Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 13 stycznia 2009 r.
II UK 148/08
W sporach o świadczenia z ubezpieczenia społecznego, do których
prawo nie zostało uzależnione od stwierdzenia niezdolności do pracy, postępo-
wanie ma charakter odwoławczy, z możliwością zgłoszenia nowych faktów i
dowodów, niebędących przedmiotem postępowania przed organem rentowym.
Przewodniczący SSN Jerzy Kuźniar, Sędziowie: SN Beata Gudowska (spra-
wozdawca), SA Maciej Pacuda.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 13 stycznia
2009 r. sprawy z wniosku Ryszarda S. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecz-
nych-Oddziałowi w S. o emeryturę, na skutek skargi kasacyjnej wnioskodawcy od
wyroku Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 17 stycznia 2008 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu w
Szczecinie do ponownego rozpoznania z orzeczeniem o kosztach postępowania ka-
sacyjnego.
U z a s a d n i e n i e
Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział w S. decyzją z dnia 8 sierpnia 2003
r. odmówił przyznania Ryszardowi S. prawa do emerytury, uznając za udowodnione
tylko 14 lat, 11 miesięcy i 16 dni pracy w szczególnych warunkach, w okresie od dnia
16 maja 1977 r. do dnia 30 kwietnia 1992 r. na stanowisku maszynisty spycharki-ko-
parki. Sąd Okręgowy w Szczecinie wyrokiem z dnia 14 lipca 2004 r. oddalił odwoła-
nie, w którym ubezpieczony wskazywał, że w szczególnych warunkach i w szczegól-
nym charakterze przepracował łącznie ponad 26 lat i wniósł o uwzględnienie pracy
na stanowisku pomocnika maszynisty ciężkiego sprzętu, także w okresie od dnia 12
stycznia 1977 r. do dnia 15 maja 1977 r. oraz o przyznanie prawa do emerytury po-
cząwszy od dnia 17 czerwca 2003 r., czyli ukończenia 60 roku życia.
2
Na skutek apelacji ubezpieczonego, Sąd Apelacyjny w Poznaniu wyrokiem z
dnia 9 sierpnia 2006 r. uchylił wyrok Sądu pierwszej instancji i przekazał sprawę do
ponownego rozpoznania, wskazując na konieczność przeprowadzenia uzupełniają-
cego postępowania dowodowego w celu ustalenia rzeczywistego charakteru pracy
świadczonej na stanowisku pomocnika maszynisty. Sąd Apelacyjny zwrócił również
uwagę, że po przedłożeniu świadectwa pracy w spółce „A." w S. o wykonywaniu
pracy w szczególnych warunkach w okresie od dnia 1 maja 1992 r. do dnia 14
czerwca 2005 r. na stanowisku operatora urządzeń przeładunkowych, organ rentowy
decyzją z dnia 9 czerwca 2005 r. przyznał ubezpieczonemu prawo do wcześniejszej
emerytury począwszy od dnia 1 września 2004 r. W tym stanie rzeczy za sporną
uznał jedynie kwestię daty przyznania tego świadczenia.
Po ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 23 maja
2007 r. przyznał ubezpieczonemu emeryturę od dnia wskazanego przez wniosko-
dawcę, przy uwzględnieniu wniosku z dnia 2 czerwca 2003 r. i uznaniu za wykazane
42 lat, 8 miesięcy i 9 dni okresów składkowych i nieskładkowych, w tym pracy w
szczególnych warunkach świadczonej stale i w pełnym wymiarze czasu w okresie od
dnia 16 maja 1977 r. do dnia 30 kwietnia 1992 r. na rzecz „M.", spółki z o.o. w S. i jej
poprzednika - Przedsiębiorstwa Budowy Elektrowni i Przemysłu „P.” SA w S. na sta-
nowisku maszynisty spycharki-koparki oraz wcześniej, pomocnika maszynisty spy-
charki od dnia 12 stycznia 1977 r., gdyż stwierdził, że praca ta nie różniła się od
pracy maszynisty.
Na skutek apelacji organu rentowego, wyrokiem z dnia 17 stycznia 2008 r.
Sąd Apelacyjny w Szczecinie zmienił wyrok Sądu Okręgowego i oddalił odwołanie od
decyzji z dnia 8 sierpnia 2003 r., uznawszy, że w dniu jej wydania ubezpieczony nie
spełnił warunku przepracowania co najmniej 15 lat pracy w szczególnych warunkach.
Ocenił, że wskazywana przez niego praca na stanowisku pomocnika maszynisty
(operatora) spycharki nie była pracą, o której mowa w art. 32 ust. 1 i 2 ustawy o eme-
ryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych w związku z § 1 ust. 1 i §
19 ust. 1 i 2 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 roku w sprawie
wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w
szczególnym charakterze, gdyż czynności wykonywane w ramach przyuczenia do
zawodu nie odpowiadały czynnościom przewidzianym dla wykwalifikowanego ma-
szynisty spycharki, do których uprawnienia (II klasy do obsługi ciężkich maszyn bu-
dowlanych i drogowych) skarżący uzyskał dopiero decyzją Komisji Egzaminacyjno-
3
Kwalifikacyjnej z dnia 16 maja 1977 r. W trakcie przyuczania do zawodu skarżący nie
mógł być wysyłany do pracy w terenie, w związku z czym nie był tak samo narażony
na szkodliwe warunki pracy, którym bezpośrednio i stale w normalnych warunkach
pracy podlegał maszynista (operator) ciężkich maszyn budowlanych.
Dokonując ustaleń obejmujących ogólny okres wykonywania przez skarżące-
go pracy w szczególnych warunkach, Sąd drugiej instancji nie uwzględnił okresów,
co do których dowody zostały przedłożone po wydaniu zaskarżonej decyzji, i - po-
wołując się na wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 lutego 2006 r. (I UK 154/05, niepu-
blikowany) - podkreślił, że decyzja organu rentowego podlega badaniu pod kątem
zgodności z prawem wyłącznie według stanu rzeczy istniejącego w chwili jej wydania
i w świetle zgromadzonych wówczas dokumentów.
Skarga kasacyjna ubezpieczonego została oparta na obydwu podstawach. W
zakresie naruszenia prawa materialnego skarżący zarzucił błędną wykładnię art. 32
ust. 1, 2 i ust. 4 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecz-
nych oraz § 4 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie
wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w
szczególnym charakterze, polegającą na uznaniu, że praca wykonywana przez po-
mocnika maszynisty spycharki nie stanowi pracy w szczególnych warunkach wymie-
nionej w dziale V, pkt 3 wykazu A załącznika do rozporządzenia oraz niewłaściwe ich
zastosowanie przez uznanie, że nie zostały spełnione przesłanki przyznania prawa
do emerytury od wskazanego w pierwszym wniosku z dnia 17 czerwca 2003 r. Za-
rzucił także rażące naruszenie zasady sprawiedliwości społecznej oraz zasady rów-
ności wobec prawa, w tym także prawa do równego traktowania przez władze pu-
bliczne (art. 2 i 32 Konstytucji).
W ramach drugiej podstawy kasacyjnej wskazał na - mające istotny wypływ na
wynik sprawy - naruszenie art. 233 § 1 k.p.c. w związku z art. 224 k.p.c., prowadzące
do nieuzasadnionego ustalenia, że praca w okresie od dnia 12 stycznia 1977 r. do
dnia 15 maja 1977 r. nie stanowiła pracy w warunkach szczególnych, oraz art. 328 §
2 k.p.c. wobec braku merytorycznej oceny wszystkich okoliczności podniesionych
przez skarżącego lub wynikających z dokumentów, art. 378 § 1 k.p.c. przez nieroz-
poznanie sprawy co do jej istoty, art. 382 k.p.c. przez dokonanie odmiennej niż Sąd
pierwszej instancji oceny dowodu z zeznań świadków bez ponownego przeprowa-
dzenia dowodu, art. 386 § 6 k.p.c. przez nieuwzględnienie oceny prawnej oraz wska-
zań co do dalszego postępowania wyrażonych w uzasadnieniu wyroku Sądu drugiej
4
instancji przy przekazaniu sprawy do ponownego rozpoznania, a także art. 219 k.p.c.
przez odmowę połączenia spraw do łącznego rozpoznania i rozstrzygnięcia, co miało
istotny wpływ na prawidłową ocenę i zbadanie materiału dowodowego.
Wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i ustalenie, że przysługuje
mu prawo do emerytury począwszy od dnia 17 czerwca 2003 r., ewentualnie o jego
uchylenie w całości i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Apela-
cyjnemu.
Sąd Najwyższy zważył co następuje:
Ubezpieczonym urodzonym przed dniem 1 stycznia 1949 r. przysługuje - na
podstawie art. 32 ust. 1 w związku z art. 32 ust. 4 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z
2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.) - prawo do emerytury w wieku niższym niż określony
w art. 27 pkt 1 tej ustawy, z tytułu zatrudnienia w szczególnych warunkach lub w
szczególnym charakterze, czyli - stosownie do ogólnej definicji ujętej w art. 32 ust. 2
ustawy - przy pracach o znacznej szkodliwości dla zdrowia oraz o znacznym stopniu
uciążliwości lub wymagających wysokiej sprawności psychofizycznej ze względu na
bezpieczeństwo własne lub otoczenia. Rodzaje prac lub stanowisk oraz warunki
uprawniające do świadczenia ustala się na podstawie przepisów dotychczasowych
(art. 32 ust. 4 ustawy), czyli według rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego
1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych
warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz.U. Nr 8, poz. 43 ze zm.). Zgodnie z §
4 ust. 1 tego rozporządzenia, prawo do emerytury po ukończeniu 60 roku życia na-
bywa pracownik, który wykonywał prace wymienione w wykazie A, stanowiącym za-
łącznik do rozporządzenia, jeżeli ma dwudziestoletni okres zatrudnienia, a w tym co
najmniej 15 lat pracy w szczególnych warunkach.
W rozporządzeniu różnicuje się rodzaje takich prac w odniesieniu do wyma-
gania ukończenia określonego wieku emerytalnego, przyporządkowując je do działu
A lub B, lecz nie określa stanowisk. W wykazie A, stanowiącym rozwinięcie treści § 4
ust. 1 rozporządzenia, wymienione są prace lub rodzaje czynności uznane za prace
w szczególnych warunkach, podzielone rodzajowo, bez odniesienia do stanowisk czy
kategorii przedsiębiorstw lub ich jednostek organizacyjnych, obejmujących odpo-
wiednie stanowiska pracy. Wymienienie stanowisk pracy w zarządzeniach wydanych
5
na podstawie § 1 ust. 2 rozporządzenia ma znaczenie techniczne i nie jest rezulta-
tem tworzenia, lecz tylko stosowania prawa (postanowień rozporządzenia) w po-
szczególnych zakładach. Należy stąd wnosić, że przy przyznawaniu emerytury na
zasadach określonych w rozporządzeniu nie ma znaczenia nazwa zajmowanego
stanowiska, lecz jedynie to, czy pracodawca zatrudniający wnioskodawcę rzeczywi-
ście prowadził prace wymienione w wykazie A i czy wnioskodawca prace te wykony-
wał w wymaganym zakresie (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 stycznia 1977
r., I PRN 99/76, OSNCP 1977 nr 8, poz. 145 i OSP 1978 nr 3, poz. 46 z glosą M.
Seweryńskiego).
Skoro przesłanką uznania za pracę w szczególnych warunkach jest stałe i w
pełnym wymiarze czasu pracy obowiązującym na danym stanowisku narażenie na
działanie szkodliwych czynników (por. § 2 ust. 1 rozporządzenia), co do którego ist-
nieje domniemanie prawne występowania przy pracach wymienionych w wykazach
stanowiących załącznik do rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r., to
o zaszeregowaniu określonej pracy do prac wykonywanych w szczególnych warun-
kach nie może decydować także stopień umiejętności zawodowych pracownika wy-
konującego takie prace ani zakres posiadanych przez niego kwalifikacji lub upraw-
nień do jej wykonywania. W konsekwencji, za pracę w szczególnych warunkach
może być uznana także praca wykonywana w trakcie nabywania umiejętności zawo-
dowych (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 12 września 2006 r., I UK 59/06,
OSNP 2007 nr 17-18, poz. 259 oraz z dnia 22 stycznia 2008 r., I UK 210/07, OSNP
2009 nr 5-6, poz. 75).
W tym stanie rzeczy należało uznać za celne zakwestionowanie aprioryczne-
go wykluczenia przez Sąd drugiej instancji możliwości uznania za świadczoną w
szczególnych warunkach pracy wykonywanej przez skarżącego w okresie od dnia 12
stycznia 1977 r. do dnia 15 maja 1977 r., wymienionej w dziale V, pkt 3 wykazu A
załącznika do rozporządzenia, z tego tylko powodu, że praca ta była świadczona na
stanowisku pomocnika maszynisty spycharki-koparki i w trakcie nabywania do niej
kwalifikacji.
Trafnie też skarżący zarzucił naruszenie przez Sąd drugiej instancji art. 382
k.p.c. przez pominięcie ustaleń Sądu pierwszej instancji dotyczących okresów pracy
skarżącego w szczególnych warunkach uwzględnionych w decyzji organu rentowego
z dnia 9 czerwca 2005 r. Pominięcia tej części zebranego materiału nie mógł uspra-
wiedliwić pogląd Sądu Najwyższego wyrażony w wyroku z dnia 20 maja 2004 r., II
6
UK 395/03 (OSNP 2005 nr 3, poz. 43) i powtórzony w wyroku z dnia 7 lutego 2006 r.,
I UK 154/05 (niepublikowany), że w postępowaniu odwoławczym od decyzji odma-
wiającej prawa do świadczeń sąd ubezpieczeń społecznych ocenia legalność decyzji
według stanu rzeczy istniejącego w chwili jej wydania.
Sąd pierwszej instancji powołał ten pogląd niewłaściwie i niezgodnie z jego ra-
cją. Przede wszystkim został on pierwotnie wypowiedziany na gruncie sporu o rentę
z tytułu niezdolności do pracy, w którym badanie legalności decyzji i orzekanie o niej
możliwe jest tylko przy uwzględnieniu stanu faktycznego i prawnego istniejącego w
chwili wydawania decyzji, gdyż w tych sprawach postępowanie dowodowe przed są-
dem jest tylko postępowaniem sprawdzającym, weryfikującym ustalenia dokonane
przez organ rentowy. Sąd może zmienić decyzję i orzec co do istoty sprawy tylko w
razie stwierdzenia, że organ rentowy - wydając decyzję - uchybił prawu formalnemu
lub materialnemu, i jedynie w takim zakresie przysługują mu kompetencje względem
orzeczenia o świadczeniu przez organ rentowy. Nie może natomiast tego organu
zastępować i zmienić decyzji wskutek ustalenia spełnienia warunków nabycia prawa
do renty w czasie postępowania odwoławczego. Takie wnioski potwierdza treść art.
477 § 4 k.p.c.
Zakres kognicji sądu odwoławczego w sporach o świadczenia z ubezpieczenia
społecznego, do których prawo nie zostało uzależnione od stwierdzenia niezdolności
do pracy, jest inny. We wszystkich tych sprawach postępowanie w sprawach doty-
czących ubezpieczeń społecznych ma charakter odwoławczy, z możliwością zgło-
szenia nowych faktów i dowodów, niebędących dotychczas przedmiotem postępo-
wania administracyjnego, które mogą stanowić podstawę orzeczenia sądowego (por.
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 sierpnia 1981 r., I PR 64/81, OSNCP 1982 nr 1,
poz. 19). W tym sensie dochodzi do zmiany charakteru postępowania rentowego z
administracyjno-sądowego na wyłącznie sądowy.
Postępowanie dowodowe przed sądem rozpoznającym sprawy z zakresu
ubezpieczeń społecznych regulowane przepisami Kodeksu postępowania cywilnego
zawierającymi odstępstwa od ogólnych zasad postępowania dowodowego, z
uwzględnieniem dążenia do pełnego wyświetlenia podłoża sprawy oraz wszech-
stronnego rozważenia wszystkich kwestii spornych. Nie są w tym zakresie wyłączone
- w związku ze staraniami o ustalenie prawa do wcześniejszej emerytury - wątpliwo-
ści co do oceny warunków wykonywania pracy, które mogą być usunięte za pomocą
wszelkich środków dowodowych (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 30 marca
7
2000 r., II UKN 446/99, OSNAPiUS 2001 nr 18, poz. 562; z dnia 8 kwietnia 1999 r., II
UKN 619/98, OSNAPiUS 2000 nr 11, poz. 439, OSP 2002 nr 2, poz. 26 z glosą
aprobującą T. Bińczyckiej-Majewskiej; z dnia 8 grudnia 1998 r., II UKN 357/98,
OSNAPiUS 2000 nr 3, poz. 112 oraz niepublikowane uchwały Sądu Najwyższego z
dnia 10 marca 1984 r., III UZP 6/84 i z dnia 21 września 1984 r., III UZP 48/84). Nie
jest też wyłączone stosowanie w postępowaniu w sprawach z zakresu ubezpieczeń
społecznych art. 316 § 1 k.p.c., co oznacza, że wydając wyrok, sąd musi uwzględnić
okoliczności powstałe przed zamknięciem rozprawy (por. wyroki Sądu Najwyższego
z dnia 10 marca 1998 r., II UKN 555/97, OSNAPiUS 1999 nr 5, poz. 81, z dnia 7 lu-
tego 2002 r., II UKN 13/01, OSNP 2003 nr 22, poz. 549 oraz z dnia 2 sierpnia 2007
r., III UK 25/07, OSNP 2008 nr 19-20, poz. 293).
W tych okolicznościach błędne i nieznajdujące oparcia w zacytowanych orze-
czeniach Sądu Najwyższego było stwierdzenie Sądu drugiej instancji o ocenianiu
legalności zaskarżonej decyzji „w pryzmacie wówczas zgromadzonych dokumen-
tów".
W szczególnym stanie faktycznym sprawy, w chwili wyrokowania przez Sąd
drugiej instancji stało się bezsporne, że ogólny czas pracy skarżącego w szczegól-
nych warunkach - wyłączając nawet okres pracy w charakterze pomocnika maszyni-
sty - znacznie przekraczał wymagane 15 lat, co uzasadniało przyznanie prawa do
emerytury już z chwilą ukończenia przez niego 60 roku życia, zważywszy, że o
uprawnieniu do emerytury dla pracowników zatrudnionych w szczególnych warun-
kach lub w szczególnym charakterze decyduje łączne spełnienie wszystkich warun-
ków określonych prawem oraz stan dowodów nie z chwili wydania decyzji, lecz wyro-
kowania przez sąd odwoławczy. Ze względu na deklaratywny charakter tych orze-
czeń, o powstaniu prawa do świadczeń nie decyduje także data zgłoszenia wniosku,
mająca znaczenie wyłącznie przy ustaleniu terminu początkowego ich wypłaty.
Mając to na względzie, Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji (art. 39815 § 1
k.p.c.).
========================================