Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 293/08
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 7 listopada 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Gerard Bieniek (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk (sprawozdawca)
SSN Marian Kocon
w sprawie z powództwa G. S.
przeciwko H. S. i M. S.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 7 listopada 2008 r.,
skargi kasacyjnej pozwanych od wyroku Sądu Okręgowego w K. z dnia 21 grudnia 2007
r., sygn. akt VII Ca (…),
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi Okręgowemu w K. do
ponownego rozpoznania oraz rozstrzygnięcia o kosztach postępowania
kasacyjnego.
Uzasadnienie
Sąd Rejonowy zasądził od pozwanych na rzecz powódki kwotę 68.587,75 zł z
odpowiednimi odsetkami, uwzględniając tym samym w znacznym zakresie roszczenie
pieniężne powódki skierowane wobec pozwanych. Rozstrzygnięcie to nastąpiło na
podstawie następujących ustaleń faktycznych.
2
L. S. (kredytobiorca, dłużnik główny) uzyskał kredyt w Banku S.(..) w S., a
powódka poręczyła spłatę tego kredytu. Kredyt ten został spłacony w dniu 30
października 1998 r. (w wysokości 41.448,90 zł) i tego samego dnia powódka uzyskała
kredyt gotówkowy w tym samym Banku w wysokości 2.000 zł. Z kwoty tego kredytu
spłacony został kredyt uzyskany przez brata powódki L. S.. Powódka spłaciła kwotę
32.100 zł jako kapitał długu kredytowego i odsetki w wysokości 40.369,81 zł. Łączna
kwota spłaty zadłużenia kredytowego brata (L. S.) wynosiła zatem 72.469,81 zł. Właśnie
ta suma była objęta pozwem powódki skierowanym przeciwko spadkobierczyniom
zmarłego L. S., legitymującym się postanowieniem o stwierdzeniu nabycia spadku
z dobrodziejstwem inwentarza. W ocenie Sądu Rejonowego, na podstawie stosownego
ustnego porozumienia, zawartego z bratem L. S., powódka w całości spłaciła kredyt
zaciągnięty przez jej brata. Umowa taka - jak przyjął Sąd - „nawiązywała” do umowy
pożyczki” w rozumieniu art. 720 k.c., była umową odpłatną, bowiem pożyczkobiorca
zobowiązał się do zapłaty także odsetek od kredytu zaciągniętego w banku przez
powódkę poza samą kwotą kapitału kredytu w wysokości 42.000 zł.
Zasądzając od pozwanych spadkobierczyń kwotę 68.587,75 zł (z odsetkami), Sąd
Rejonowy nie uwzględnił objętej żądaniem powódki kwoty 3.882,06, ponieważ kwota ta
stanowiła odsetki z tytułu własnego opóźnienia powódki wobec Banku. Solidarna
odpowiedzialność pozwanych wynika z art. 1034 k.c., nie dokonano jeszcze bowiem
podziału spadku, a należność dochodzona przez powódkę jest zobowiązaniem
wchodzącym do masy spadkowej. Zasądzając od pozwanych kwotę w wysokości
68.587,75 zł z odsetkami, Sąd ograniczył jednocześnie ich odpowiedzialność do
wartości ustalonego w inwentarzu stanu czynnego spadku.
Sąd Okręgowy oddalił apelację pozwanych, podzielając ustalenia faktyczne
dokonane przez Sąd pierwszej instancji, w tym - fakt zawarcia przez powódkę ustnego
porozumienia z poprzednikiem prawnym pozwanych co do tego, iż uzyskany przez
powódkę kredyt bankowy miał służyć spłacie wcześniejszego zadłużenia kredytowego
brata. Sąd ten uznał, że pomiędzy powódką a jej bratem ukształtował się stosunek
obligacyjny „choć nieco odbiega (on) od niektórych wymogów pożyczki”. Nie było
natomiast podstaw do stosowania konstrukcji przewidzianej w art. 518 § 1 pkt 1 k.c.
Według Sądu, powódka „nie musiała wówczas spłacać długu brata i uzyskiwać kredytu,
a to zobowiązanie przyjęła dobrowolnie”. Pozwani nie wykazali, aby istniały podstawy do
zastosowania tego przepisu, nawet jeżeli powódka objęła poręczeniem zobowiązanie L.
S.. Sąd Okręgowy stwierdził także, że nie można było przyjąć naruszenia przepisu art.
3
75 k.c. (w wersji obowiązującej do dnia 25 września 2003 r.), skoro w dacie jego
nieobowiązywania Sąd Rejonowy przeprowadził dowód ze świadków na fakt zawarcia
ustnej umowy pożyczki pieniężnej.
W obszernej skardze kasacyjnej pozwanych podniesiono zarzuty naruszenia
prawa procesowego, tj. art. 386 § 4 k.p.c., art. 378 § 1 k.p.c., art. 259 pkt 2 k.p.c., art.
246 w zw. z art. 720 § 2 k.c., § 73 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 23
lutego 2007 r. - Regulamin urzędowania sądów powszechnych (...), art. 233 § 1 w zw. z
art. 328 § 2 k.p.c. oraz art. 379 pkt 5 k.p.c. W grupie zarzutów obejmujących naruszenie
prawa materialnego powołano się na naruszenie art. 518 § 1 k.c., art. 720 § 1 k.c., art.
481 § 1 k.c., art. 75 § 2 k.c. (w brzmieniu obowiązującym do dnia 25 września 2003 r.) i
art. 32 ust. 1 Konstytucji.
Skarżący wnosił o uchylenie i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu do
ponownego rozpoznania, ewentualnie – o uchylenie zaskarżonego wyroku i wyroku
Sądu pierwszej instancji oraz przekazanie sprawy innemu sądowi rejonowemu do
ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Sąd Okręgowy stwierdził, że w protokołach rozpraw z dnia 24 kwietnia 2007 r. i z
dnia 17 maja 2007 r. znalazły się błędne zapisy o prawidłowym powiadomieniu
pełnomocnika pozwanych o rozprawie. Jednakże na rozprawie w dniu 4 września 2007
r. powtórzono czynności procesowe po dostrzeżeniu uchybienia i w rozprawie tej już
uczestniczył pełnomocnik pozwanych (k. 154 akt sprawy). Nie istniał już stan
nieważności postępowania przed sądem pierwszej instancji w rozumieniu art. 379 ust. 5
k.p.c. Sąd Okręgowy trafnie więc zauważył, że wcześniejsze uchybienia w tym zakresie
zostały następnie skutecznie usunięte. Należy podkreślić, że czym innym pozostaje
natomiast kwestia naruszenia ograniczeń dowodowych w zakresie wykazywania faktu
dokonania czynności prawnej (pożyczki), przewidzianych w art. 74 § 2 k.c.
(obowiązującego do dnia 25 września 2003 r., Dz. U. Nr 64, Nr 16, poz. 93; zob. pkt 2
uzasadnienia). Bezpodstawny okazał się zatem zarzut nieważności postępowania i tym
samym – zarzut naruszenia art. 378 § 1 k.c.
Nie można podzielić zarzutu naruszenia art. 386 § 4 k.p.c. z tej racji, że Sąd
Okręgowy rozpoznał jednak istotę sprawy, aczkolwiek po dokonaniu niedostatecznych
rozważań w zakresie przyjęcia właściwej podstawy roszczenia powódki skierowanego
wobec pozwanych. Ocena i wiarygodność dowodów (w tym – z zeznań świadków),
dokonana przez Sądy meriti, nie może być w ogóle skutecznie podnoszona w
4
postępowaniu kasacyjnym (art. 3983
§ 3 k.p.c.). Zarzut naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. z
motywacją wskazaną przez stronę skarżącą nie może być zatem brany pod uwagę w
tym postępowaniu. Wbrew zarzutom kasacyjnym, uzasadnienie zaskarżonego wyroku
spełnia formalne wymogi przewidziane w art. 328 § 2 k.p.c.
Według skarżącego, przesłuchanie dyrektora Banku S.(…) jako świadka nastąpiło
mimo braku zwolnienia tego świadka z obowiązku zachowania tajemnicy bankowej.
Doszło tym samym do naruszenia art. 153 k.p.c. i art. 259 pkt 2 k.p.c. Zarzut ten został
sformułowany zbyt ogólnie. Skarżące nie określają przede wszystkim tego, jakie fakty,
ustalone przez Sądy na podstawie zeznań dyrektora banku, są objęte tajemnicą
bankową (tzw. fakty konfidencjonalne). W aktach sprawy znajdują się ponadto
dokumenty [m. in. pochodzące od banku, k. (…)], które świadczą o kilku dokonanych
czynnościach pomiędzy bankiem, kredytobiorcami i poręczycielem. Przesłuchana
dyrektor banku nie powoływała się na ciążący na niej obowiązek zachowania tajemnicy
bankowej. Co istotne, w skardze kasacyjnej nie wykazano ponadto tego, czy i w jaki
sposób sugerowane przez skarżące uchybienia mogły mieć wpływ na wynik
rozstrzygnięcia w danej sprawie.
2. Sąd Okręgowy ustalił, że umowa kredytowa i spłata kredytu miały miejsce
przed dniem 25 września 2003 r., tj. w czasie obowiązywania art. 75 k.c. (Dz. U. Nr 49,
poz. 408). Przepis ten wymagał formy pisemnej ad probationem dla czynności prawnej
obejmującej rozporządzenie prawem, którego wartość przenosiła 2000 zł. Z treści
uzasadnienia zaskarżonego wyroku wynika, że chodzi o porozumienie powódki z L. S.,
które zakwalifikowano jako umowę zbliżoną do umowy pożyczki (art. 720 k.c.). Sąd ten
ostatecznie przyjął, że w okresie nieobowiązywania przepisu art. 75 k.c. (po wrześniu
2003 r.) dopuszczalne było przeprowadzenie dowodu z zeznań świadków na fakt
dokonania czynności prawnej (zawarcia umowy pożyczki).
Stanowisko takie jest nieuzasadnione. Pozostaje ono bowiem w sprzeczności z
jedną z podstawowych reguł prawa intertemporalnego, przewidzianą przede wszystkim
w ustawie z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Przepisy wprowadzające kodeks cywilny (Dz. U.
Nr 16, poz. 94 ze zm.). Zgodnie z art. XXVI tej ustawy, do stosunków prawnych
powstałych przed wejściem w życie kodeksu cywilnego stosuje się prawo
dotychczasowe, chyba że przepisy poniższe stanowią inaczej. Reguła ta ma znaczenie
ogólniejsze i może być zastosowana także w rozpoznawanej sprawie. Oznacza to, że
kwestia ograniczeń dowodowych dotyczących możliwości wykazania faktu zawarcia
umowy powinna być rozstrzygana w oparciu o przepisy obowiązujące w czasie, w
5
którym obowiązywały także przepisy statuujące formę ad probationem dla danego typu
czynności prawnych, w tym – umowy pożyczki. Skoro zatem w czasie zawarcia umowy
„podobnej do umowy pożyczki” obowiązywała reguła zawarta w art. 75 § 1 k.c.
w odniesieniu do umowy pożyczki, to w razie niezachowania przewidzianej w tym
przepisie formy i zawarcia ustnej umowy pożyczki, zastosowanie znajdował reżim
prawny przewidujący ograniczenia w wykazywaniu faktu dojścia do skutku takiej umowy
(art. 74 § 2 k.c.). Z przepisów przejściowych ustawy z dnia 14 lutego 2003 r. o zmianie
ustawy – kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 49, poz. 408) nie
wynika inne rozwiązanie prawne w omawianym zakresie.
W tej sytuacji należy uznać za trafny zarzut naruszenia art. 75 § 1 k.c. w zw. z art.
246 k.p.c. Wprawdzie w treści skargi kasacyjnej eksponowany był zarzut naruszenia art.
75 § 2 k.c. [por. np. s. (…) skargi], ale treść uzasadnienia tego zarzutu (i faktu że chodzi
o czynność prawną w postaci umowy pożyczki, z której także mogą wynikać
świadczenia okresowe) zmierzała w istocie do podważenia stanowiska Sądów meriti o
braku przeszkód prawnych w wykazywaniu aktu zawarcia umowy pożyczki na podstawie
zeznań świadków.
Rozważając podstawę prawną roszczenia powódki, Sąd Okręgowy odrzucił
możliwość oparcia go o przepisy o subrogacji (art. 518 § 1 k.c.) z tym ogólnym
uzasadnieniem, że nie istniały w ogóle „warunki do zastosowania tego przepisu”. Chodzi
mianowicie o to, że powódka nie była zobowiązana do spłacenia długu kredytowego
brata (dłużnika głównego). W ocenie Sądu, dobrowolna zapłata przez poręczyciela
należności obciążających dłużnika głównego wyklucza możliwość przyjęcia konstrukcji
wstąpienia poręczyciela w prawa zaspokojonego wierzyciela (art. 518 § 1 pkt 1 k.c.). W
każdym razie, według tego Sądu, powódka (poręczyciel) nie wykazała powstania wobec
niej obowiązku zapłaty.
Stanowisko takie nie może być podzielone.
W toku postępowania ustalono, że powódka objęła poręczeniem zobowiązanie
kredytowe dłużnika głównego (brata), a następnie zaciągnęła w banku (wobec
wierzyciela ze stosunku poręczenia) kredyt gotówkowy w celu spłaty zadłużenia
obciążającego dłużnika głównego, przy czym spłata taka w istocie nastąpiła. Jest
kwestią dokonania odpowiednich ustaleń faktycznych i interpretacji oświadczeń woli
zainteresowanych podmiotów to, jak należałoby ocenić skutki prawne spłaty zadłużenia
brata (dłużnika głównego), dokonanej przez powódkę (poręczyciela) w stosunku:
6
powódka – dłużnik główny (jego spadkobiercy). W każdym razie ocenę Sądu należy
uznać za niedostateczną z następujących względów.
Po pierwsze w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku brak bliższych ustaleń co do
tego, że roszczenie wobec poręczyciela nie stało się wymagalne w chwili spłaty
zadłużenia kredytowego dłużnika głównego. Po drugie, nie ma przeszkód ku temu, aby
poręczyciel nie mógł wykonać zobowiązania poręczycielskiego z funduszy uzyskanych
w wyniku kredytu zaciągniętego u wierzyciela, nawet jeżeli wierzycielowi (bankowi)
znany jest cel zaciągnięcie kredytu przez poręczyciela we własnym imieniu. Po trzecie,
skutek subrogacji poręczyciela, przewidziany w art. 518 § 1 pkt 1 k.c., może nastąpić
także wówczas, gdy roszczenie wobec płacącego poręczyciela nie stało się jeszcze
wymagalne, a wierzyciel wiedząc o tym, przyjął świadczenie od poręczyciela dokonane
w wykonaniu powinności poręczycielskiej. W przepisie art. 518 k.c. nie przewidziano
wymagalności roszczenia wobec poręczyciela jako niezbędnego warunku subrogacji.
Wspomina się tylko o tym, że wierzyciel nie może odmówić przyjęcia wymagalnego już
świadczenia (art. 518 § 2 k.c.). Po czwarte, nie jest wykluczone de lege lata to, że na
podstawie odpowiedniego porozumienia pomiędzy poręczycielem i dłużnikiem głównym
(po powstaniu stosunku poręczenia) dojdzie do stworzenia ex contractu
konkurencyjnego wobec roszczenia subrogacyjnego poręczyciela innego roszczenia
kompensacyjnego poręczyciela, obejmującego zwrot tego, co poręczyciel świadczył
wierzycielowi w wykonaniu obowiązku poręczycielskiego.
Przesądzenie właściwej podstawy roszczenia powódki wobec pozwanych będzie
miało zasadniczy wpływ także na określenie ewentualnych odsetek za opóźnienie
dłużnika głównego (brata powódki), jeżeli zostanie ustalony fakt opóźnienia tego
dłużnika wobec powódki i rozmiar takiego opóźnienia (art. 481 § 1 k.c.).
Z przedstawionych względów należy podzielić zarzuty naruszenia art. 518 § 1
k.c., art. 720 § 1 k.c. i art. 481 § 1 k.c. z racji przedwczesności ich zastosowania w
niniejszej sprawie. Spowodowało to konieczność uchylenia zaskarżonego wyroku i
przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania (art. 39815
k.p.c.).