Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 31/08
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 19 czerwca 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Henryk Pietrzkowski (przewodniczący)
SSN Krzysztof Strzelczyk
SSN Kazimierz Zawada (sprawozdawca)
Protokolant Piotr Malczewski
w sprawie z powództwa Spółdzielni Budownictwa Mieszkaniowego
im. St. Staszica w W.
przeciwko Gminie J.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 19 czerwca 2008 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej od wyroku Sądu Okręgowego w G.
z dnia 30 sierpnia 2007 r., sygn. akt [...],
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w G. do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia
o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Sąd Rejonowy wyrokiem z dnia 20 kwietnia 2007 r. zasądził od Gminy J. na
rzecz Spółdzielni Mieszkaniowej Budownictwa Mieszkaniowego im. Stanisława
Staszica w W. 65 676 zł z oznaczonymi bliżej odsetkami ustawowymi. Zasądzona
kwota stanowiła odszkodowanie za korzystanie z lokali mieszkalnych strony
powodowej w okresie od stycznia 2004 r. do grudnia 2006 r. przez osoby, co do
których orzeczono eksmisję z jednoczesnym przyznaniem uprawnienia do lokalu
socjalnego. Podstawę prawną wyroku stanowiły przepisy art. 417 § 1 i 4201
k.c.
Sąd Okręgowy na skutek apelacji strony pozwanej wyrok ten zmienił
i powództwo oddalił. W ocenie Sądu Okręgowego odpowiedzialność
odszkodowawcza gminy za niedostarczenie lokali osobom, co do których
orzeczono eksmisję z przyznaniem uprawnienia do lokalu socjalnego, jest
odpowiedzialnością subsydiarną w stosunku do odpowiedzialności tych osób za
zajmowanie lokali bez tytułu prawnego. Warunkiem odpowiedzialności
odszkodowawczej gminy za niedostarczenie lokali socjalnych jest uprzednia próba
dochodzenia zapłaty za korzystanie z lokali od osób, co do których orzeczono
eksmisję z przyznaniem uprawnienia do lokalu socjalnego. W sprawie przesłanka ta
nie została spełniona, dlatego powództwo należało oddalić.
W skardze kasacyjnej strona powodowa zarzuciła Sądowi Okręgowemu
wydanie zaskarżonego wyroku z naruszeniem: 1) art. 417 § 1 i art. 361 § 1 i 2 oraz
– obowiązującego do 31 sierpnia 2004 r. - art. 4201
k.c. w związku z art. 4 ust. 2
i art. 14 ust. 1 ustawy z dnia 21 czerwca 2001 r. o ochronie praw lokatorów,
mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego (jedn. tekst: Dz. U.
z 2005 r. nr 31, poz. 266, ze zm. – dalej: „u.o.p.l.”), 2) art. 18 ust. 1 i 3 u.o.p.l.,
3) art. 233 § 1 oraz art. 382 k.p.c.
Istotą zarzutów wymienionych w dwóch pierwszych punktach jest
kwestionowanie zajętego przez Sąd Okręgowy stanowiska o subsydiarnym
charakterze odpowiedzialności gminy za niedostarczenie lokali osobom, co do
których orzeczono eksmisję z przyznaniem uprawnienia do lokalu socjalnego.
3
Zarzuty zawarte w punkcie trzecim mają charakter zarzutów ewentualnych,
podniesionych na wypadek podzielenia przez Sąd Najwyższy kwestionowanego
w skardze kasacyjnej stanowiska o subsydiarnym charakterze odpowiedzialności
gminy za niedostarczenie lokali socjalnych. Zmierzają one do podważenia
prawidłowości ustalenia, że strona powodowa nie podejmowała czynności
skierowanych na wyegzekwowanie roszczeń od osób zajmujących lokale bez tytułu
prawnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przyznanie w wyroku nakazującym opróżnienie lokalu uprawnienia do
otrzymania lokalu socjalnego musi się łączyć z wstrzymaniem wykonania
opróżnienia lokalu do czasu złożenia przez gminę oferty zawarcia umowy najmu
lokalu socjalnego (art. 14 ust. 6 u.o.p.l.). Mimo wstrzymania wykonania opróżnienia
lokalu, osoba uprawniona do lokalu socjalnego obowiązana jest uiszczać
właścicielowi do dnia opróżnienia lokalu co miesiąc odszkodowanie za zajmowanie
lokalu bez tytułu prawnego (art. 18 ust. 1 u.o.p.l.). Zgodnie z art. 18 ust. 3 u.o.p.l.
w brzmieniu obowiązującym od 1 stycznia 2005 r., odszkodowanie to powinno
odpowiadać wysokości czynszu albo innych opłat za używanie lokalu, jakie
uprawniony do lokalu socjalnego byłby obowiązany opłacać, gdyby stosunek
prawny nie wygasł; według wcześniejszego brzmienia art. 18 ust. 3 u.o.p.l., zakres
tego odszkodowania był węższy. Należy podzielić pogląd wyrażony w uchwale
Sądu Najwyższego z dnia 7 grudnia 2007 r. (Biul. SN 2007, nr 12, s. 7), że
przepisy art. 18 ust. 1 i 3 u.o.p.l. ustanawiają szczególnego rodzaju stosunek
zobowiązaniowy, którego treścią jest powinność zapewnienia właścicielowi
określonego, płatnego periodycznie wynagrodzenia za dalsze korzystanie z lokalu
przez byłego lokatora. Nazwanie uiszczanych właścicielowi świadczeń przez byłego
lokatora, uprawnionego do lokalu socjalnego, odszkodowaniem nie jest więc ścisłe;
spowodowane ono zostało przypuszczalnie bliskim związkiem przypadków objętych
art. 18 ust. 3 u.o.p.l. z sytuacjami, których dotyczy art. 18 ust. 2 u.o.p.l. (w nich
rzeczywiście chodzi o odszkodowanie) oraz podobną, w odbiorze społecznym,
funkcją obu tych przepisów.
4
Dopóki gmina nie dostarczy lokalu socjalnego, właściciel, otrzymujący od
zajmującego nadal lokal byłego lokatora świadczenia w wysokości określonej w art.
18 ust. 3 u.o.p.l., może zatem ponieść szkodę w rozumieniu art. 361 §2 k.c., tj.
doznać uszczerbku w wysokości różnicy między majątkiem, jaki miałby, gdyby
dysponował lokalem swobodnie, a majątkiem jaki ma, nie mogąc lokalem
swobodnie dysponować z powodu niemożności wykonania eksmisji na skutek
niedostarczenia lokalu socjalnego. Jego szkoda będzie oczywiście jeszcze
większa, gdy były lokator, uprawniony do lokalu socjalnego, nie wywiązuje się – co
w praktyce jest regułą – z obowiązku, o którym mowa w art. 18 ust. 1 i 3 u.o.p.l.
W stanie prawnym będącym wynikiem wyeliminowania z porządku prawnego ze
skutkiem ex tunc przez wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 23 maja 2006 r.,
SK 51/05 (OTK-A 2006, nr 5, poz. 58) art. 18 ust. 4 u.o.p.l. w brzmieniu
obowiązującym do 31 grudnia 2004 r., a przez wyrok Trybunału Konstytucyjnego
z dnia 11 września 2006 r., P 14/06 (OTK-A 2006, nr 8, poz. 102) art. 18 ust. 4
w brzmieniu obowiązującym od 1 stycznia 2005 r., za szkodę tę odpowiada gmina,
która nie dostarczyła lokalu socjalnego, na zasadach ogólnych, tj. w odniesieniu do
okresu przed 1 września 2004 r. - na podstawie art. 4201
k.c., a w odniesieniu do
okresu od dnia 1 września 2004 r. – na podstawie art. 417 § 1 k.c. w brzmieniu
obowiązującym od tego dnia (por. uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z dnia
7 grudnia 2007 r., III CZP 121/07). Przy czym 4201
k.c. ze względu na ścisły
związek konstrukcyjny z art. 417 k.c. w pierwotnym brzmieniu (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 21 czerwca 2007 r., IV CSK 81/07, LEX nr 274567) powinien
być analogicznie jak on rozumiany (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
20 listopada 2002 r., V CKN 1305/00, LEX nr 77050), tj. w sposób zharmonizowany
z jego prokonstytucyjną wykładnią przyjętą w wyroku Trybunału Konstytucyjnego
z dnia 4 grudnia 2001 r., SK 18/00 (OTK 2001, nr 8, poz. 256). Odpowiedzialność
gminy na powyższej podstawie obejmuję całą szkodę pozostającą w normalnym
związku przyczynowym z jej zaniechaniem wypełnienia obowiązku dostarczenia
lokalu socjalnego osobie do tego uprawnionej (art. 361 § 2 k.c.).
Wskazane przepisy, stanowiące podstawę prawną odpowiedzialności
odszkodowawczej gminy wobec właściciela za niedostarczenie lokalu socjalnego
osobie uprawnionej do takiego lokalu według wyroku orzekającego eksmisję, nie
5
upoważniają do uznania tej odpowiedzialności za subsydiarną w stosunku do
wynikającego z art. 18 ust. 1 i 3 u.o.p.l. obowiązku tej osoby względem właściciela,
czyli za odpowiedzialność uwarunkowaną – jak przyjął Sąd Okręgowy
w nawiązaniu do wyroku Sądu Najwyższego z dnia 20 listopada 2002 r., V CKN
1305/00, dotyczącego stanu prawnego sprzed wejścia w życie art. 18 u.o.p.l. -
uprzednim, bezskutecznym dochodzeniem przez właściciela wykonania tego
obowiązku. Ani art. 4201
k.c., obowiązujący do 31 sierpnia 2004 r., ani obecnie
obowiązujący art. 417 § 1 k.c. w brzmieniu mającym moc od 1 września 2004 r., nie
przewiduje – rzecz oczywista ze względu na ogólny charakter stanowionej regulacji
– takiej przesłanki.
Nie można również podzielić zapatrywania o wynikaniu takiej przesłanki
z art. 18 ust. 1 u.o.p.l. Przepis ten w zakresie odnoszącym się do osoby
uprawnionej w wyroku eksmisyjnym do lokalu socjalnego ustanawia tylko, wespół
z art. 18 ust. 3 u.o.p.l., obowiązek zapłaty przez tę osobę właścicielowi
wynagrodzenia na dotychczasowym poziomie, czyli na poziomie czynszu lub
innych opłat uiszczanych przed wygaśnięciem uprawnienia do korzystania
z zajmowanego nadal lokalu. Nie wypowiada się natomiast w ogóle co do relacji
zachodzącej między tym obowiązkiem a odpowiedzialnością odszkodowawczą
gminy za niedostarczenie lokalu socjalnego. Różni się więc zasadniczo np. od art.
31 i 299 k.s.h.
Także wykładnia funkcjonalna, odwołująca się przede wszystkim do celu
odpowiedzialności odszkodowawczej gminy za niedostarczenie lokalu socjalnego
osobie do takiego lokalu uprawnionej, nie dostarcza argumentów przemawiających
za subsydiarnym charakterem tej odpowiedzialności w stosunku do obowiązku
określonego w art. 18 ust. 1 i 3 u.o.p.l. Przeciwnie, wykładnia ta, w powiązaniu
z nakazem interpretowania ustaw w zgodzie z normami konstytucyjnymi,
zdecydowanie sprzeciwia się takiemu ujmowaniu relacji między omawianą
odpowiedzialnością a wspomnianym obowiązkiem. Odpowiedzialność
odszkodowawcza gminy za niedostarczenie lokalu socjalnego, oparta na art. 417
§ 1 k.c., a uprzednio na art. 4201
k.c., leży w interesie właścicieli lokali. Ich interesy
bez takiej odpowiedzialności gminy byłyby w istocie pozbawione rzeczywistej
ochrony. Trybunał Konstytucyjny uznając w powołanych wyżej wyrokach art. 18
6
ust. 4 u.o.p.l., stanowiący lex specialis w stosunku do art. art. 361 § 2 k.c., za
niezgodny z normami konstytucyjnymi, wykazał, że ograniczenie odpowiedzialności
odszkodowawczej gminy wynikające z art. 18 ust. 4 u.o.p.l. tworzyło stan prawny
całkowicie oderwany od realiów życia. Podmiot dysponujący prawomocnym
wyrokiem nakazującym opróżnienie lokalu i mający roszczenie zarówno w stosunku
do byłego lokatora, jak i gminy, nie był w stanie w istocie zrealizować żadnego
z przysługujących mu środków prawnych. Szanse na wyegzekwowanie roszczenia
od byłego lokatora, uprawnionego do lokalu socjalnego, są – jak wiadomo - z reguły
nikłe, a gmina nie ponosząc odpowiedzialności odszkodowawczej za
niedostarczenie lokalu socjalnego na zasadach ogólnych mogła bez ujemnych dla
siebie konsekwencji nawet bardzo długo nie wypełniać obowiązku dostarczenia
lokalu socjalnego. Uznanie omawianej odpowiedzialności odszkodowawczej gminy
za subsydiarną w stosunku do obowiązku wynikającego z art. 18 ust. 1 i 3 u.o.p.l.
oznaczałoby przywrócenie stanu prawnego porównywalnego do
zakwestionowanego w powoływanych wyrokach Trybunału Konstytucyjnego.
Właściciel byłby zmuszony do poszukiwania naprzód, w praktyce z reguły
bezowocnej, ochrony w drodze roszczenia skierowanego przeciwko byłemu
lokatorowi, ujęcie zaś określonego roszczenia jako subsydiarnego w stosunku do
innego roszczenia może być uzasadnione tylko wtedy, gdy istnieją praktyczne
szanse na realizację tego innego roszczenia. Brak praktycznych szans na
realizację roszczenia, o którym mowa w art. 18 ust. 1 i 3 u.o.p.l., powodowałby, że
konieczność uprzedniego dochodzenia tego roszczenia w rzeczywistości
odsuwałaby jedynie możliwość dochodzenia przez właściciela, zapewniającego mu
efektywną ochronę, opartego obecnie na art. 417 § 1 k.c., roszczenia
odszkodowawczego skierowanego przeciwko gminie.
Jak wyjaśnił Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 7 grudnia 2007 r., III CZP
121/07, odpowiedzialność odszkodowawcza gminy wobec właściciela za
niedostarczenie lokalu socjalnego byłemu lokatorowi, uprawnionemu, według
wyroku orzekającego eksmisję, do lokalu socjalnego i odpowiedzialność tego
lokatora wobec właściciela oparta na art. 18 ust. 1 i 3 u.o.p.l. ma – w zakresie,
w jakim ich obowiązki pokrywają się – charakter odpowiedzialności in solidum.
7
Ponieważ odpowiedzialność odszkodowawcza gminy za niedostarczenie
lokalu socjalnego służy ochronie właściciela, a nie byłego lokatora uprawnionego
do lokalu socjalnego, gminie, która zapłaciła właścicielowi odszkodowanie,
przysługuje regres w stosunku do tego lokatora w granicach jego obowiązku
określonego w art. 18 ust. 1 i 3 u.o.p.l. (por. zachowujące w tym względzie
aktualność uwagi zawarte w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 23 kwietnia 2004 r.,
I CK 581/03, Biul. SN 2004, nr 11, s. 9).
Ze względu na zasadność podstaw kasacyjnych kwestionujących zajęte
w zaskarżonym wyroku stanowisko o subsydiarnym charakterze odpowiedzialności
odszkodowawczej gminy, bezprzedmiotowe stało się rozpatrywanie tych zarzutów
kasacyjnych, które zmierzają do podważenia prawidłowości ustalenia dotyczącego
wykazania przez stronę powodową przesłanki podyktowanej przyjętym przez Sąd
Okręgowy subsydiarnym charakterem tej odpowiedzialności.
Mając powyższe na względzie, Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1
k.c. orzekł jak w sentencji.
eb