. 2 ust. 1 dekretu z dnia 28.11.1945 r. o przejęciu niektórych
nieruchomości ziemskich na cele reformy rolnej i osadnictwa (Dz. U. Nr 57, poz. 321),
który przewidywał dla właścicieli nieruchomości ziemskich przejętych w myśl art. 1 pkt 2,
3 i 4 tego dekretu ekwiwalent w postaci prawa otrzymania nieruchomości ziemskiej o
równej wartości i jakości, obowiązywał do 5.04.1958 r. W tym więc czasie mogła
nastąpić realizacja tego uprawnienia, a jak zauważono w samej drodze kasacyjnej art. 2
ust. 1 powołanego dekretu nie określał terminu realizacji prawa do ekwiwalentu. Jest
przy tym oczywiste, że uzyskanie ekwiwalentu nie następowało z urzędu, lecz na
wniosek zainteresowanego. Ustalono bezspornie, że rodzice powoda w 1957 r., a więc
w okresie obowiązywania art. 2 ust. 1 dekretu z 28.11.1945 r. o przejęciu (...) podjęli
działania o uzyskanie takiego ekwiwalentu. Negatywne odpowiedzi Prezydium WON z
dnia 24.05.1957 r. i 14.06.1957 r. są jednoznaczne. Odmowę przyznania nieruchomości
zamiennej uzasadniono brakiem wolnych gruntów rolnych, a odmówiono też zwrotu
nierozparcelowanej „resztówki” majątku K. należącego do ojca powoda podnosząc, że
pozostaje ona w użytkowaniu spółdzielni produkcyjnej. Te ustalenia upoważniały Sąd
Apelacyjny do przyjęcia, że właśnie ta odmowa realizacji ekwiwalentu oznacza, że
nastąpiło skonkretyzowane w stosunku do rodziców powoda działanie wyrządzające
szkody. Było to działanie bezprawne, czego pozwany Skarb Państwa nie kwestionuje. W
tym czasie zaś obowiązywała już ustawa z 15.11.1956 r. o odpowiedzialności Państwa
za szkody wyrządzone przez funkcjonariuszy państwowych i zasadnie Sąd Apelacyjny
na podstawie przepisów tej ustawy ocenił odpowiedzialność odszkodowawczą Skarbu
Państwa.
3. Rozważenia wymaga w końcu zarzut naruszenia art. 16 ust. 3 i art. 10 ustawy
z dnia 12.03.1958 r. o sprzedaży nieruchomości Państwowego Funduszu Ziemi oraz o
7
uporządkowaniu niektórych spraw związanych z przeprowadzeniem reformy rolnej i
osadnictwa rolnego (Dz. U. Nr 17, poz. 71 uchw.). Wspomniano już wcześniej, że art. 2
dekretu z dnia 28.11.1945 r. o przejęciu niektórych nieruchomości ziemskich na cele
reformy rolnej i osadnictwa, obowiązywał do dnia 5.04.1958 r. tj. do chwili wejścia w
życie ustawy z dnia 12.03.1958 r. o sprzedaży nieruchomości Państwowego Funduszu
Ziemi oraz uporządkowaniu niektórych spraw związanych z przeprowadzeniem reformy
rolnej i osadnictwa rolnego. Uchylając w tej ustawie w/w dekret z 28.11.1945 r.
wyłączając tym samym możliwość uzyskania ekwiwalentu w postaci nieruchomości
zamiennej, ustawodawca przewidział dla osób, które jeszcze nie uzyskały tego
ekwiwalentu, prawo do renty na zasadach przewidzianych w art. 10 tej ustawy (art. 16
ust. 3). Wszczęcia takiego postępowania następowało na wniosek zainteresowanego (§
7 ust. 2 rozporządzenia Ministra Pracy i Opieki Społecznej z dnia 21.06.1958 r. w
sprawie rent dla byłych właścicieli niektórych nieruchomości rolnych i leśnych – Dz. U.
Nr 43, poz. 211). Pozwany Skarb Państwa na początku zarzucał, że rodzice powoda
takiego wniosku nie złożyli. Powód temu nie zaprzeczał, co pozwala przyjąć, że jest to
okoliczność przyznana, aczkolwiek sądy obu instancji nie wyjaśniły tej okoliczności.
W skardze kasacyjnej pozwany Skarb Państwa zarzuca, że niezłożenie przez
rodziców powoda wniosku o rentę na zasadach przewidzianych w art. 10 ustawy z dnia
12.03.1958 r. o sprzedaży (...) winien być oceniany bądź jako zdarzenie powodujące
przerwanie związku przyczynowego między odmową przyznania rodzicom powoda
nieruchomości zamiennej a powstałą szkodą bądź jako przyczynienie się poprzedników
pozwanych powoda do zwiększenia szkody (świadczenia rentowe mogły bowiem
zmniejszyć zakres dochodzonego roszczenia). Zasadności tych zarzutów nie można
podzielić. Należy przecież zauważyć, że możliwość uzyskania renty była uprawnieniem i
tym samym nie można twierdzić, że był to obowiązek obwarowany sankcją utraty
roszczenia odszkodowawczego. Gdyby poprzednicy prawni powoda skorzystali z tych
świadczeń rentowych, to wówczas aktualna byłaby kwestia ewentualnego ich zaliczenia
bądź uwzględnienia uzyskanych świadczeń przy ocenie wysokości odszkodowania. Jeśli
jednak tych świadczeń od tego samego podmiotu tj. Skarbu Państwa nie uzyskali to nie
sposób uznać, że zachodzi tu jakakolwiek relacja natury kauzalnej bądź relacja
uzasadniająca zastosowanie art. 362 k.c. Przecież jest poza sporem, że poprzednicy
prawni powoda ponieśli szkodę na skutek bezprawnego postępowania funkcjonariuszy
Skarbu Państwa i szkoda ta przez Skarb Państwa nie została wyrównana w jakikolwiek
sposób, ani przez przyznanie nieruchomości zamiennej, ani przez wypłacenie
8
świadczeń rentowych. Tym samym powodowi należy się odszkodowanie w wysokości
ustalonej przez Sąd Apelacyjny.
Z tych względów, na podstawie art. 39814
k.p.c., orzeczono jak w sentencji.