Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 7 maja 2008 r.
II PK 313/07
Nie można czynić zarzutu nadużycia prawa pracownikowi żądającemu
ekwiwalentu za zaległy urlop wypoczynkowy (art. 8 k.p. w związku z art. 171 § 1
k.p.), jeżeli nie miał możliwości skorzystania z urlopu udzielonego mu przez
pracodawcę w terminie określonym w art. 168 k.p.
Przewodniczący SSN Roman Kuczyński, Sędziowie SN: Jerzy Kwaśniewski,
Małgorzata Wrębiakowska-Marzec (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 7 maja
2008 r. sprawy z powództwa Bronisława J. przeciwko Urzędowi Gminy C. o zapłatę,
na skutek skargi kasacyjnej strony pozwanej od wyroku Sądu Okręgowego-Sądu
Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Toruniu z dnia 26 lipca 2007 r. [...]
o d d a l i ł skargę kasacyjną.
U z a s a d n i e n i e
Wyrokiem z dnia 30 maja 2007 r. Sąd Rejonowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Wąbrzeźnie zasądził od Urzędu Gminy w C. na rzecz Bronisława J.
kwotę 24.503,64 zł tytułem ekwiwalentu pieniężnego za niewykorzystany urlop wypo-
czynkowy z ustawowymi odsetkami od dnia 2 grudnia 2006 r., a w pozostałej części
powództwo oddalił. Podstawę rozstrzygnięcia stanowiły następujące ustalenia faktyczne.
W okresie od 25 listopada 2002 r. do dnia 1 grudnia 2006 r. powód w oparciu o sto-
sunek pracy na podstawie wyboru pełnił funkcję wójta gminy C. W związku z niewyko-
rzystaniem przez powoda zaległego urlopu wypoczynkowego, uchwałą z dnia 15 lu-
tego 2006 r. Rada Gminy C. skierowała go na zaległy urlop wypoczynkowy w okresie
od 20 lutego 2006 r. do 20 kwietnia 2006 r. z jednoczesnym zobowiązaniem przeka-
zania prowadzenia spraw Gminy C. jej sekretarzowi. Powód nie podporządkował się
powyższej uchwale, motywując, że sekretarz gminy od 1 marca 2006 r. pozostawał
na zwolnieniu lekarskim w związku z przebytą operacją. W okresie wskazanym w
2
uchwale Rady Gminy powód świadczył pracę i wykonywał swoje obowiązki, która to
okoliczność nie była przez stronę pozwaną kwestionowana. W tak ustalonym stanie
faktycznym Sąd Rejonowy wskazał, że ekwiwalent pieniężny należy się pracownikowi
w razie niewykorzystania przysługującego urlopu w całości lub w części w razie roz-
wiązania lub wygaśnięcia stosunku pracy. Dla oceny prawa pracownika do ekwiwa-
lentu nie jest zatem istotne skierowanie pracownika na urlop przez pracodawcę, ale
faktyczne jego wykorzystanie. W sprawie niniejszej ustalono, iż powód nie podpo-
rządkował się uchwale Rady Gminy kierującej go na urlop, jako przyczynę wskazując
niemożność korzystania z urlopu z uwagi na brak osoby, która mogłaby go zastąpić w
wykonywaniu obowiązków. W tej sytuacji nie można uznać, że jego wyłączną moty-
wacją była chęć uzyskania ekwiwalentu za niewykorzystany urlop, co mogłoby uza-
sadniać zarzut nadużycia prawa podmiotowego. Powód świadczył pracę w okresie, w
którym był skierowany przez pracodawcę na urlop, a Rada Gminy nie próbowała w ża-
den sposób egzekwować swojej decyzji. W konsekwencji żądanie powoda znajduje
podstawę w art. 171 § 1 k.p.
Wyrokiem z dnia 26 lipca 2007 r. Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Toruniu oddalił apelację pozwanego Urzędu od powyższego wyroku.
Sąd drugiej instancji wskazał, że art. 168 k.p. nakłada na pracodawcę obowiązek
udzielenia pracownikowi niewykorzystanego urlopu najpóźniej do końca pierwszego
kwartału następnego roku kalendarzowego po tym roku, za który dany urlop jest
przyznawany. Do zachowania wymagań wynikających z omawianego przepisu wy-
starczy, by urlop rozpoczął się w dniu 31 marca następnego roku kalendarzowego. W
ocenie Sądu Okręgowego, o braku przesłanek do otrzymania ekwiwalentu pieniężne-
go za niewykorzystany urlop wypoczynkowy świadczy nie sam akt wysłania pracow-
nika na urlop przez pracodawcę, lecz faktyczne wykorzystanie urlopu przez upraw-
nionego. Skoro powód faktycznie świadczył pracę w okresie, którego dotyczyła
uchwała Rady Gminy z dnia 15 lutego 2006 r., to uznać należy, że nie wykorzystał
zaległego urlopu w rozmiarze wskazanym przez stronę pozwaną. Pracodawca przyjął
do wiadomości fakt świadczenia pracy przez powoda w okresie pomiędzy 20 lutego
2006 r. a 25 kwietnia 2006 r., udzielając mu w dniach 22 lutego i 11 kwietnia 2006 r.
jednodniowych urlopów. Obydwa wnioski urlopowe zostały zaakceptowane przez
przewodniczącego Rady Gminy, który w jej imieniu upoważniony był do wyrażania
zgody na udzielanie urlopu wójtowi. Poprzez zaakceptowanie wskazanych wniosków
urlopowych pozwany Urząd przyznał przez czynności konkludentne, że w okresie
3
objętym postanowieniami uchwały Rady Gminy z dnia 15 lutego 2006 r. powód nie
korzystał z urlopu, lecz świadczył pracę, gdyż pracodawca nie kieruje pracownika dwu-
krotnie na ten sam urlop. Rada Gminy nawet nie starała się wyegzekwować od po-
woda podporządkowania się wskazanej uchwale (np. poprzez wręczenie karty urlo-
powej) i milcząco zaakceptowała fakt świadczenia przez niego pracy w okresie, w
którym miał - w myśl uchwały - korzystać z urlopu wypoczynkowego, aczkolwiek wąt-
pliwa wydaje się być realna możliwość wyegzekwowania od osoby pełniącej funkcję
wójta wykonania wiążącej ją uchwały rady gminy w zakresie wykorzystania zaległego
urlopu. Strona pozwana nie zakwestionowała okoliczności, że w spornym okresie - w
związku z brakiem zastępcy wójta oraz przebywaniem przez sekretarza gminy na około
półtoramiesięcznym zwolnieniu lekarskim - brak było w Urzędzie osoby, której powód
mógłby przekazać swoje obowiązki. W tej sytuacji nie można przyjąć, aby działanie
powoda, polegające na niezastosowaniu się do uchwały Rady Gminy było sprzeczne z
prawem lub stanowiło nadużycie przysługującego mu prawa podmiotowego (art. 8
k.p.). Wobec braku osób, które mogłyby zastąpić powoda w sprawowaniu funkcji
wójta, nie budzi sprzeciwu okoliczność, że nie korzystał on z urlopu wypoczynkowe-
go dłuższego niż kilka dni. Taki stan rzeczy nie był skutkiem uznania przez powoda,
że ekwiwalent pieniężny za niewykorzystany urlop wypoczynkowy stanowić będzie do-
datkowy „bonus" po zakończeniu kadencji, ani też nie wynikała z chęci „wyłudzenia"
tego ekwiwalentu, lecz była efektem dbałości powoda o dobro Gminy.
W skardze kasacyjnej od powyższego wyroku strona pozwana zarzuciła naruszenie
prawa materialnego poprzez błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie, to jest: 1)
art. 168 k.p., polegające na błędnym określeniu przez Sąd drugiej instancji skutków
oświadczenia pracodawcy o udzieleniu urlopu wypoczynkowego oraz uznaniu, że „nie
będzie miał zastosowania art. 171 k.p. w sytuacji skutecznego udzielenia urlopu wypo-
czynkowego w trybie art. 168 k.p.”; 2) art. 8 k.p. w związku z art. 171 k.p., polegające
na przyjęciu, że wykonanie prawa do żądania wypłaty ekwiwalentu za zaległy urlop nie
podlega ocenie pod kątem nadużycia prawa podmiotowego; 3) art. 100 k.p. w związku z
art. 168 k.p., polegające na tym, że Sąd nie ocenił zachowania pracownika pod kątem
wykonania obowiązków pracowniczych oraz nie wyciągnął konsekwencji z ich narusze-
nia; 4) art. 354 § 1 i 2 k.c. w związku z art. 300 k.p. oraz art. 168 k.p., polegające na
tym, że Sąd nie ocenił zachowania pracownika z perspektywy roli jaką pracownik powi-
nien odegrać przy wykonywaniu świadczenia przez pracodawcę oraz nie wyciągnął kon-
4
sekwencji z naruszenia obowiązku współdziałania przez pracownika przy wykonaniu
świadczenia przez pracodawcę.
Wskazując na powyższe zarzuty skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wy-
roku w całości i przekazanie sprawy Sądowi drugiej instancji do ponownego rozpo-
znania.
W uzasadnieniu skargi kasacyjnej podniesiono, z powołaniem się na wyroki Sądu
Najwyższego z dnia 24 stycznia 2006 r., I PK 124/05, z dnia 2 września 2003 r., I PK
403/02 oraz z dnia 24 stycznia 1974 r., III PRN 41/73, że udzielenie urlopu wypoczynko-
wego w trybie art. 168 k.p. jest czynnością prawną jednostronną i bezwarunkową i dla
swojej skuteczności nie wymaga zgody pracownika. Prawo do urlopu wypoczynkowego
określone jest bowiem przepisami o charakterze bezwzględnie obowiązującym i to w od-
niesieniu do obu stron stosunku pracy. Oznacza to, że pracodawca zobowiązany jest do
udzielenia urlopu wypoczynkowego w naturze, również zaległego, a pracownik nie może
zrzec się prawa do urlopu i nie może odmówić wykorzystania urlopu udzielonego zgonie
z przepisami prawa pracy. Jeśli zatem w czasie, na który udzielono urlopu, pracownik
przebywa w miejscu, w którym zwykle świadczy pracę, nie oznacza to, że nie korzysta z
urlopu, skoro pracodawca nie polecał mu świadczenia pracy w tym okresie. Powoływanie
się na fakt wykonywania pracy jest więc bez znaczenia, skoro skuteczność oświadczenia
pracodawcy o udzieleniu urlopu wypoczynkowego bez uzyskania zgody pracownika jest
niepodważalna. Skoro powód nie podporządkował się poleceniu pracodawcy w przed-
miocie wykorzystania urlopu wypoczynkowego, zachowanie to winno podlegać ocenie z
punktu widzenia kryteriów, o których mowa w art. 8 k.p., w szczególności wykonywania
prawa w sposób zgodny z jego społeczno-gospodarczym przeznaczeniem. Nadto
udzielenie urlopu wypoczynkowego winno być potraktowane jako polecenie dotyczące
pracy w rozumieniu art. 100 k.p., a w rezultacie samowolne niepodporządkowanie się
temu poleceniu jest naruszeniem obowiązków pracowniczych i tak winno być ocenione
przez Sąd drugiej instancji. Wreszcie udzielenie urlopu powoduje powstanie więzi obliga-
cyjnej między stronami stosunku pracy, które mają obowiązek wykonać swoje zobowią-
zanie w sposób ustawowo określony. Sąd drugiej instancji był więc zobowiązany do
oceny zachowania powoda przez pryzmat czynienia zadość obowiązkowi współdziałania
przy wykonywaniu zobowiązania przez pracodawcę. Dopuszczalność stosowania art.
354 § 2 k.c. w kontekście sposobu wykonania zobowiązania związanego ze stosunkiem
pracy została potwierdzona w wyrokach Sądu Najwyższego.
5
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna została oparta wyłącznie na podstawie naruszenia prawa mate-
rialnego (art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.), a tym samym Sąd Najwyższy związany jest ustalo-
nym w sprawie stanem faktycznym (art. 39813
§ 2 k.p.c.). Z ustaleń Sądu drugiej instancji
wynika, że w okresie, w którym został udzielony przez pracodawcę zaległy urlop wypo-
czynkowy powód świadczył pracę z uwagi na niemożność przekazania spraw Gminy jej
sekretarzowi, do czego zobowiązywała go uchwała Rady Gminy z dnia 15 lutego 2006 r.
Ustalenia tego skarżący nie kwestionuje, a ma ono zasadnicze znaczenie dla oceny
skuteczności kasacyjnych zarzutów naruszenia prawa materialnego.
Pracownikowi przysługuje prawo do corocznego, nieprzerwanego, płatnego urlopu
wypoczynkowego, którego to prawa pracownik nie może się zrzec (art. 152 k.p.); praco-
dawca jest obowiązany udzielić pracownikowi urlopu wypoczynkowego w tym roku ka-
lendarzowym, w którym pracownik uzyskał do niego prawo (art. 161 k.p.); urlopy powinny
być udzielane zgodnie z planem urlopów ustalonym przez pracodawcę z uwzględnieniem
wniosków pracowników i konieczności zapewnienia normalnego toku pracy, a w razie
nieustalenia planu urlopów w określonych okolicznościach - termin urlopu ustala praco-
dawca po porozumieniu z pracownikiem (art. 163 § 1 i 11
k.p.); urlopu niewykorzystanego
w terminie ustalonym zgodnie z art. 163 k.p. należy pracownikowi udzielić najpóźniej do
końca pierwszego kwartału następnego roku kalendarzowego (art. 168 k.p.), w przypad-
ku niewykorzystania przysługującego urlopu w całości lub w części z powodu rozwiąza-
nia lub wygaśnięcia stosunku pracy pracownikowi przysługuje ekwiwalent pieniężny (art.
171 § 1 k.p.). Rację ma skarżący, że z przytoczonych przepisów wynika, iż urlop wypo-
czynkowy - ze względu na cel jakiemu służy - powinien być udzielany w naturze, a za-
sada ta dotyczy także urlopów zaległych. Należy również podzielić zaprezentowane
przez niego stanowisko, że z art. 168 k.p. wynika obowiązek pracodawcy udzielenia pra-
cownikowi zaległego urlopu wypoczynkowego w terminie w przepisie tym określonym, a
udzielenie urlopu we wskazanym terminie nie wymaga od pracodawcy uzyskania zgody
pracownika i jest dla niego wiążące. Pracodawca może więc w czasie udzielonego urlopu
nie dopuścić pracownika do pracy, a przejawiana przez pracownika gotowość do pracy
nie może prowadzić do nabycia ekwiwalentu za urlop wypoczynkowy (por. także wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 2 września 2003 r., I PK 403/02, OSNP 2004 nr 18, poz. 310;
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 stycznia 2006 r., I PK 124/05, OSNP 2006 nr 23-24,
poz. 354). W uzasadnieniu drugiego z przytoczonych wyroków Sąd Najwyższy wyraził
6
pogląd, że z regulacji art. 161, a następnie art. 165-167 k.p., wynika zasada udzielania
urlopu w roku kalendarzowym, w którym pracownik uzyskał do niego prawo i przypadki,
w których ta zasada doznaje odstępstw. Przepis art. 168 k.p. dopełnia regulację kodek-
sową co do czasu, w jakim urlopy powinny być udzielane, nie obwarowując swego po-
stanowienia, że ma to nastąpić „najpóźniej do końca pierwszego kwartału następnego
roku kalendarzowego” żadnymi warunkami i nie przewidując żadnych wyjątków. Ustawo-
dawca zapewnia w ten sposób normatywnie określoną gwarancję urlopu wypoczynko-
wego, który - żeby spełniał swą właściwość - musi być udzielany w czasie sprzężonym
relewantnie z procesem pracy - najlepiej w tym roku kalendarzowym, w którym pracownik
uzyskał do niego prawo (art. 161 k.p.), a jeżeli było to niemożliwe, to najpóźniej do końca
pierwszego kwartału następnego roku kalendarzowego (art. 168 k.p.). Jednocześnie jed-
nak Sąd Najwyższy stwierdził, że nie budzi wątpliwości, iż o braku przesłanki prawa do
ekwiwalentu określonego w art. 171 § 1 k.p. jaką jest niewykorzystanie przysługującego
urlopu nie świadczy jeszcze, sam przez się, fakt wyznaczenia urlopu przez pracodawcę.
Istotne jest bowiem ustalenie, czy pracownik faktycznie z urlopu udzielonego w wyzna-
czonym przez pracodawcę terminie skorzystał, czy też zachodziły okoliczności usprawie-
dliwiające odmowę lub uniemożliwiające korzystanie z urlopu.
Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym niniejszą skargę stanowisko to po-
dziela, ponownie podkreślając, że z poczynionych w sprawie i niekwestionowanych przez
skarżącego ustaleń wynika, iż powód w czasie wyznaczonego urlopu świadczył pracę, a
okoliczność ta wynikała po pierwsze - z braku możliwości przekazania określonych spraw
Gminy jej sekretarzowi (do czego zobowiązywała powoda uchwała Rady Gminy z dnia
15 lutego 2006 r.) z uwagi na korzystanie przez niego w tym okresie z długotrwałego
zwolnienia lekarskiego oraz po drugie - z niemożności skorzystania z doraźnego zastęp-
stwa w sprawowaniu funkcji wójta. Ustaleniu temu skarżący przeciwstawia jedynie po-
gląd, że jeśli pracownik, w czasie na który udzielono mu urlopu wypoczynkowego, prze-
bywa w miejscu gdzie zwykle świadczy pracę, nie oznacza to, iż nie korzysta z urlopu,
skoro pracodawca nie polecał mu świadczenia pracy w tym okresie. Skarżący pomija
jednak ustaloną przez Sąd drugiej instancji okoliczność, że to właśnie organ wykonujący
za pracodawcę - z mocy art. 4 ust. 1 ustawy z dnia 22 marca 1990 r. o pracownikach
samorządowych (jednolity tekst: Dz.U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1593 ze zm.) - czynności w
sprawach z zakresu prawa pracy zobowiązał powoda do przekazania, w okresie wyko-
rzystywania urlopu wypoczynkowego, zadań sekretarzowi gminy, a następnie - działając
poprzez umocowanego do dokonania takich czynności przewodniczącego Rady - dwu-
7
krotnie udzielił powodowi jednodniowych urlopów w okresie objętym wyznaczonym urlo-
pem wypoczynkowym. Sąd drugiej instancji przypisał temu zachowaniu pracodawcy
istotne znaczenie, wskazując, że świadczy ono o akceptacji wykonywania przez powoda
obowiązków wójta w okresie wyznaczonego mu urlopu. Niemożność wypełnienia obo-
wiązku przekazania zadań wyznaczonej osobie może być uznana za okoliczność szcze-
gólną i stanowiącą uzasadnioną przeszkodę w wykorzystaniu przez powoda urlopu wy-
poczynkowego w określonym przez stronę pozwaną terminie. Na uwagę zasługuje przy
tym okoliczność, że Rada Gminy swojej uchwały w tym zakresie nie zmodyfikowała, nie
wyznaczyła też powodowi późniejszego terminu urlopu wypoczynkowego, ani nie podjęła
próby uzgodnienia z nim tego terminu, chociaż łączący strony stosunek pracy ustał do-
piero z dniem 1 grudnia 2006 r. Taka możliwość modyfikacji terminu urlopu wyznaczone-
go przez pracodawcę wynika z art. 164 § 2 k.p. oraz § 5 rozporządzenia Ministra Pracy i
Polityki Socjalnej z dnia 8 stycznia 1997 r. w sprawie szczegółowych zasad udzielania
urlopu wypoczynkowego, ustalania i wypłacania wynagrodzenia za czas urlopu oraz
ekwiwalentu pieniężnego za urlop (Dz.U. Nr 2, poz. 14 ze zm.).
Skoro zatem istniały przeszkody uniemożliwiające skorzystanie przez powoda z
zaległego urlopu wypoczynkowego w terminie wyznaczonym przez pracodawcę, a ten
ostatni nie udzielił pracownikowi urlopu w innym terminie do dnia ustania stosunku pracy,
przeto niezasadne okazały się zarzuty naruszenia art. 168 oraz art. 171 § 1 w związku z
art. 8 k.p. Nie można bowiem czynić zarzutu nadużycia prawa do żądania ekwiwalentu
za urlop wypoczynkowy pracownikowi, który nie miał możliwości skorzystania z urlopu
udzielonego mu przez pracodawcę. Takiej właśnie oceny dokonał Sąd drugiej instancji,
nie uznając bynajmniej, jak wywodzi skarżący, że „wykonanie prawa do żądania wypłaty
ekwiwalentu za zaległy urlop nie podlega ocenie w aspekcie nadużycia prawa podmioto-
wego”. Zarzuty naruszenia art. 100 k.p. oraz art. 354 § 1 i 2 k.c. w związku z art. 300 k.p.
są bezzasadne już tylko z tego względu, że wykonanie przez powoda obowiązku wyko-
rzystania zaległego urlopu wypoczynkowego oraz obowiązku współdziałania przy wyko-
naniu przez pracodawcę zobowiązania do udzielenia tego urlopu w terminie określonym
w art. 168 k.p. znajdowało uzasadnione przeszkody w sytuacji jednoczesnego nałożenia
niemożliwego do zrealizowania obowiązku przekazania określonych spraw sekretarzowi
gminy, przebywającemu w spornym okresie na zwolnieniu lekarskim. Pracownik jest bo-
wiem zobowiązany do wykorzystania zaległego urlopu wypoczynkowego udzielonego mu
przez pracodawcę w terminie określonym w art. 168 k.p., chyba że zachodzą okoliczno-
8
ści usprawiedliwiające odmowę lub uniemożliwiające skorzystanie przez pracownika z
urlopu.
Z tych względów skarga kasacyjna podlega oddaleniu na podstawie art. 39814
k.p.c.
========================================