Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 27 stycznia 2009 r.
II PK 145/08
Roszczenie o odszkodowanie z tytułu utraty prawa do nieodpłatnego na-
bycia akcji nie ulega przedawnieniu na zasadach określonych w art. 291 § 1
k.p.
Przewodniczący SSN Romualda Spyt, Sędziowie SN: Beata Gudowska, Józef
Iwulski (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 27 stycznia
2009 r. sprawy z powództwa Eugenii J. przeciwko Powszechnej Kasie Oszczędności
Bank Polski S.A. Oddział w Ś., Skarbowi Państwa reprezentowanemu przez Ministra
Skarbu Państwa w Warszawie o zapłatę, na skutek skargi kasacyjnej powódki od
wyroku Sądu Okręgowego w Poznaniu z dnia 21 grudnia 2007 r. [...]
o d d a l i ł skargę kasacyjną, odstąpił od obciążania powódki kosztami po-
stępowania kasacyjnego poniesionymi przez pozwanych.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Rejonowy-Sąd Pracy w Śremie w sprawie z powództwa Eugenii J. prze-
ciwko Skarbowi Państwa-Ministrowi Skarbu Państwa i Powszechnej Kasie Oszczęd-
ności Bankowi Polskiemu SA Oddział w Ś. o odszkodowanie wyrokiem z dnia 13
września 2007 r. [...]: 1) zasądził od pozwanego Banku PKO BP S. na rzecz powódki
kwotę 47.435 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 27 czerwca 2005 r. do dnia zapłaty,
2) oddalił powództwo w stosunku do pozwanego Skarbu Państwa-Ministra Skarbu
Państwa oraz 3) zasądził od pozwanego Banku PKO BP SA na rzecz powódki kwotę
2.400 zł tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego.
Sąd Rejonowy ustalił, że powódka była pracownikiem PKO BP SA Oddział w
Ś. przez okres 12 lat, 6 miesięcy i 2 dni. Z uwagi na ten staż pracy powódce przysłu-
giwało prawo do nieodpłatnego nabycia 1.790 akcji Banku PKO BP SA. Skarb Pań-
stwa reprezentowany przez Ministra Skarbu Państwa na podstawie umowy zawartej
2
w dniu 28 czerwca 2000 r. zlecił pozwanemu Bankowi przeprowadzenie czynności
techniczno-organizacyjnych związanych z nieodpłatnym udostępnieniem uprawnio-
nym pracownikom akcji tego Banku. W dziennikach „Rzeczpospolita" oraz „Gazeta
Wyborcza" opublikowano ogłoszenia wzywające uprawnionych pracowników do skła-
dania pisemnych oświadczeń o zamiarze nieodpłatnego nabycia akcji. W dniu 21
grudnia 2004 r. powódka zgłosiła pozwanemu Bankowi, że nie została umieszczona
na liście osób uprawnionych do otrzymania akcji. Wcześniej, na spotkaniu wigilijnym
w grudniu 2000 r. pracownice pozwanego Banku ustaliły, że powódka nie została
ujęta na liście osób uprawnionych do otrzymania akcji, a stało się to prawdopodobnie
omyłkowo z powodu pominięcia jej teczki personalnej. Na liście uprawnionych znaj-
dowały się trzy kobiety noszące nazwisko J., wśród których nie figurowała powódka.
Teczkę powódki odnaleziono wśród teczek pracowników niepracujących już u pozwa-
nego. Gdyby teczka nie została pominięta, powódka miałaby przydzielone akcje. Je-
dynym sposobem powiadamiania uprawnionych o prawie nieodpłatnego otrzymania
akcji były komunikaty pozwanego Banku. Powódka od 1985 r. do chwili obecnej po-
siada rachunek bankowy prowadzony w oddziale pozwanego w Ś. O zakończeniu
procedury prywatyzacyjnej powódka dowiedziała się od dyrektora na spotkaniu opłat-
kowym w 2000 r. Gdy okazało się, że przyczyną pominięcia powódki było prawdopo-
dobnie pomyłkowe odłożenie jej akt, dyrektor zgodził się na złożenie przez powódkę
oświadczenia o objęciu akcji po terminie i na wydanie zaświadczenia o jej okresie
zatrudnienia. Powódka w latach 1999-2000 pracowała w pozwanym Banku na pod-
stawie umów zlecenia. Komunikat Banku datowany na 3 sierpnia 2000 r. informował
o możliwości nabywania akcji przez uprawnionych i został wywieszony w placówkach
pozwanego. Oświadczenia o zamiarze nabycia akcji osoby uprawnione składały, za-
sadniczo, w sierpniu 2000 r. oraz na początku września 2000 r. Sześciomiesięczny
termin liczony od dnia wpisania Banku do rejestru handlowego, a przeznaczony na
realizację przez pracowników roszczenia o nieodpłatne nabycie akcji prywatyzowa-
nego banku upływał w dniu 12 października 2000 r.
Sąd Rejonowy uznał żądanie pozwu za uzasadnione w całości, gdyż uznał, że
w toku realizacji procesu prywatyzacji pozwany Bank nie dochował należytej staran-
ności. Po pierwsze, Bank zamieścił informację o możliwości nieodpłatnego nabycia
akcji tylko w prasie centralnej, a nie lokalnej - jak tego wymagała ustawa - bowiem w
powiecie ś. ani „Gazeta Wyborcza", ani „Rzeczpospolita" nie mają wydań lokalnych,
a komunikaty zawierające stosowną informację wywieszono w placówkach Banku
3
zbyt późno, co ograniczało uprawnionym możliwość zapoznania się z ich treścią. Po
drugie, pozwany nie dopełnił swoich obowiązków jako pracodawca w zakresie powia-
domienia powódki o jej prawach. Chociaż powódka była emerytką, to w latach 1999-
2000 pozwany Bank kilkakrotnie zatrudniał ją na podstawie umów cywilnoprawnych.
W ocenie Sądu Rejonowego, skoro powódka w tym okresie wykonywała czynności
kasjera (typowe dla stanowiska pracowniczego), to mogła być z łatwością powiado-
miona przez pozwanego o przysługującym jej uprawnieniu do objęcia akcji, „zwłasz-
cza że pozwany obchodził przepisy Kodeksu pracy zatrudniając osoby na podstawie
umów zlecenia zamiast umów o pracę". Takie zachowanie pozwanego nie zwalniało
go od dbałości o interesy „faktycznej pracownicy". Również omyłkowe odłożenie
teczki personalnej powódki nie stanowi usprawiedliwienia dla pozwanego. Zdaniem
Sądu Rejonowego, podniesiony przez pozwanego zarzut przedawnienia nie jest uza-
sadniony, ale w razie jego rozważenia „pozwany uzyskałby nieuzasadnione korzyści
jako premię za niestaranność w wykonywaniu zleconych w procesie prywatyzacji
zadań". Sąd Rejonowy wywiódł, że zasadniczym celem procesu prywatyzacji było
jego prowadzenie w ten sposób, aby umożliwić dotarcie z informacją do wszystkich
uprawnionych po to, by mogli skorzystać z przysługującego im ustawowo prawa.
Skoro pozwany Bank nie wywiązał się z tego zadania, to zasadne było obciążenie go
obowiązkiem zapłaty odszkodowania na rzecz powódki. W ocenie Sądu pierwszej
instancji, pozwany Skarb Państwa nie ponosi odpowiedzialności odszkodowawczej
względem powódki, stąd też powództwo w części skierowanej wobec tego pozwa-
nego podlegało oddaleniu.
Apelację od całości wyroku Sądu Rejonowego wniósł pozwany Bank (po-
wódka nie wniosła apelacji). Wyrokiem z dnia 21 grudnia 2007 r. [...] Sąd Okręgowy-
Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Poznaniu: 1) zmienił wyrok Sądu Rejono-
wego w punkcie pierwszym i trzecim w ten sposób, że oddalił powództwo i zasądził
od powódki na rzecz pozwanego Banku 3.630 zł tytułem zwrotu kosztów procesu za
obie instancje, 2) odrzucił apelację skierowaną przeciwko punktowi drugiemu wyroku
Sądu Rejonowego, 3) oddalił wniosek pozwanego Skarbu Państwa-Ministra Skarbu
Państwa o zasądzenie kosztów procesu za instancję odwoławczą. Sąd odwoławczy
uznał, że Sąd pierwszej instancji przeprowadził analizę materiału dowodowego w
sposób wybiórczy oraz dowolny. Dlatego Sąd drugiej instancji poczynił własne ustale-
nia faktyczne, w ramach których przyjął, że w dniu 3 sierpnia 2000 r. w siedzibie od-
działu PKO BP SA w Ś. wywieszono komunikat informujący pracowników, gdzie
4
można odebrać wzory oświadczeń w sprawie nieodpłatnego nabycia akcji Banku.
Komunikat wyjaśniał, czego dotyczą te oświadczenia oraz gdzie i kiedy należy je zło-
żyć po wypełnieniu. Pracownicy oraz byli pracownicy pozwanego, którzy pojawiali się
w oddziale, wzajemnie powiadamiali się o możliwości nieodpłatnego nabycia akcji.
Zazwyczaj pracownicy nie zatrzymywali się przy tablicy ogłoszeń. Publikacja ogło-
szeń prasowych wzywających uprawione osoby do składania pisemnych oświadczeń
o zamiarze nieodpłatnego nabycia akcji miała miejsce w weekendowych wydaniach
dzienników „Rzeczpospolita" i „Gazeta Wyborcza" w dniach 3-4 czerwca 2000 r.
Spółka PKO BP SA została wpisana do rejestru handlowego w dniu 12 kwietnia 2000
r., w związku z czym termin do składania oświadczeń w sprawie objęcia akcji mijał w
dniu 12 października 2000 r. Z kolei termin na sporządzenie list uprawnionych do ob-
jęcia akcji upływał 26 października 2000 r., a termin składania pisemnych reklamacji
w sprawie pominięcia na liście uprawnionych wynosił 14 dni od dnia wywieszenia
listy. Służby pozwanego Banku przygotowywały teczki osobowe potencjalnych osób
uprawnionych do nabycia akcji. Emerytów nie zawiadamiano w żaden dodatkowy
sposób o możliwości złożenia oświadczeń w przedmiocie nieodpłatnego nabycia ak-
cji. Powódka nie złożyła w terminie takiego oświadczenia ani też nie wniosła reklama-
cji. Pozwany wywiesił na tablicach ogłoszeń komunikat zawierający imienną listę
uprawnionych do nieodpłatnego nabycia akcji oraz informację o możliwości złożenia
reklamacji w terminie do dnia 9 listopada 2000 r. Podczas spotkania wigilijnego w
grudniu 2000 r. powódka dowiedziała się, że emerytowani pracownicy Banku złożyli
oświadczenia o zamiarze nieodpłatnego nabycia akcji. Powódce wydano druk takie-
go oświadczenia, który po wypełnieniu przekazała pozwanemu. Pismem z dnia 21
grudnia 2004 r. powódka zwróciła się do Centrum Obsługi Kadrowo-Płacowej PKO
BP S.A. w W. z wnioskiem o umieszczenie jej na liście uprawnionych do nieodpłat-
nego nabycia akcji spółki. Wniosek ten został rozpatrzony negatywnie. Uprawnieni
pracownicy nabyli 99,5% akcji Banku.
Zdaniem Sądu Okręgowego, całokształt materiału dowodowego sprawy (zło-
żone przez obydwu pozwanych dokumenty, zeznania świadków oraz statystyka doty-
cząca procesu prywatyzacji) prowadzi do wniosków przeciwnych niż przyjęte przez
Sąd Rejonowy. Pozwany Bank prawidłowo wykonał wszelkie obowiązki związane z
nieodpłatnym udostępnieniem akcji. Sąd Okręgowy stwierdził, że na powódce - jako
poszkodowanej wskutek utraty prawa do nieodpłatnego nabycia akcji - spoczywał
ciężar udowodnienia, iż pozwani nie wykonali lub nienależycie wykonali spoczywa-
5
jące na nich obowiązki. Powódka powinna też wykazać istnienie normalnego związku
przyczynowego między szkodą, a niewykonaniem zobowiązania. Zdaniem Sądu od-
woławczego, pozwany Bank zamieścił obwieszczenie w prasie lokalnej, bowiem „Ga-
zeta Wyborcza" obejmuje nie tylko część ogólnopolską, ale i część lokalną. „Czytel-
nik takiego dziennika jest zainteresowany lekturą całości czasopisma, a w każdym
razie ma możliwość przejrzenia całości". Okres od opublikowania komunikatu do
upływu terminu na złożenie oświadczenia w sprawie objęcia akcji wynosił cztery mie-
siące, czyli wystarczająco długo „by nawet jeżeli gazety się nie czyta dotrzeć do tej
wiadomości". Sąd Okręgowy podniósł, że w oparciu o przeczytane obwieszczenie w
„Gazecie Wyborczej" świadek Andrzej J. dowiedział się o możliwości złożenia
oświadczenia o zamiarze nieodpłatnego nabycia akcji. Sąd odwoławczy przyznał po-
wódce rację, że pozwany Bank, zamieszczając obwieszczenie prasowe w swoim
imieniu, działał bez prawnego umocowania (bowiem pisemną umowę pomiędzy
Skarbem Państwa, a Bankiem zawarto 28 czerwca 2000 r., podczas gdy
obwieszczenie ukazało się prawie miesiąc wcześniej). Takie zachowanie Banku
„działało" jednak wyłącznie na korzyść potencjalnie uprawnionych do nabycia akcji.
Dzięki temu powódka miała więcej czasu, aby dotrzeć do potrzebnej informacji. Osta-
tecznie, wadliwe działania pozwanych wywoływały w sferze uprawnień powódki wy-
łącznie konsekwencje pozytywne. Stąd też bezzasadne jest twierdzenie, że pomię-
dzy tymi uchybieniami, a szkodą powódki istnieje związek przyczynowo-skutkowy.
Okoliczność, że osoby uprawnione nie zatrzymywały się przy tablicy ogłoszeń w pla-
cówce Banku i nie czytały znajdujących się tam komunikatów informujących w przy-
stępnej formie o ostatecznym terminie przewidzianym na złożenie oświadczenia o
zamiarze nabycia akcji, nie może prowadzić do wniosku, że pozwany Bank nienale-
życie wypełnił ciążący na nim obowiązek informacyjny. Treść komunikatu była spo-
rządzona w prostej formie, co ułatwiało wszystkim zainteresowanym jej zrozumienie,
niezależnie od ich poziomu wykształcenia. Od momentu wywieszenia komunikatu na
tablicy ogłoszeń do upływu terminu składania oświadczeń upłynęły dwa miesiące,
zaś pracownicy Banku w rozmowach przekazywali sobie informację na temat możli-
wości nieodpłatnego nabycia akcji. Niezależnie od tego, powódka miała realne możli-
wości uzyskania informacji na temat nieodpłatnego objęcia akcji - takiego samego jak
przesłuchani w sprawie świadkowie - bowiem posiadała rachunek bankowy w od-
dziale Banku oraz świadczyła tam pracę. Wszystkie te okoliczności - zdaniem Sądu
Okręgowego - wskazują na to, że pozwany Bank w sposób prawidłowy, z odpowied-
6
nim wyprzedzeniem czasowym zrealizował ciążące na nim obowiązki zawiadomienia
uprawnionych o możliwości złożenia oświadczeń o zamiarze nabycia akcji. Skoro
zobowiązany do zapłaty odszkodowania ponosi odpowiedzialność tylko za normalne
następstwa działania lub zaniechania, z którego szkoda wynikła, zaś postępowanie
dowodowe wykazało, że szkoda powódki (równowartość utraconych akcji) nie po-
wstała z winy pozwanych, to powództwo podlegało oddaleniu na podstawie art. 471
k.c. w związku z art. 300 k.p. Sąd odwoławczy dodatkowo uznał, że roszczenie do-
chodzone przez powódkę podlegało oddaleniu także z uwagi na jego przedawnienie,
gdyż przewidziany w art. 291 § 1 k.p. trzyletni termin przedawnienia, rozpoczęty 13
października 2000 r., upłynął z dniem 13 października 2003 r., zaś powódka złożyła
pozew dopiero w dniu 27 czerwca 2005 r. Sąd drugiej instancji stwierdził, że apelacja
pozwanego Banku w części dotyczącej oddalenia przez Sąd Rejonowy powództwa
względem Skarbu Państwa, z uwagi na niezaskarżenie przez powódkę tego rozstrzy-
gnięcia, podlega odrzuceniu jako niedopuszczalna (art. 373 k.p.c.).
Od wyroku Sądu Okręgowego w całości skargę kasacyjną wniosła powódka,
zarzucając naruszenie: 1) art. 38 ust. 1 ustawy z dnia 30 sierpnia 1996 r. o komercja-
lizacji prywatyzacji (jednolity tekst: Dz.U. z 2002 r. Nr 171, poz. 1397 ze zm.) w
związku z § 3 ust. 1 rozporządzenia Ministra Skarbu Państwa z dnia 3 kwietnia 1997
r. w sprawie szczegółowych zasad podziału uprawnionych pracowników na grupy,
ustalania liczby akcji przypadających na każdą z tych grup oraz trybu nabywania ak-
cji przez uprawnionych pracowników (Dz.U. Nr 33, poz. 200) oraz art. 354 i art. 471
k.c. w związku z art. 361 k.c. przez ich błędną wykładnię polegającą na przyjęciu, że
„normatywny zakres regulacji przepisu § 3 ust. 1 rozporządzenia nie zakreślał wiążą-
co obowiązków pozwanego pracodawcy i pozwalał na dowolność wyboru sposobu
ich realizacji sprowadzającego się do: dowolnego określenia terminu wzywania
uprawnionych pracowników do złożenia oświadczeń o zamiarze nieodpłatnego naby-
cia akcji pozwanego pracodawcy, w sytuacji gdy wezwanie to powinno nastąpić nie-
zwłocznie, pominięcia publikacji ogłoszenia wezwania uprawnionych pracowników do
składania oświadczeń w dzienniku lokalnym, dowolnego określenia terminu przyjmo-
wania owych oświadczeń od uprawnionych pracowników", 2) § 3 ust. 1 powołanego
wyżej rozporządzenia Ministra Skarbu Państwa wskutek przyjęcia, że wezwanie
uprawnionych pracowników do składania oświadczeń o zamiarze nieodpłatnego na-
bycia akcji zostało dokonane przez PKO BP SA w sposób zgodny z prawem, przy
braku przepisów szczególnych zezwalających Ministrowi Skarbu Państwa na zlece-
7
nie tej czynności pozwanemu, 3) art. 38 ust. 2 zdanie pierwsze ustawy o komercjali-
zacji i prywatyzacji oraz § 8 ust. 1 i 2 w związku z § 9 ust. 1 pkt 1 i pkt 3 rozporządze-
nia z dnia 3 kwietnia 1997 r. w związku z art. 363 § 2 k.c. wskutek wadliwego uzna-
nia, że przysługujące powódce roszczenie o naprawienie szkody stało się wymagal-
ne w dniu 13 października 2000 r., 4) art. 8 w związku z art. 291 § 1 k.p. polegające
na błędnej „subsumcji faktu", zgodnie z którym pracownicy pozwanego Banku poin-
formowali powódkę, że otrzyma akcje i błędne uznanie, iż podniesiony przez pozwa-
nego zarzut przedawnienia nie stanowi nadużycia prawa podmiotowego, 5) art. 78
Konstytucji w związku z art. 367 § 1 i art. 382 k.p.c. w związku z art. 233 § 1 k.p.c.
oraz art. 328 § 2 k.p.c., a także art. 112
k.p. i art. 354 k.c. polegające na uznaniu, że
przyjęty przez pozwanego indywidualny sposób informowania pracowników „nie znaj-
dował się w zakresie normowania treścią tych przepisów prawa materialnego".
W uzasadnieniu skargi powódka wywiodła w szczególności, że spoczywające
z mocy prawa na Skarbie Państwa obowiązki w zakresie niezwłocznego wezwania
uprawnionych pracowników do składania oświadczeń o nieodpłatnym nabyciu akcji,
scedowane na PKO BP SA, nie zostały wykonane ani przez Skarb Państwa, ani
przez Bank, co pozostawało w związku przyczynowym ze spóźnionym o dwa mie-
siące złożeniem przez powódkę oświadczenia o zamiarze nabycia akcji. Istnienia
związku przyczynowego powódka upatruje w fakcie powzięcia wiadomości o koniecz-
ności złożenia oświadczenia w sprawie objęcia akcji w niedługim czasie po zakoń-
czeniu terminu przeznaczonego do składania tych oświadczeń. Według skarżącej,
gdyby pozwany Bank wykonał ciążące na nim obowiązki informacyjne w sposób
zgodny z treścią ciążącego na nim zobowiązania (zwłaszcza w dzienniku o zasięgu
lokalnym) i uczynił to niezwłocznie, to powódka miałaby znacznie więcej możliwości,
aby dowiedzieć się o konieczności złożenia przedmiotowego oświadczenia, nawet
przy uwzględnieniu, że może nie czytać gazet. Tymczasem przez pierwsze dwa mie-
siące biegu terminu nie uczyniono nic, by wezwać uprawnionych do składania
oświadczeń. Przyjęte przez Sąd Okręgowy założenie, że powódka nie dowiedziała
się o konieczności złożenia oświadczenia tylko dlatego, iż nie interesowała się swo-
imi sprawami, gdyż pozwany wykonał ciążące na nim obowiązki prawidłowo, sprowa-
dza się w istocie do nieuzasadnionego przerzucenia na powódkę odpowiedzialności
za niewątpliwe uchybienia terminom przez obie strony pozwane. Skarżąca podkre-
śliła, że umowa pomiędzy Skarbem Państwa a Bankiem została zawarta w dniu 28
czerwca 2000 r., czyli już po zamieszczeniu stosownych obwieszczeń w prasie ogól-
8
nopolskiej, co nie pozostaje bez wpływu na ocenę prawidłowości wykonania tej czyn-
ności przez pozwany Bank. Ponadto, biorąc pod uwagę, że umowa ta nakładała na
Bank ściśle określone obowiązki „publikacyjne", pozwany Bank był zobowiązany je
wykonać, między innymi przez ponowne opublikowanie wezwań w prasie ogólnopol-
skiej i lokalnej, czego nigdy nie uczynił. Zdaniem powódki, uprzednio opublikowanych
ogłoszeń prasowych w żadnym wypadku nie można uznać za czynności związane z
wykonaniem powyższej umowy. Przed dniem 10 listopada 2004 r. nie mogło po stro-
nie powódki powstać roszczenie o nieodpłatne nabycie akcji, gdyż należące do
Skarbu Państwa akcje PKO BP SA zostały zbyte po raz pierwszy w tym dniu. Data ta
ma nie tylko znaczenie z punktu widzenia prawidłowego określenia wymagalności
roszczenia powódki o naprawienie szkody, ale także z punktu widzenia obiektywnej
możliwości ustalenia wysokości odszkodowania zgodnie z art. 363 § 2 k.c. Przed tym
dniem nie mogła być znana liczba przysługujących powódce akcji, których nie otrzy-
mała, toteż niemożliwe było również określenie wysokości należnego jej odszkodo-
wania. Powódka podniosła, że została zapewniona przez personel pozwanego
Banku, że „cała sprawa zostanie załatwiona pomyślnie", a o tym, że akcji nie otrzyma
dowiedziała się dopiero w grudniu 2004 r. Skoro przez cztery lata Bank utrzymywał
powódkę w błędnym przekonaniu co do tej kwestii, to ta okoliczność powinna być
poddana ocenie przy uwzględnieniu art. 8 k.p., przez ustalenie, czy podniesiony
przez pozwanego zarzut przedawnienia z art. 291 § 1 k.p. nie stanowi nadużycia
prawa podmiotowego. Pominięcie tej kwestii przez Sąd Okręgowy stanowi - w ocenie
powódki - rażące naruszenie art. 382 i art. 328 § 2 k.p.c. Jej zdaniem, Sąd Okręgo-
wy, czyniąc własne ustalenia faktyczne w miejsce ustaleń faktycznych Sądu Rejono-
wego, w sposób istotny naruszył konstytucyjną zasadę dwuinstancyjności postępo-
wania w ten sposób, że uniemożliwił powódce odniesienie się w jakikolwiek sposób
do zmienionych ustaleń. Ta wadliwość doprowadziła Sąd odwoławczy do błędnych
ustaleń faktycznych prowadzących do niezastosowania art. 112
k.p. i art. 354 k.c.
Jeżeli w oddziale pozwanego Banku zatrudniającym powódkę przyjęto zwyczaj infor-
mowania pracowników o prawie do objęcia akcji, to wykonanie przez Bank obowiąz-
ków informacyjnych powinno ten zwyczaj uwzględniać, bowiem powódka miała
prawo być informowana i wzywana do złożenia oświadczenia o zamiarze nabycia
akcji na takich samych zasadach, jak inni zatrudnieni.
W odpowiedzi na skargę kasacyjną pozwany Bank wniósł o jej oddalenie oraz
o obciążenie powódki kosztami postępowania.
9
Sąd Najwyższy wziął pod uwagę, co następuje:
W pierwszej kolejności należy stwierdzić, że powódka zaskarżyła całość roz-
strzygnięcia Sądu drugiej instancji, a więc również odrzucenie apelacji banku PKO
BP SA w części dotyczącej oddalenia przez Sąd pierwszej instancji powództwa w
stosunku do Skarbu Państwa. Skarga kasacyjna w zakresie odnoszącym się do
punktu drugiego i trzeciego wyroku Sądu Okręgowego stanowi w rzeczywistości za-
żalenie, bowiem rozstrzygnięcia te - choć zamieszczone w wyroku - są postanowie-
niami wydanymi w kwestii formalnej (odrzucenie apelacji, oddalenie wniosku o zwrot
kosztów procesu). Zażalenie to nie podlega odrzuceniu z uwagi na przekroczenie
siedmiodniowego terminu z art. 394 § 2 w związku z art. 3941
§ 3 k.p.c. oraz ze
względu na nieadekwatny do rozstrzygnięcia rodzaj środka zaskarżenia (por. posta-
nowienie Sądu Najwyższego z dnia 8 marca 2004 r., I PZ 8/04, OSNP 2005 nr 1,
poz. 9). Jednakże, rozpoznając to zażalenie, Sąd Najwyższy (tak, jak Sąd drugiej
instancji orzekający w postępowaniu apelacyjnym) jest związany zarzutami dotyczą-
cymi naruszenia prawa procesowego (uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Naj-
wyższego z dnia 31 stycznia 2008 r., III CZP 49/07, OSNC 2008 nr 6, poz. 55). Ża-
den z powołanych w skardze kasacyjnej (zażaleniu) zarzutów nie dotyczy rozstrzy-
gnięcia Sądu Okręgowego zawartego w punktach 2 i 3 zaskarżonego wyroku, Sąd
Najwyższy zaś rozpoznaje skargę wyłącznie w granicach wyznaczonych podstawami
kasacyjnymi, skonkretyzowanymi zarzutami oraz ich uzasadnieniem (art. 39813
§ 1
k.p.c.). Zatem skarga kasacyjna (zażalenie) w tej części - z uwagi na brak jakichkol-
wiek zarzutów - jest oczywiście bezzasadna i podlega oddaleniu. Oznacza to, że
poza zakresem rozpoznania pozostają zarzuty skargi odnoszące się do ewentualnej
odpowiedzialności Skarbu Państwa. W stosunku do tego pozwanego Sąd pierwszej
instancji oddalił powództwo i tego rozstrzygnięcia powódka nie zaskarżyła apelacją.
Apelacja pozwanego Banku została natomiast w tym zakresie odrzucona, co było
zresztą trafnym rozstrzygnięciem (por. np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24
czerwca 1998 r., I PKN 169/98, OSNAPiUS 1999 nr 13, poz. 423; OSP 2002 nr 1,
poz. 8 z glosą M. Gersdorf).
Co się tyczy rozstrzygnięcia odnośnie do roszczenia skierowanego wobec po-
zwanego Banku, skarga nie jest uzasadniona, mimo że niektóre z podniesionych
przez skarżącą argumentów zasługują na aprobatę.
10
Nie można uznać za usprawiedliwione wskazanych przez powódkę zarzutów
obrazy prawa procesowego (art. 367 § 1 i art. 382 k.p.c. w związku z art. 233 § 1
k.p.c. oraz art. 328 § 2 k.p.c.), co - jej zdaniem - naruszyło również konstytucyjną
zasadę dwuinstancyjności postępowania sądowego (art. 78 Konstytucji RP). Sąd
Okręgowy jedynie częściowo zmienił (uzupełnił) ustalenia faktyczne Sądu Rejono-
wego, a był do tego uprawniony, co zostało szczegółowo wyjaśnione w uchwale
składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 23 marca 1999 r., III CZP 59/98
(OSNC 1999 nr 7-8, poz. 124). Wobec tego ustalenia faktyczne poczynione przez
Sąd odwoławczy są miarodajne dla dokonania oceny kasacyjnych zarzutów obrazy
prawa materialnego (art. 39813
§ 2 k.p.c.).
Zarzut naruszenia art. 291 § 1 k.p. (w ostatecznym rozrachunku) jest trafny,
choć z innych przyczyn niż powołane w skardze kasacyjnej. Przepis ten dotyczy bo-
wiem (wyłącznie) roszczeń ze stosunku pracy. Wprawdzie sprawy z powództwa pra-
cownika (byłego pracownika, jego następcy prawnego) przeciwko Skarbowi
Państwa-Ministrowi Skarbu Państwa lub pracodawcy (byłemu pracodawcy) związane
z utratą prawa do nieodpłatnego nabycia akcji są (w znaczeniu procesowym) spra-
wami z zakresu prawa pracy w rozumieniu art. 476 § 1 pkt 1 k.p.c., ale jako sprawy o
roszczenia związane ze stosunkiem pracy (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6
sierpnia 1998 r., III ZP 24/98, OSNAPiUS 1999 nr 17, poz. 545; OSP 2000 nr 2, poz.
31 z glosą J. Brola; Glosa 2000 nr 1, s. 16 z glosą M. Przychodzkiego oraz uchwała z
dnia 28 kwietnia 2004 r., III CZP 19/04, OSNC 2005 nr 6, poz. 105). Nie można jed-
nak przyjąć, aby obowiązki pracodawcy dotyczące procedury nieodpłatnego
udostępniania akcji były objęte treścią stosunku pracy, a tym samym, aby roszczenia
wywodzone z naruszenia tych obowiązków były roszczeniami ze stosunku pracy (w
znaczeniu materialnoprawnym). Podstawę tych roszczeń stanowią przepisy prawa
cywilnego (por. uchwały Sądu Najwyższego z dnia 26 lipca 1974 r., III PZP 22/74,
OSNCP 1975, nr 2, poz. 23 i z dnia 26 czerwca 2003 r., III PZP 22/02, OSNAPiUS
2003, nr 21, poz. 511 oraz wyrok z dnia 5 maja 1999 r., I PKN 7/99, OSNAPiUS
2000, nr 13, poz. 514). Z tego względu podlegają one terminom przedawnienia rosz-
czeń majątkowych wskazanym w Kodeksie cywilnym (w przypadku odszkodowania z
tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania jest to termin dzie-
sięcioletni określony w art. 118 w związku z art. 471 k.c.).
Zgodnie z art. 38 ust. 1 ustawy z dnia 30 sierpnia 1996 r. o komercjalizacji i
prywatyzacji, w brzmieniu mającym zastosowanie w sprawie, uprawnieni pracownicy
11
mogli skorzystać z prawa do nabycia nieodpłatnie akcji, o ile w ciągu sześciu miesię-
cy od dnia wpisania spółki do rejestru złożyli pisemne oświadczenie o zamiarze na-
bycia akcji. Niezłożenie oświadczenia w tym terminie powodowało utratę tego prawa.
Skoro pozwany Bank został wpisany do rejestru handlowego w dniu 12 kwietnia 2000
r., to wskazany termin upłynął w dniu 12 października 2000 r. Ponieważ powódka nie
złożyła w tym terminie stosownego oświadczenia, to utraciła prawo do nabycia akcji.
Poniosła więc szkodę. Aby jednak na podstawie art. 471 k.c. (innych podstaw ewen-
tualnej odpowiedzialności Sądy nie rozważały ani nie wskazuje ich powódka w skar-
dze kasacyjnej) powódce przysługiwało roszczenie odszkodowawcze związane z
utratą prawa do nieodpłatnego nabycia akcji, muszą wystąpić łącznie: 1) szkoda, 2)
niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania będące następstwem okolicz-
ności, za które dłużnik ponosi odpowiedzialność oraz 3) adekwatny związek przyczy-
nowy między niewykonaniem (nienależytym wykonaniem) zobowiązania, a szkodą.
Brak którejkolwiek z tych przesłanek powoduje bezzasadność roszczenia. Poniesie-
nie przez powódkę szkody w postaci niemożności objęcia akcji pozwanego Banku
nie budzi wątpliwości (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 kwietnia 2001 r., I
PKN 362/00, OSNP 2003 nr 4, poz. 97).
Spór sprowadza się do oceny, czy doszło do niewykonania (nienależytego wy-
konania) zobowiązania Banku w zakresie zawiadomienia powódki o możliwości zło-
żenia oświadczenia w przedmiocie objęcia akcji oraz, czy istnieje związek przyczy-
nowy pomiędzy niewykonaniem (nienależytym wykonaniem) tego zobowiązania a
szkodą. Sąd Najwyższy uznaje trafność niektórych argumentów powódki, co do nie-
należytego wywiązania się pozwanego Banku z zobowiązania w zakresie powiado-
mienia uprawnionych pracowników o możliwości i trybie składania oświadczeń o
zamiarze nieodpłatnego nabycia akcji. Swoistym uchybieniem było zamieszczenie
przez Bank obwieszczeń prasowych zanim doszło do zawarcia umowy ze Skarbem
Państwa. W myśl § 3 ust. 1 rozporządzenia Ministra Skarbu Państwa z dnia 3 kwiet-
nia 1997 r., obowiązek wezwania uprawnionych pracowników spoczywał na Ministrze
Skarbu Państwa, który powinien tego dokonać niezwłocznie po sporządzeniu aktu
komercjalizacji. Obowiązek ten został „przeniesiony" na pozwany Bank dopiero w
umowie z dnia 28 czerwca 2000 r. Do tego czasu - choć od momentu wpisania po-
zwanego Banku do rejestru (12 kwietnia 2000 r.) upłynęło prawie 3 miesiące - Skarb
Państwa nie podjął żadnych czynności zmierzających do poinformowania zaintereso-
wanych pracowników o możliwości objęcia akcji. Nawet przy przyjętym przez Sąd
12
odwoławczy założeniu, że ogłoszenia prasowe Banku, które ukazały się w dniach 3-4
czerwca 2000 r. (w istocie bez umocowania prawnego), działały „jedynie na korzyść"
uprawnionych (skoro mieli dzięki temu więcej czasu na zapoznanie się z zasadami
dotyczącymi objęcia akcji), nie można uznać, iż skierowanie do publikacji prasowej
tych ogłoszeń na początku czerwca 2000 r. nastąpiło „niezwłocznie". Oznacza to, że
naruszony został obowiązek „niezwłocznego" wezwania uprawnionych pracowników
określony w § 3 ust. 1 wskazanego rozporządzenia, co obciąża przede wszystkim
Skarb Państwa (to, jak wyżej wskazano pozostaje poza zakresem merytorycznego
rozpoznania skargi), ale także pozwany Bank, który przyjął na siebie wykonanie tego
obowiązku. Sąd Najwyższy nie podziela też poglądu Sądu Okręgowego, że
obwieszczenia dokonane przez Bank czyniły zadość wymaganiu określonemu w § 3
ust. 2 rozporządzenia. Przepis ten jednoznacznie stanowi, że wezwanie uprawnio-
nych pracowników powinno być dokonane za pośrednictwem ogłoszenia w dzienniku
o zasięgu ogólnokrajowym i dzienniku lokalnym oraz przez wywieszenie ogłoszenia
w siedzibie spółki i we wszystkich jej zakładach lub oddziałach (mogło być także
rozpowszechniane w inny zwyczajowo przyjęty sposób). Ustalenie, że ogłoszenie
Banku ukazało się w „module ogólnopolskim dziennika Gazeta Wyborcza" oznacza,
iż wymaganie zawarte w § 3 ust. 2 rozporządzenia nie zostało spełnione, bowiem
ogłoszenia ukazały się w dwóch ogólnopolskich dziennikach, zamiast - jak tego wy-
maga przepis - zarówno w prasie ogólnokrajowej, jak i lokalnej. Uchybieniem
„niezwłocznego" wezwania uprawnionych pracowników do składania oświadczeń
było również wywieszenie komunikatu przez Bank w siedzibie jego oddziału w Ś. do-
piero w dniu 3 sierpnia 2000 r., czyli po upływie ponad trzech miesięcy od wpisu do
rejestru, na dwa miesiące przed upływem terminu przeznaczonego na złożenie
oświadczeń (12 października 2000 r.).
Mimo tego, skarga powódki nie może być uwzględniona, bowiem nie podnie-
siono w niej skutecznego zarzutu przeciwko przyjętej przez Sąd odwoławczy ocenie
o braku adekwatnego związku przyczynowego pomiędzy szkodą, a nienależytym
wykonaniem zobowiązania. W skardze powołano wprawdzie zarzut naruszenia odpo-
wiedniego przepisu (art. 361 k.c.), ale w powiązaniu z innymi przepisami i z
argumentacją dotyczącą nienależytego wykonania zobowiązania, a nie istnienia
związku przyczynowego. W ogólności ocena istnienia związku przyczynowego może
podlegać kontroli kasacyjnej w ramach zarzutu naruszenia prawa materialnego (por.
wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 25 kwietnia 1997 r., I CKN 60/97, OSNC 1997 nr
13
11, poz. 173 oraz z dnia 21 maja 2003 r., IV CKN 166/01, LEX nr 146436), ale wy-
maga to odpowiedniego uzasadnienia takiej podstawy. Sąd drugiej instancji wykluczył
istnienie związku przyczynowo-skutkowego pomiędzy szkodą skarżącej, a działa-
niami Banku (choćby stanowiły one nienależyte wykonanie zobowiązania), a powód-
ka tej oceny skutecznie nie podważyła. Skarżąca powołuje się w istocie na argumen-
tację przedstawioną w uzasadnieniu wyroku z dnia 22 sierpnia 2003 r., I PK 272/02
(OSNP 2004 nr 17, poz. 296). Nie dostrzega jednak istotnych różnic pomiędzy sta-
nem faktycznym będącym podstawą orzeczenia w tej sprawie, a podstawą faktyczną
rozpoznawanej sprawy. W sprawie, w której zapadł wyrok z dnia 22 sierpnia 2003 r. (I
PK 272/02) ustalono bowiem, że wymagane przez prawo obwieszczenie wzywające
do złożenia oświadczeń o nabyciu akcji zostało ogłoszone dopiero na 12 dni przed
upływem terminu przewidzianego dla osób uprawnionych. W rozpoznawanej sprawie
natomiast wymagane obwieszczenia prasowe oraz komunikat na tablicy ogłoszeń zo-
stały dokonane odpowiednio na cztery i na dwa miesiące przed upływem terminu.
Nadto zostało ustalone, że w tym czasie powódka na podstawie umowy zlecenia
świadczyła pracę na rzecz pozwanego (była kasjerką w oddziale PKO BP SA w Ś.),
mogła więc z łatwością dowiedzieć się o sposobie i terminie składania oświadczeń.
Trafna jest więc ocena, że powódka nie dochowała należytej staranności w dbałości
o swoje interesy. Nie da się bowiem racjonalnie uznać, że osoba zatrudniona w pla-
cówce prywatyzowanego banku nie dowiedziała się o sposobie i terminie składania
oświadczeń o zamiarze nabycia akcji dlatego, że ogłoszenia o tym zostały dokonane
z opóźnieniem. W szczególności dotyczy to obwieszczenia na tablicy ogłoszeń w
siedzibie oddziału pozwanego, które zostało dokonane z takim wyprzedzeniem, że
zapewniało w dostatecznym stopniu realizację uprawnienia (o czym świadczy
zwłaszcza to, że zostały one zrealizowane prawie przez wszystkich uprawnionych).
Nieskuteczny jest też zarzut niezastosowania ogólnych norm zawartych w art. 112
k.p. i art. 354 k.c. Sąd drugiej instancji nie tylko - wbrew twierdzeniom skargi - nie
ustalił, że w oddziale pozwanego Banku przyjęto zwyczaj informowania pracowników
o prawie do objęcia akcji, ale odwrotnie ustalił, że takich indywidualnych zawiado-
mień (pouczeń) nie było i uznał, że pozwany nie miał obowiązku ich udzielania.
Szkoda po stronie powódki powstała więc z innych przyczyn niż zachowanie pozwa-
nego (wskutek zaniechania powódki), co trafnie zostało uznane przez Sąd drugiej
instancji jako niewykazanie istnienia adekwatnego związku przyczynowego między
szkodą, a niewłaściwym wykonaniem zobowiązania. Bierność pracownika w realiza-
14
cji uprawnienia do nieodpłatnego nabycia akcji, który z własnej winy zaniechał
terminowego zawarcia umowy o nabyciu tych akcji (złożenia oświadczenia o zamia-
rze nabycia akcji), wskutek czego jego uprawnienie wygasło, wyłącza dochodzenie
odszkodowania (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 21 listopada 2006 r., II PK 53/06,
OSNP 2007 nr 23-24, poz. 350).
Z powyższych przyczyn, Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na podstawie
art. 39814
k.p.c., nie obciążając powódki kosztami postępowania kasacyjnego ponie-
sionymi przez pozwanych na mocy art. 102 k.p.c.
========================================