Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 110/08
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 17 lipca 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Helena Ciepła (przewodniczący)
SSN Jan Górowski
SSN Hubert Wrzeszcz (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa M. R.
przeciwko Skarbowi Państwa - Wojewodzie X i Staroście K.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 17 lipca 2008 r.,
skargi kasacyjnej powódki od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 6 września 2007 r.,
sygn. akt I ACa (…),
oddala skargę kasacyjną i nie obciąża powódki kosztami postępowania
kasacyjnego.
Uzasadnienie
Powódka M. R. domagała się – po ostatecznym sprecyzowaniu powództwa –
zasądzenia od Skarbu Państwa – Wojewody X. 518 966 zł z ustawowymi odsetkami, w
tym 264 160 zł tytułem odszkodowania za nieruchomość i 254 806 zł z tytułu
wynagrodzenia za korzystanie z nieruchomości od października 1995 r. do 31 grudnia
2005 r.
Pozwany wniósł o oddalenie powództwa.
Sąd Okręgowy w P. wyrokiem z dnia 22 marca 2006 r. uwzględnił powództwo w
całości. Zaskarżonym wyrokiem Sąd Apelacyjny zmienił jednak to orzeczenie i oddalił
powództwo.
2
Z podstawy faktycznej rozstrzygnięcia, którą Sąd odwoławczy ustalił
samodzielnie, wynika, że dziadkowie powódki A. i H. D. przed wojną posiadali
nieruchomości w B., leżących w gminie K. W okresie międzywojennym wybudowali tam
tartak parowy, który na skutek pożaru w 1938 r. uległ zniszczeniu. W 1941 r. na
nieruchomości stanowiącej własność A. i H. D. obywatel narodowości niemieckiej H. S.
wybudował nowy tartak i fabrykę drewna generatorowego. W 1945 r. to
przedsiębiorstwo przeszło w zarząd administracji Lasów Państwowych. Minister
Przemysłu i Handlu orzeczeniem nr 57 z dnia 22 listopada 1948 r. przejął na własność
Państwa przedsiębiorstwo Tartak (…) – (...) – B. na podstawie art. 2 ust. 1 i art. 6 ust. 1
ustawy z dnia 3 stycznia 1946 r. o przejęciu na własność Państwa podstawowych gałęzi
gospodarki narodowej (Dz. U. Nr 3. poz. 17). Przejęcie tego przedsiębiorstwa zostało
również potwierdzone w protokole zdawczo-odbiorczym przejęcia przedsiębiorstwa,
sporządzonym w dniach 11 – 13 maja 1949 r. Zgodnie z art. 2 cytowanej ustawy
wymienione przedsiębiorstwo podlegało przejęciu na własność Państwa, ponieważ
stanowiło własność obywatela narodowości niemieckiej. Dlatego Minister Gospodarki
decyzją z dnia 21 lutego 2000 r. nie stwierdził nieważności orzeczenia nr 57 Ministra
Przemysł i Handlu w części dotyczącej przedsiębiorstwa Tartak (...) – (...) – B., a
Minister Środowiska decyzją z dnia 8 sierpnia 2000 r. – po rozpoznaniu wniosku
powódki i jej matki H. C. – nie stwierdził nieważności orzeczenia Ministra Leśnictwa z
dnia 23 listopada 1950 r. w sprawie zatwierdzenia protokołu zdawczo-odbiorczego
przedsiębiorstwa Tartak (...) – (...) – B. w części dotyczącej majątku ruchomego tego
przedsiębiorstwa.
Wraz z przejęciem wymienionego wyżej przedsiębiorstwa w 1948 r. na własność
Państwa przejęto także nieruchomość gruntową, na której przedsiębiorstwo zostało
zorganizowane. Przejęta nieruchomość gruntowa obejmowała m.in. własność A. i H. D.
w postaci parcel nr (...)/183, (...)/183 i (...)/188 o powierzchni 1,8052 ha. Jednocześnie
z nieruchomościami gruntowymi zostały przejęte należące do A. i H. D. dom i budynki
gospodarcze. Przejęcie tego mienia zostało potwierdzone orzeczeniem Ministra
Leśnictwa z dnia 23 listopada 1950 r. w sprawie zatwierdzenia protokołu zdawczo-
odbiorczego.
Decyzją z dnia 30 grudnia 1992 r. Wojewoda K. stwierdził nabycie przez X.
Przedsiębiorstwo Przemysłu Drzewnego w P. [obecnie X. Tartaki „W.(...)” w P.] z mocy
prawa użytkowania wieczystego gruntów o łącznej powierzchni 19,36 ha położonych w
B., w tym m.in. nieruchomości gruntowych, których właścicielami byli A. i H. D.
3
Decyzją z dnia 8 sierpnia 2000 r., oznaczoną BP/RT – (…)00, Minister
Środowiska stwierdził nieważność orzeczenia Ministra Leśnictwa z dnia 23 listopada
1950 r. w sprawie zatwierdzenia protokołu zdawczo-odbiorczego przedsiębiorstwa
Tartak (...) – (...) – B. w części dotyczącej nieruchomości gruntowych oraz znajdujących
się na nich domu i zabudowań gospodarczych. Z uzasadnienia decyzji wynika, że
przejęcie na własność Państwa mienia obywateli polskich było bezpodstawne, stanowiło
rażące naruszenie prawa.
Decyzją z dnia 19 listopada 2001 r., oznaczoną GN. (…)/2001, Wojewoda X.
stwierdził, że decyzja Wojewody K. z dnia 30 grudnia 1992 r. stwierdzająca nabycie
przez X. Przedsiębiorstwo Przemysłu Drzewnego z mocy prawa użytkowania
wieczystego gruntów położonych w obrębie B., w zakresie dotyczącym działki nr (...)/03
o powierzchni 2,10 ha., została wydana z naruszeniem prawa. Z uzasadnienia decyzji
wynika, że działka (...)/03 w 1950 r. obejmowała stanowiące własność H. i A. D. parcele
nr (...)/183, (...)/183 i (...)/188. Działka nr (...)/03, po oddaniu jej w użytkowanie wieczyste
X. Przedsiębiorstwu Przemysłu Drzewnego w P., została podzielona na działki nr (...)/4 i
(...)/5. Działkę nr (...)/5 otrzymała Gmina K., a działka nr (...)/4 pozostaje w użytkowaniu
wieczystym X. Tartaków „W.(...)” w P. (następcy prawnego X. Przedsiębiorstwa
Przemysłu Drzewnego w P.).
Decyzją z dnia 18 kwietnia 2003 r. Minister Środowiska oddalił wniosek powódki z
dnia 4 czerwca 2001 r. o wypłatę 237 000 zł odszkodowania za szkodę poniesiona na
skutek stwierdzenia nieważności orzeczenia Ministra Leśnictwa z dnia 23 listopada 1950
r.
Sąd Apelacyjny uznał, że powódka, dochodząc m.in. odszkodowania
odpowiadającego wartości nieruchomości, stanowiącej działkę nr (...)/3, powinna
wykazać, że na skutek decyzji pozwanego utraciła prawo własności tej nieruchomości
oraz to, że ta decyzja wywołała nieodwracalne skutki prawne. Zdaniem Sądu powódka
nie może aktualnie władać nieruchomością na skutek orzeczenia Ministra Leśnictwa z
dnia 23 listopada 1950 r., gdyż na podstawie tego orzeczenia nieruchomość – z powodu
błędnego uznania jej za własność obywatela narodowości niemieckiej – została przejęta
na własność Państwa. Decyzja Wojewody K. z dnia 30 grudnia 1992 r. jest jedynie
konsekwencją błędnej decyzji Ministra Leśnictwa z dnia 23 listopada 1950 r. Wydając tę
decyzję, Wojewoda K. stwierdził tylko nabycie z mocy prawa użytkowania wieczystego
gruntu z dniem 5 grudnia 1990 r. przez X. Przedsiębiorstwo Przemysłu Drzewnego w P..
Na skutek tej decyzji powódka nie straciła natomiast odzyskanego – wskutek
4
stwierdzenia nieważności orzeczenia Ministra Leśnictwa z dnia 23 listopada 1950 r. –
prawa własności nieruchomości. Przysługuje jej ono, mimo że nie zostało ujawnione w
księdze wieczystej. Zdaniem Sądu powódka po uzgodnieniu treści księgi wieczystej z
rzeczywistym stanem prawnym może domagać się wydania nieruchomości od osób
faktycznie nią władających. Żądanie zasądzenia odszkodowania za nieruchomość jest
zatem nieuzasadnione.
Sąd Apelacyjny nie dopatrzył się także podstaw do zasądzenia od pozwanego na
rzecz powódki wynagrodzenia za korzystanie z nieruchomości w od października 1995 r.
do 31 grudnia 2005 r. Powódka powinna dochodzić tego wynagrodzenia od posiadacza
nieruchomości (art. 224 § 1 – 229 § 1 k.c.). Tymczasem w okresie, za który domaga się
go, nieruchomość nie była we władaniu pozwanego, lecz X. Tartaków „W.(...)” w P. i
Gminy K.
W skardze kasacyjnej, opartej na pierwszej podstawie, pełnomocnik powódki
zarzucił naruszenie art. 153 k.p.a. w związku z art. 5 ustawy z dnia 17 czerwca 2004 r. o
zmianie ustawy – Kodeks cywilny i innych ustaw (Dz. U. Nr 162, poz. 1692) i art. 417 w
brzmieniu sprzed dnia 1 września 2004 r. i art. 232 k.c. Powołując się na tę podstawę
wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i oddalenia apelacji pozwanego albo o
uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Naruszenie art. 153 k.p.a. w związku z art. 5 ustawy z dnia 17 czerwca 2004 r. o
zmianie ustawy – Kodeks cywilny i innych ustaw i art. 417 k.c. w brzemieniu sprzed 1
września 2004 r. polega na tym – zdaniem skarżącej – że Sąd Apelacyjny błędnie uznał,
iż przytoczone przepisy nie stanowią podstawy prawnej do uwzględnienia
dochodzonego roszczenia. Z treści uzasadnienia podstawy kasacyjnej wynika – co
potwierdza wyraźnie także uzasadnienie skargi kasacyjnej – że w ocenie skarżącej
źródłem szkody jest decyzja Wojewody K. z dnia 30 grudnia 1992 r., stwierdzająca
nabycie przez X. Przedsiębiorstwo Przemysłu Drzewnego z mocy prawa użytkowania
wieczystego m.in. gruntu stanowiącego własność A. i H. D., uznana w postępowaniu o
wznowienie postępowania za wydaną z naruszeniem przepisu art. 145 § 1 k.p.a.
Art. 153 k.p.a. zakłada, że szkoda powinna powstać albo na skutek wydania
decyzji dotkniętej wadą uzasadniającą wznowienie postępowania (art. 145 § 1 k.p.a.),
albo wskutek uchylenia takiej decyzji w wyniku wznowienia postępowania. Powstanie
szkody w tej sytuacji rodzi roszczenie odszkodowawcze „w zakresie i na zasadach
określonych w kodeksie cywilnym”. Interpretacja przytoczonej formuły odesłania do
5
przepisów kodeksu cywilnego stała się źródłem rozbieżności. Zostały one jednak
rozstrzygnięte – po rozpoznaniu zagadnienia prawnego przedstawionego przez
Pierwszego Prezesa Sąd Najwyższego – w uchwale składu siedmiu sędziów Sądu
Najwyższego z dnia 26 stycznia 1989 r., III CZP 58/88 (OSNC 1989, nr 9, poz. 29).
Zgodnie z drugą tezą przytoczonej uchwały Sądu Najwyższego podstawę
odpowiedzialności za szkody, jakie poniosła strona na skutek wydania decyzji
administracyjnej dotkniętej wadą uzasadniającą wznowienie postępowania
administracyjnego albo wskutek uchylenia takiej decyzji w wyniku wznowienia (art. 153 §
1 k.p.a.), stanowi art. 417 k.c. To oznacza – co Sąd Najwyższy podkreślił
w uzasadnieniu uchwały III CZP 58/88 – że poszkodowany, wywodząc swoje roszczenie
z art. 153 k.p.a. w związku z art. 417 § 1 k.c., będzie musiał wykazać takie przesłanki
odpowiedzialności, jak: szkodę, związek przyczynowy i winę funkcjonariusza (bez
konieczności kwalifikowanego jej stwierdzenia w sposób określony w art. 418 k.c.),
uchylenie zaś decyzji wydanej z naruszeniem art. 145 § 1 k.p.a. albo stwierdzenie
wadliwości takiej decyzji będzie równoznaczne z wykazaniem przesłanki bezprawności.
Wyeliminowanie trudnych dla poszkodowanego sposobów stwierdzenia winy na
podstawie art. 418 k.c. nie oznacza, że wina przestaje pełnić wiodącą zasadę
odpowiedzialności Skarbu Państwa za szkody wyrządzone wadliwą decyzją. Przeciwnie,
powiązanie art. 153 k.p.a. z art. 417 § 1 k.c. jednoznacznie wskazuje, że zasada winy
nadal będzie miała rolę podstawową, gdyż brak racjonalnych przesłanek, aby
odpowiedzialnością obciążać Skarb Państwa tylko dlatego, iż wydana została decyzja
dotknięta wadą z art. 145 § 1 k.p.a., lecz wada ta nie została zawiniona przez
funkcjonariusza.
Wprawdzie wina funkcjonariusza nie stanowi przesłanki odpowiedzialności
Skarbu Państwa na podstawie art. 417 § 1 k.c. w rozumieniu nadanym mu wyrokiem
Trybunału Konstytucyjnego z dnia 4 grudnia 2001 r., SK 18/00 (OTK 2001/8/256),
jednakże przepis art. 417 § 1 k.c. w tym znaczeniu znajduje zastosowanie do zdarzeń i
skutków prawnych powstałych po wejściu w życie Konstytucji, a więc po dniu 17
października 1997 r. (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 września 2007 r., I CSK
220/07 niepubl.). Tymczasem decyzja Wojewody K., z którą skarżąca wiąże
wyrządzenie szkody, została wydana dnia 30 grudnia 1992 r. Do odpowiedzialności
pozwanego Skarbu Państwa ma zatem zastosowanie art. 417 § 1 k.c. w rozumieniu
ukształtowanym do wejścia w życie Konstytucji, uznającym również winę
funkcjonariusza jako niezbędną przesłankę odpowiedzialności.
6
Przedstawione zasady odpowiedzialności odszkodowawczej opartej na art. 153
k.p.a. nie pozwalają podzielić zarzutu skarżącej, że oddalenie powództwa nastąpiło z
naruszeniem art. 153 k.p.a. w związku z art. 417 § 1 k.c. Skarga kasacyjna nie zwiera
argumentów podważających stanowisko Sądu Apelacyjnego, że nie zachodzą
przewidziane w przytoczonych przepisach przesłanki niezbędne do przypisania
odpowiedzialności pozwanemu. Stwierdzenie przez Wojewodę Poznańskiego, że
decyzja Wojewody K. z dnia 30 grudnia 1992 r. została wydana z naruszeniem prawa
oznacza jedynie wykazanie bezprawności. Do przypisania pozwanemu
odpowiedzialności niezbędne jest natomiast wykazanie dalszych przesłanek
określonych w art. 417 § 1 k.c. (szkoda, związek przyczynowy, wina).
Tymczasem decyzja Wojewody K. z dnia 30 grudnia 1992 r. – jak trafnie uznał
Sąd Apelacyjny – nie spowodowała szkody w postaci utraty prawa własności
nieruchomości. Z wiążących w postępowaniu kasacyjnym ustaleń faktycznych wynika
bowiem jednoznacznie, że skarżąca jest właścicielką nieruchomości na skutek wydania
przez Ministra Środowiska decyzji z dnia 8 sierpnia 2000 r., stwierdzającej nieważność
orzeczenia Ministra Leśnictwa z dnia 23 listopada 1950 r. w sprawie zatwierdzenia
protokołu zdawczo-odbiorczego przedsiębiorstwa Tartak (...) – (...) – B. w części
dotyczącej nieruchomości gruntowych oraz znajdujących się na nich domu i zabudowań
gospodarczych. Tego faktu nie podważa okoliczność, że skarżąca nie figuruje w księdze
wieczystej jako właściciel nieruchomości, ponieważ wpis prawa własności ma tylko
charakter deklaratywny, samego zaś prawa nie tworzy (por. orzeczenie Sąd
Najwyższego z dnia 18 stycznia 1958 r., III CR 258/57, REP 1/59, s. 334). Również
oddanie gruntu w użytkowanie wieczyste nie powoduje utraty prawa własności.
Użytkowanie wieczyste jest prawem terminowym i po jego wygaśnięci właściciel
odzyskuje pełnię praw (art. 33 ustawy o gospodarce nieruchomościami).
Nie zachodzi także niezbędna przesłanka przypisania pozwanemu
odpowiedzialności w postaci związku przyczynowego. Ponieważ decyzja Wojewody K.
nie spowodowała szkody w postaci utraty prawa własności nieruchomości, przeto nie
ma w ogóle podstaw do stwierdzenia, że między jej wydaniem a szkodą zachodzi
związek przyczynowy. Wiążąca w postępowaniu kasacyjnym podstawa faktyczna
rozstrzygnięcia nie daje również podstaw do przypisania pozwanemu winy. Nie sposób
bowiem dopatrzeć się winy Wojewody K. w wydaniu decyzji z dnia 30 grudnia 1992 r. w
sytuacji, w której stanowiące podstawę uznania tej decyzji za niezgodą z prawem
zdarzenie prawne, w postaci stwierdzenia nieważności orzeczenia Ministra Leśnictwa z
7
dnia 23 listopada 1950 r., nastąpiło w dniu 8 sierpnia 2000 r., a więc blisko 8 lat po
podjęciu tej decyzji. Nie ulega natomiast wątpliwości, że Wojewoda K., wydając decyzję
z dnia 30 grudnia 1992 r., miał podstawy do stwierdzenia, iż X. Przedsiębiorstwo
Przemysłu Drzewnego w P. z dniem 5 grudnia 1990 r. nabyło z mocy prawa – na
podstawie art. 2 ustawy z dnia 29 września 1990 r. o zmianie ustawy o gospodarce
gruntami i wywłaszczeniu nieruchomości (Dz. U. Nr 79, poz. 464) – prawo użytkowania
wieczystego m.in. nieruchomości gruntowych, których właścicielami byli A. i H. D.
Nie można także podzielić zarzutu skarżącej, że oddalenie powództwa
o zasądzenie wynagrodzenia z tytułu bezumownego korzystania z nieruchomości od
października 1995 r. do 31 grudnia 2005 r. nastąpiło z naruszeniem art. 153 k.p.a. w
związku z art. 417 § 1 k.c. Przytoczone przepisy stanowią podstawę dochodzenia
odszkodowania za szkodę powstałą na skutek wydania decyzji z naruszeniem art. 145 §
1 k.p.a. albo uchylenia takiej decyzji w wyniku wznowienia postępowania. Tymczasem
roszczenie o wynagrodzenie z tytułu bezumownego korzystania z nieruchomości należy
– jak trafnie przyjął Sąd Apelacyjny – do odrębnie uregulowanych tzw. roszczeń
uzupełniających, nieobjętych odpowiedzialnością opartą na przepisie art. 153 k.p.a. w
związku z art. 417 § 1 k.c. Skarga kasacyjna nie zawiera natomiast zarzutów
kwestionujących brak podstaw do uwzględnienia w stosunku do pozwanego roszczenia
z tytułu wynagrodzenia za korzystanie z nieruchomości.
Zaskarżonego wyroku nie podważa zarzut naruszenia art. 232 k.c. Nie ma on
bowiem znaczenia z punktu widzenia odpowiedzialności pozwanego na podstawie art.
153 k.p.a. w związku z art. 417 § 1 k.c., ponieważ przypisanie jej pozwanemu zależy
wyłącznie do spełnienia przesłanek regulujących tę odpowiedzialność. W niniejszej
sprawie nie ma też istotnego znaczenia kwestia związania decyzją Wojewody K. w
postępowaniu sądowym. Może ona natomiast nabrać znaczenia w ewentualnym
procesie o wydanie nieruchomości bądź o uzgodnienie treści księgi wieczystej w
rzeczywistym stanem prawnym.
W myśl art. 5 ustawy z dnia 17 czerwca 2004 r. o zmianie ustawy – kodeks
cywilny oraz niektórych innych ustaw do zdarzeń i stanów prawnych powstałych przed
wejściem w życie tej ustawy stosuje się także art. 160 k.p.a. Przytoczony przepis
reguluję odpowiedzialność odszkodowawczą za szkodę spowodowaną wydaniem
decyzji z naruszeniem art. 156 § 1 k.p.a. (okoliczności powodujące nieważność decyzji)
albo też stwierdzenia nieważności takiej decyzji. Jak wyjaśnił Sąd Najwyższy w
przytoczonej uchwale składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 26 stycznia
8
1989 r., III CZP 58/88 art. 160 § 1 k.p.a. – w przeciwieństwie do art. 153 k.p.a. – stanowi
wyłączną podstawę odpowiedzialności Skarbu Państwa za szkodę, którą strona
poniosła na skutek wydania decyzji z naruszeniem art. 156 § 1 k.p.a. albo stwierdzenia
nieważności takiej decyzji. Rzecz jednak w tym, że ocena zaskarżonego wyroku na
podstawie art. 160 k.p.a. uchyla się spod kontroli Sądu kasacyjnego, ponieważ skarga
kasacyjna nie zawiera zarzutu naruszenia tego przepisu. Z tego też powodu nie mogła
być przedmiotem kontroli kasacyjnej kwestia odszkodowania za obniżenie wartości
odzyskanej nieruchomości w stosunku do nieruchomości przejętej przez Państwo w
1950 r., ponieważ szkoda z tego tytułu jest niewątpliwie rezultatem orzeczenia Ministra
Leśnictwa z dnia 23 listopada 1950 r., a nie decyzji Wojewody K. z dnia 30 grudnia 1992
r.
Z przedstawionych powodów Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji wyroku (art.
39814
k.p.c. oraz art. 102 w związku z art. 39821
k.p.c.).