Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 204/08
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 5 listopada 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Tadeusz Wiśniewski (przewodniczący)
SSN Antoni Górski
SSA Dariusz Dończyk (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa J. K. i M. Ż.
przeciwko Bank (…) S.A. w K..
o pozbawienie tytułu wykonawczego wykonalności,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 5 listopada 2008 r.,
skargi kasacyjnej powodów od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 20 grudnia 2007 r.,
sygn. akt VI ACa (…),
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje do ponownego rozpoznania Sądowi
Apelacyjnemu, pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach
postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 18 lipca 2006 r. Sąd Okręgowy oddalił powództwo wniesione
przez powodów: J. K., J. K. i M. Ż. przeciwko pozwanemu Bankowi P.(…) S.A.
z siedzibą w Ł. obecnie (…) Bank S.A. w K. o pozbawienie w całości wykonalności tytułu
wykonawczego, tj. bankowego tytułu egzekucyjnego nr (...) z dnia 19 maja 2003 r.
2
wystawionego przez Bank P.(...) S.A. w Ł., opatrzonego klauzulą wykonalności
postanowieniem Sądu Rejonowego z dnia 6 sierpnia 2003 r.
Rozstrzygnięcie oparte zostało na następujących ustaleniach faktycznych. W dniu
28 czerwca 2002 r. C.(...) spółka z o.o. w W. zawarła z Bankiem P.(…) S.A. w Ł. -
Oddział w W. umowę o świadczenie usług factoringowych. Zabezpieczeniem roszczeń
Banku było między innymi poręczenie cywilne powodów wraz z dobrowolnym
poddaniem się egzekucji do kwoty 500.000 zł. W związku z niewywiązaniem się przez
C.(...) spółkę z o.o. w W. z zobowiązań objętych umową factoringową Bank P.(...) S.A. w
Ł. wystawił w dniu 19 maja 2003 r. bankowy tytuł egzekucyjny nr (...), któremu Sąd
Rejonowy postanowieniem z dnia 6 sierpnia 2003 r. nadał klauzulę wykonalności w
stosunku do powodów, z ograniczeniem do kwoty 500.000 zł.
W dniu 23 września 2003 r. zostało zawarte porozumienie w sprawie spłaty
zadłużenia między Bankiem P.(…) S.A. w Ł. - jako wierzycielem a C.(...) spółką z o.o. w
likwidacji - jako dłużnikiem i J. K., J. K., M. Ż. - jako poręczycielami solidarnymi.
W umowie dłużnik i poręczyciele solidarni uznali całość swojego długu i zobowiązali się
do spłaty wierzytelności w terminach i ratach określonych w porozumieniu.
Postanowieniem z dnia 18 listopada 2003 r. Sąd Rejonowy Wydział Krajowego Rejestru
Sądowego orzekł o wykreśleniu C.(...) spółki z o.o. w likwidacji z Krajowego Rejestru
Sądowego.
W ocenie Sądu Okręgowego, powództwo – oparte o przepis art. 840 § 1 pkt 2
k.p.c. – nie zasługiwało na uwzględnienie. Przez zdarzenie po powstaniu tytułu
egzekucyjnego, wskutek którego zobowiązanie wygasło lub nie może być
egzekwowane, należy rozumieć okoliczności faktyczne powodujące wygaśnięcie
egzekwowanego zobowiązania lub niemożność egzekwowania, np. wykonanie
zobowiązania, potrącenie, odnowienie, niemożność świadczenia, za którą dłużnik nie
odpowiada, dobrowolne zwolnienie z długu. Nie jest takim zdarzeniem, które nastąpiło
po wydaniu tytułu egzekucyjnego, przeprowadzona likwidacja i wykreślenie spółki z
rejestru, co nie spowodowało wygaśnięcia zobowiązania poręczycieli za tę spółkę.
Zgodnie z art. 879 k.c., o zakresie zobowiązania poręczyciela rozstrzyga zakres
zobowiązania dłużnika. Wygaśnięcie zobowiązania głównego powoduje wygaśnięcie
poręczania, jako zobowiązania o charakterze akcesoryjnym, jednakże nie można uznać,
iż zobowiązanie główne wygasło wraz z wykreśleniem spółki z Krajowego Rejestru
Sądowego. Z tą chwilą doszło do utraty bytu prawnego dłużnika, jednak zobowiązanie
nadal istnieje. Nie nastąpiła żadna okoliczność powodująca wygaśnięcie zobowiązania,
3
w szczególności nie doszło do spełnienia świadczenia, potrącenia, zwolnienia z długu,
czy też odnowienia. Likwidacja C.(...) spółki z o.o. została przeprowadzona bez
zaspokojenia znanych spółce wierzycieli. W zaistniałej sytuacji występuje wyłącznie
niemożność egzekwowania wierzytelności od dłużnika, który utracił osobowość prawną,
jednakże nie wpływa to na odpowiedzialność poręczycieli.
Odmienna interpretacja przepisów byłaby sprzeczna z założeniami postępowania
likwidacyjnego, którego celem jest rozdysponowanie majątku spółki i zakończenie jej
działalności, osłabiałaby pozycję wierzyciela i niweczyła sens poręczenia, którego celem
jest zabezpieczenie wierzytelności na wypadek nie wykonania zobowiązania przez
dłużnika głównego. Zgodnie z art. 279 k.s.h., ogłoszenie o rozwiązaniu spółki i otwarciu
likwidacji ciąży na likwidatorach. Likwidatorem spółki był M. Ż będący jednocześnie
poręczycielem wierzytelności należnej pozwanemu. Zatem podpisanie porozumienia w
dniu 23 września 2003 r. pomiędzy Bankiem i C.(...) spółką z o.o. oraz poręczycielami
dotyczące spłaty zadłużenia mogło mieć na celu wprowadzenie wierzyciela błąd. Nie
można również twierdzić, że pozwany Bank nie zgłosił w odpowiednim terminie swoich
roszczeń. Podpisanie porozumienia przez poręczycieli było zobowiązaniem spłaty
wierzytelności na wypadek, gdyby dłużna spółka nie wykonała swojego zobowiązania.
Wyrokiem z dnia 20 grudnia 2007 r. Sąd Apelacyjny oddalił apelację powodów J.
K. i M. Ż. wniesioną od wyroku Sądu Okręgowego uznając za prawidłowe ustalenia
faktyczne oraz ocenę prawną sądu pierwszej instancji. W przypadku umowy poręczenia
poręczyciel zaciąga także własne zobowiązanie wobec wierzyciela, nie jest to więc
zobowiązanie kreujące odpowiedzialność za cudzy dług. Podstawową cechą poręczenia
jest jego zawisłość od długu głównego. Akcesoryjność poręczenia wyraża się tym, że
istnienie poręczenia jest zależne od długu głównego oraz, że o zakresie zobowiązania
poręczyciela rozstrzyga każdoczesny zakres zobowiązania dłużnika głównego. Utrata
bytu prawnego spółki z o.o. wskutek wykreślenia jej z rejestru, po przeprowadzeniu
postępowania likwidacyjnego, mimo iż pozostają niespełnione zobowiązania ciążące na
tym podmiocie, oznacza wyłącznie, że zobowiązań tych nie można dochodzić od
zlikwidowanej spółki. Zobowiązania te istnieją nadal, gdyż nie nastąpiło zdarzenie
skutkujące ich wygaśnięciem (np. spełnienie świadczenia, potrącenie, odnowienie,
zwolnienie z długu przez wierzyciela). Tym samym mogą być one dochodzone od
dłużników odpowiadających za nie na podstawie udzielonych zabezpieczeń, w tym
również poręczenia. W konsekwencji za niesłuszny został uznany podniesiony w
apelacji zarzut naruszenia art. 353 § 1 k.c., gdyż zobowiązanie poręczycieli istnieje i
4
istnieje podmiot - poręczyciele, którzy zobowiązali się względem wierzyciela do
wykonania zobowiązania na wypadek, gdyby dłużnik główny zobowiązania nie wykonał.
Od wyroku Sądu Apelacyjnego skargę kasacyjną wnieśli powodowie J. K. i M. Ż,
którzy zaskarżyli wyrok w całości wskazując jako podstawę skargi kasacyjnej naruszenie
prawa materialnego:
- przez błędną wykładnię art. 876 § 1 k.c. i art. 879 § 1 k.c., polegającą na
mylnym rozumieniu tych przepisów na skutek zastosowania tylko
wykładni gramatycznej oraz pominięcia innych przepisów. Przepisy te
wyłączały możliwość przyjęcia odpowiedzialności powodów wobec
pozwanego w sytuacji gdy na skutek wykreślenia z Krajowego Rejestru
Sądowego C.(...) spółki z o.o. (dłużnika) wygasło zobowiązanie, za które
powodowie poręczyli, a w konsekwencji wraz z nim wygasło także
zobowiązanie poręczycieli;
- niezastosowanie przepisów art. 331
§ l k.c., art. 33 k.c., art. 518 k.c., art.
884 k.c. i 877 k.c. do stanu faktycznego ustalonego w tej sprawie.
Powodowie wnieśli o uchylenie zaskarżonego wyroku i zmianę wyroku Sądu
Apelacyjnego przez pozbawienie w stosunku do powodów J. K. i M. Ż. wykonalności
tytułu wykonawczego, o którym mowa pozwie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W skardze kasacyjnej bezzasadnie podniesiono zarzut naruszenia przez
niezastosowanie art. 884 k.c. Z uwagi na to, że w czasie trwania procesu dłużnik - C.(...)
spółka z o.o. w W., nie istniał w sensie prawnym, na skutek wykreślenia tej spółki z
Krajowego Rejestru Sądowego, nie istniała możliwość zastosowania w sprawie tego
przepisu. Ponadto powodowie, w trakcie trwania procesu, nie wnieśli o to by zawiadomić
o toczącym się procesie dłużnika. Przepis art. 884 § 1 k.c. ma znaczenie tylko w relacji
pomiędzy poręczycielem i dłużnikiem. Od tego ostatniego zależy tylko, czy na skutek
zawiadomienia go o toczącym się procesie, weźmie udział w procesie z udziałem
poręczyciela. W razie, gdy dłużnik nie weźmie udziału w procesie, nie może on podnosić
przeciwko poręczycielowi zarzutów, które mu przysługiwały przeciwko wierzycielowi, a
których poręczyciel nie podniósł z tego powodu, że o nich nie wiedział (art. 884 § 2 k.c.).
Niemożność zawiadomienia dłużnika o procesie, w którym dochodzone jest roszczenie
wierzyciela przeciwko poręczycielowi, o czym stanowi art. 884 § 1 k.c., nie stanowi
przeszkody do prowadzenia procesu pomiędzy wierzycielem a poręczycielem. Utrata
bytu prawnego przez dłużnika oznacza także to, że poręczyciele nie muszą obawiać się
5
ze strony dłużnika podniesienia jakichkolwiek zarzutów, o których mowa w przepisie art.
884 § 2 k.c.
Bezzasadnie podniesiono w skardze kasacyjnej zarzut naruszenia art. 518 k.c.
przez jego niezastosowanie. Przepis ten - dotyczący instytucji subrogacji - przewiduje,
że osoba trzecia, która spłaca wierzyciela, nabywa spłaconą wierzytelność do wysokości
dokonanej zapłaty. Na podstawie tego przepisu osoba trzecia wstępuje w sytuację
prawną (ten sam stosunek obligacyjny) łączący wierzyciela i dłużnika. Osoba trzecia,
spełniająca świadczenie, kontynuuje zatem ten stosunek prawny (por. uzasadnienie
uchwały Sądu Najwyższego z dnia 17 lipca 2003 r. III CZP 43/03, OSNC z 2004 r., nr
10, poz. 151). Przepis art. 518 k.c. - zawarty w tytule IX zatytułowanym „Zmiana
wierzyciela lub dłużnika”, księgi trzeciej „Zobowiązania” Kodeksu cywilnego - nie odnosi
się wprost do stosunku prawnego wynikającego z umowy poręczenia. Jedynie na skutek
wykonania zobowiązania dłużnika przez poręczyciela ten ostatni, na podstawie art. 518
§ 1 pkt 1 k.c., nabywa spłaconą wierzytelność do wysokości dokonanej zapłaty.
Okoliczność, czy i w jakim zakresie w stosunku do poręczyciela, który wykonał
zobowiązanie za dłużnika, będzie miał zastosowanie przepis art. 518 k.c., nie ma
znaczenia dla określenia treści uprawnień wierzyciela wobec poręczyciela. Przepis ten
ma znaczenie w relacji pomiędzy poręczycielem i dłużnikiem i to tylko wtedy, gdy
poręczyciel wykona swoje zobowiązanie. Spór rozstrzygnięty wyrokiem, zaskarżonym
skargą kasacyjną, nie dotyczy rozliczeń pomiędzy poręczycielem a dłużnikiem, lecz
istnienia i zakresu świadczenia, jakie przysługuje wierzycielowi od poręczycieli
(powodów).
Zgodnie z art. 887 k.c., jeżeli wierzyciel wyzbył się zabezpieczenia wierzytelności
albo środków dowodowych, ponosi on względem poręczyciela odpowiedzialność za
wynikłą stąd szkodę. W sytuacji objętej hipotezą tego przepisu wierzyciel może ponosić
jedynie odpowiedzialność odszkodowawczą wobec poręczyciela za wyzbycie się
posiadanego zabezpieczenia wierzytelności bądź środków dowodowych. Nie ma to
jednak wpływu na istnienie i zakres zobowiązania poręczyciela wobec wierzyciela. Na
istnienie i zakres zobowiązania poręczyciela ma wpływ jedynie istnienie i zakres
zobowiązania dłużnika wobec wierzyciela. Ponadto przez zabezpieczenie
wierzytelności, o której mowa w tym przepisie, nie można rozumieć samej
wierzytelności, jaką posiada wierzyciel wobec dłużnika.
Wbrew zarzutowi skargi kasacyjnej, w sprawie nie został zastosowany przez Sąd
drugiej instancji przepis art. 877 k.c., dotyczący poręczenia za dług osoby, która nie
6
mogła się zobowiązać z powodu braku zdolności do czynności prawnych. W takim
wypadku poręczyciel powinien spełnić świadczenie jako dłużnik główny, jeżeli w chwili
poręczenia o braku zdolności tej osoby wiedział lub z łatwością mógł się dowiedzieć.
Przepis ten zawiera wyjątek od zasady akcesoryjności zobowiązania poręczenia w
stosunku do zobowiązania dłużnika, według której m.in. powstanie zobowiązania
poręczyciela jest zależne od powstania ważnego zobowiązania dłużnika głównego. W
przypadku, gdy to ostatnie zobowiązanie okaże się nieważne, nie powstaje także ważne
zobowiązanie poręczyciela. W sytuacji objętej hipotezą przepisu art. 877 k.c., powstaje
ważne zobowiązanie poręczyciela, który staje się dłużnikiem głównym, mimo, że nie jest
ważne zobowiązanie dłużnika, za którego udzielono poręczenia. Tym samym
zobowiązanie poręczyciela staje się zobowiązaniem gwarancyjnym. Przepis ten ma
zastosowanie w chwili zaciągania zobowiązania przez poręczyciela. Z pisemnego
uzasadnienia zaskarżonego wyroku nie wynika, aby przepis ten stanowił podstawę
prawną rozstrzygnięcia.
W sprawie, w której wniesiono skargę kasacyjną, nie zachodziły podstawy do
zastosowania art. 331
§ 1 k.c., albowiem przepis ten określa, że do jednostek
organizacyjnych niebędących osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność
prawną, stosuje się odpowiednio przepisy o osobach prawnych. Przepis ten nie ma
zastosowania do wykreślonej z rejestru sądowego spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością. Skutki wynikające z wykreślenia tej spółki z rejestru sądowego
należy uwzględniać przez treść regulacji zawartej w art. 33 k.c. i art. 35 k.c. oraz
przepisów dotyczących likwidacji tej spółki, zawartych w kodeksie spółek handlowych.
Cechą zobowiązania poręczyciela, wynikającą z art. 876 § 1 k.c., jest jego
akcesoryjność wobec zobowiązania głównego. Akcesoryjność zobowiązania
poręczyciela przejawia się w tym, że powstanie – z wyjątkiem określonym w art. 877 k.c.
– jak również istnienie zobowiązania poręczyciela zależy od ważności oraz istnienia
zobowiązania dłużnika głównego. Akcesoryjność zobowiązania poręczyciela wyraża się
także w tym, że o zakresie zobowiązania poręczyciela rozstrzyga każdoczesny zakres
zobowiązania dłużnika (art. 879 § 1 k.c.). W pewnych wypadkach – wyraźnie
wynikających z przepisów – ustawodawca odstąpił od zasady akcesoryjności
zobowiązania poręczyciela. Oprócz sytuacji uregulowanej w art. 877 k.c., wyjątek od
zasady akcesoryjności zobowiązania poręczyciela, zawarty jest w art. 291 ustawy z dnia
28 lutego 2003 r. - Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz. U. Nr 60, poz. 535 z późn.
zm.), według którego układ nie narusza praw wierzyciela wobec poręczyciela upadłego
7
oraz współdłużnika upadłego. Przepis ten, wyłącza zastosowanie art. 879 § 1 k.c. i art.
883 k.c. (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 18 listopada 2003 r., II CK 210/02, Prawo
Bankowe z 2004 r., nr 3, poz. 9). W świetle tych przepisów zasada akcesoryjności nie
ma charakteru bezwzględnego.
Sąd Apelacyjny oparł swoje rozstrzygnięcie na uznaniu, że po wykreśleniu spółki
z ograniczoną odpowiedzialnością z Krajowego Rejestru Sądowego, po
przeprowadzeniu postępowania likwidacyjnego, nie gasną stosunki zobowiązaniowe,
której spółka była podmiotem (dłużnikiem). Skoro nie wygasło zobowiązanie dłużnika -
spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, za którą poręczyli powodowie, to tym samym
– zgodnie z zasadą akcesoryjności - ponoszą oni na podstawie art. 876 § 1 k.c. jako
poręczyciele odpowiedzialność wobec wierzyciela. Sąd Najwyższy nie podziela
stanowiska Sądu Apelacyjnego co do tego, że z chwilą wykreślenia spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością z Krajowego Rejestru Sądowego nie gasną jej zobowiązania.
Zgodnie z art. 353 § 1 k.c., zobowiązanie polega na tym, że wierzyciel może
żądać od dłużnika świadczenia, a dłużnik powinien świadczenie spełnić. Zobowiązanie
jest stosunkiem prawnym, w którym występują dwa podmioty: wierzyciel i dłużnik.
Wierzycielowi przysługuje wierzytelność, przez którą należy rozumieć sytuację prawną
wierzyciela wobec dłużnika, który zobowiązany jest do spełnienia świadczenia. Dług zaś
to sytuacja prawna dłużnika polegająca na obowiązku spełnienia świadczenia wobec
oznaczonego wierzyciela. Uprawnienia wierzyciela, składające się na jego
wierzytelność, skierowane są tylko przeciwko jednemu podmiotowi – dłużnikowi, stąd
też wierzytelność to prawo podmiotowe względne. Skoro wierzytelność to określona
sytuacja prawna wobec oznaczonego dłużnika, a dług to określona powinność
zachowania dłużnika wobec wierzyciela, uzasadniony jest wniosek, że nie może istnieć
dalej zobowiązanie, w sytuacji utraty bytu prawnego przez jedną ze stron zobowiązania i
braku następstwa prawnego tej strony. O powyższym nie stanowi żaden przepis
obowiązującego prawa. Skutek taki wyprowadzić należy z istoty stosunku prawnego w
postaci zobowiązania, a określonego w art. 353 § 1 k.c. Ponadto stosunek
zobowiązaniowy łączy się z możliwością wykonywania określonych uprawnień przez
wierzyciela jako podmiotu tego stosunku prawnego takich jak: dochodzenie roszczeń
wynikających z posiadanej wierzytelności, korzystanie z praw kształtujących, czy też
żądanie przymusowej realizacji zasądzonego od dłużnika świadczenia. Realizacja tych
uprawnień nie jest możliwa w przypadku utraty bytu prawnego przez dłużnika.
Nie istnieją przy tym instytucje prawa materialnego, ani procesowego umożliwiające – w
8
przypadku utraty bytu prawnego przez osobę prawną – realizację tych uprawnień przez
wierzyciela. Instytucja kuratora dla osoby prawnej, o której mowa w art. 42 k.c., nie
obejmuje sytuacji, gdy osoba prawna przestała istnieć. Nie wchodzi także w rachubę
powołanie kuratora dla osoby nieobecnej na podstawie art. 184 k.r.o. (tak w
uzasadnieniu uchwały z dnia 24 stycznia 2007 r., III CZP 143/06, OSNC z 2007 r., nr 11,
poz. 166).
W przypadku osób fizycznych, w razie ich śmierci, prawa i obowiązki o
charakterze majątkowym, przechodzą co do zasady na spadkobierców, którzy także
wstępują zazwyczaj w stosunki obligacyjne, chyba że przepisy przewidują inny skutek
prawny np. wstąpienie określonych osób w stosunek obligacyjny (por. art. 691 k.c.), czy
też rozwiązanie umowy (por. art. 645 § 1 k.c.). Przepisy kodeksu cywilnego nie określają
losu prawnego zobowiązania w sytuacji, gdy przestaje istnieć podmiot tego stosunku
prawnego, który nie jest osobą fizyczną. W świetle art. 33 k.c. osobowość prawna – a
tym samym związana z tym zdolność prawna – przysługuje osobom prawnym. Tylko
posiadanie zdolności prawnej umożliwia osobie prawnej bycie podmiotem stosunków
prawnych – w tym zobowiązaniowych. Zgodnie z art. 35 k.c., powstanie, ustrój i ustanie
osób prawnych określają właściwe przepisy. Zazwyczaj z przepisów ustrojowych
wynika, że powstanie osoby prawnej – a tym samym nabycie przez nią zdolności
prawnej – wiąże się z rejestracją osoby prawnej we właściwym rejestrze. Chwila
wykreślenia osoby prawnej z rejestru jest chwilą ustania jej bytu prawnego, a w
konsekwencji utraty zdolności sądowej (por. uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z
dnia 25 maja 1995 r., III CZP 64/95). Z przepisów szczególnych, dotyczących
poszczególnych osób prawnych, wynika, że niekiedy osoby prawne mają swoich
sukcesorów np. w razie połączenia spółek kapitałowych. Wówczas z przepisu
szczególnego wynika, jaki podmiot wstępuje w prawa i obowiązki wynikające ze
stosunków zobowiązaniowych (por. art. 494 § 1 k.s.h.). Jest tak także w przypadku
uregulowanym w art. 127 ustawy z dnia 16 września 1982 r. - Prawo spółdzielcze (Dz.U.
z 2003 r., Nr 188, poz. 1848 z późn. zm.), według którego, po wykreśleniu spółdzielni z
Krajowego Rejestru Sądowego, a przed zakończeniem prowadzonych przez nią lub
przeciwko niej sporów sądowych, w miejsce spółdzielni wchodzi związek rewizyjny, w
którym spółdzielnia jest zrzeszona.
Sprawa, w której wniesiono skargę kasacyjną, dotyczy ustania osoby prawnej –
spółki z ograniczoną odpowiedzialnością na skutek jej wykreślenia z Krajowego
Rejestru Sądowego. Wykreślenie spółki z ograniczoną odpowiedzialnością nastąpiło po
9
przeprowadzeniu postępowania likwidacyjnego. Przepisy k.s.h. nie przewidują w takim
wypadku żadnej sukcesji innych podmiotów w prawa i obowiązki tej spółki wynikające ze
stosunków obligacyjnych. Z art. 282 § 1 k.s.h. wynika, że likwidatorzy – w ramach
czynności likwidacyjnych - powinni zakończyć interesy bieżące spółki, ściągnąć
wierzytelności, wypełnić zobowiązania i upłynnić majątek spółki. Nowe interesy mogą
wszczynać tylko wówczas, gdy to jest potrzebne do ukończenia spraw w toku. Dlatego
czynności likwidacyjne powinny zmierzać do wygaśnięcia wszystkich stosunków
obligacyjnych. Wszczęcie postępowania likwidacyjnego wobec spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością, w świetle przepisów k.s.h., nie powoduje ex lege jakiejkolwiek
modyfikacji treści stosunków obligacyjnych z udziałem tej spółki. Nie jest więc
wykluczone, że z zakończeniem postępowania likwidacyjnego kolidują terminy
wykonania obowiązków obligacyjnych, przypadające w odleglejszym czasie. Według art.
285 k.s.h., sumy potrzebne do zaspokojenia lub zabezpieczenia znanych spółce
wierzycieli, którzy się nie zgłosili lub których wierzytelności nie są wymagalne albo
sporne, należy złożyć do depozytu sądowego. Należy mieć przy tym na uwadze treść
art. 470 k.c., według którego, ważne złożenie do depozytu sądowego ma takie same
skutki prawne jak spełnienie świadczenia, co powoduje wygaśnięcie zobowiązania.
Skutek ten następuje ex tunc, a więc z chwilą złożenia sum pieniężnych do depozytu
sądowego. W sytuacji prawidłowo przeprowadzonej likwidacji, gdy likwidowana spółka z
ograniczoną odpowiedzialnością jest dłużnikiem z zobowiązania zabezpieczonego
poręczeniem osoby trzeciej, dług spółki powinien zostać uregulowany względnie kwota
potrzebna na zapłatę długu, powinna zostać złożona do depozytu sądowego, co zgodnie
z art. 470 k.c., powoduje wygaśnięcie stosunku prawnego łączącego wierzyciela oraz
spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością w likwidacji jako dłużnika głównego, a w
konsekwencji także wygaśnięcie zobowiązania poręczyciela zabezpieczającego to
zobowiązanie. Likwidacja spółki z ograniczoną odpowiedzialnością powinna doprowadzić
do pełnego wykonania ciążących na spółce obowiązków ze stosunków
zobowiązaniowych, co wiąże się z zaspokojeniem wierzycieli spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością. Brak zaspokojenia wierzycieli, co do zasady, jest przeszkodą do
zakończenia postępowania likwidacyjnego (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 26
kwietnia 1995 r. III CZP 44/95 (OSNC z 1995 r., nr 9, poz. 123). Funkcja ochronna
wierzycieli spółki wyraźnie wynika z treści art. 275 § 1 k.s.h. Zgodnie z art. 286 § 1
k.s.h., podział między wspólników majątku pozostałego po zaspokojeniu lub
10
zabezpieczeniu wierzycieli nie może nastąpić przed upływem sześciu miesięcy od daty
ogłoszenia o otwarciu likwidacji i wezwaniu wierzycieli.
W piśmiennictwie prawniczym, jak również w orzecznictwie, sporny jest charakter
prawny wykreślenia spółki z ograniczoną odpowiedzialnością z rejestru sądowego, a
mianowicie, czy jest to wpis o charakterze deklaratywnym, czy też konstytutywnym. W
orzecznictwie Sądu Najwyższego przeważa stanowisko, że wykreślenie spółki z
ograniczoną odpowiedzialnością z rejestru sądowego ma charakter konstytutywny (por.
uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z dnia 24 stycznia 2007 r., III CZP 143/06,
OSNC z 2007 r., nr 11, poz. 166, uchwała z dnia 15 marca 1991 r., III CZP 13/91, OSNC
z 1991 r., nr 7, poz. 77, postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 19 czerwca 2001 r., I
CZ 73/01, OSNC z 2002 r., nr 3, poz. 35). Podzielając to stanowisko w konsekwencji
należy przyjąć, że z chwilą prawomocnego wykreślenia spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością na podstawie art. 272 k.s.h. z rejestru sądowego traci ona
osobowość prawną, a tym samym zdolność prawną. Od tej chwili spółka ta nie może
być podmiotem praw (pośrednio taki wniosek wynika z uzasadnienia orzeczenia Sądu
Najwyższego z dnia 26 maja 1936 r., II C 331/36 – OSNC z 1937 r., nr 1, poz. 26), ani
obowiązków, w tym wynikających ze stosunków zobowiązaniowych. Dlatego z chwilą
prawomocnego wykreślenia spółki z rejestru sądowego przestają istnieć prawa i
obowiązki przysługujące spółce wynikające ze stosunków zobowiązaniowych z udziałem
tej spółki. Przyjęcie, że mimo wykreślenia spółki z ograniczoną odpowiedzialnością z
rejestru sądowego, istnieją zobowiązania tej spółki podważa zasadę, że wykreślenie
spółki z Krajowego Rejestru Sądowego ma charakter konstytutywny.
Skoro więc przesłanką rozstrzygnięcia Sądu Apelacyjnego było przyjęcie, że
zobowiązanie powodów jako poręczycieli w świetle art. 876 § 1 k.c. nie wygasło, gdyż
istnieje nadal zobowiązanie dłużnika głównego – C.(...) spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością, mimo jej wykreślenia z Krajowego Rejestru Sądowego, a
stanowisko to okazało się błędne, za uzasadniony należy uznać zarzut naruszenia
wskazanego wyżej przepisu prawa materialnego przez jego niewłaściwe zastosowanie.
Z zasady akcesoryjności zobowiązania poręczyciela wobec zobowiązania dłużnika
wynikałoby, że w takim wypadku gaśnie także zobowiązanie poręczyciela. Należy mieć
jednak na uwadze, że wadliwe przeprowadzenie likwidacji spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością bez spłaty zobowiązań tej spółki bądź bez należytego
zabezpieczenia należności wierzycieli, narusza bezwzględnie obowiązujące przepisy
zawarte w k.s.h. dotyczące zasad likwidacji spółki. Utrata bytu prawnego spółki z
11
ograniczoną odpowiedzialnością mimo istnienia nie zaspokojonych długów tej spółki jest
sprzeczna z celem, do którego dążył ustawodawca. Postępowanie likwidacyjne mające
doprowadzić do rozwiązania spółki i jej wykreślenia z rejestru sądowego, nie jest
bowiem postępowaniem związanym z niewypłacalnością spółki. W takim bowiem
wypadku właściwym trybem są postępowania uregulowane w ustawie z dnia 28 lutego
2003 r. - Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz. U. Nr 60, poz. 535 z późn. zm.).
W uzasadnieniu uchwały z dnia 24 stycznia 2007 r., III CZP 143/06, Sąd Najwyższy
rozważał – na kanwie ustaleń faktycznych poczynionych w sprawie – sytuację odwrotną,
a mianowicie, gdy postępowanie likwidacyjne zostało przeprowadzone wadliwie, w
konsekwencji czego pozostały aktywa – w przypadku rozpoznawanej sprawy –
nieruchomość, które nie zostały podzielone. W ocenie Sądu Najwyższego – zawartym w
uzasadnieniu tej uchwały – taka sytuacja jest patologiczna i nie uregulowana przepisami
prawa. Przyjmując ten punkt widzenia uzasadniony jest wniosek, że ustawodawca nie
uregulował konsekwencji prawnych stanu wynikającego z zakończenia postępowania
likwidacyjnego spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, bez zaspokojenia długów tej
spółki wskutek wadliwie przeprowadzonego postępowania likwidacyjnego. Wymaga
więc rozważenia, czy w takiej sytuacji może istnieć zobowiązanie poręczycieli jako
zobowiązanie samodzielne mimo wygaśnięcia zobowiązania dłużnika głównego, wbrew
zasadzie akcesoryjności wynikającej z przepisów art. 876 § 1 k.c. i art. 879 § 1 k.c.
Zasada akcesoryjności nie ma bowiem charakteru bezwzględnie obowiązującego.
Mając powyższe na uwadze Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1 k.c.
uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi
Apelacyjnemu, pozostawiając temu Sądowi – na podstawie art. 108 § 2 k.p.c. w związku
z art. 39821
k.p.c. - rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.