Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 658/08
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 6 maja 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Dariusz Zawistowski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Krzysztof Strzelczyk
SSN Katarzyna Tyczka-Rote
w sprawie z powództwa Skarbu Państwa – Prokuratora Okręgowego
w S.
przeciwko Agencji Nieruchomości Rolnych, G.M. i H.M.
o ustalenie,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 6 maja 2009 r.,
skargi kasacyjnej pozwanych G.M. i H.M.
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 22 listopada 2007 r., sygn. akt [...],
oddala skargę kasacyjną i zasądza od pozwanych G.M. i H.M.
na rzecz strony powodowej kwotę 1800 zł tytułem zwrotu
kosztów postępowania kasacyjnego
Uzasadnienie
2
Sąd Okręgowy w S. wyrokiem z dnia 26 lutego 2007 r. oddalił powództwo
Prokuratora Okręgowego o ustalenie nieważności umowy sprzedaży nieruchomości
rolnej o powierzchni 15,29 ha, położonej w miejscowości P. i oznaczonej nr 140, w
skład której wchodzi jezioro P., zawartej w dniu 16 kwietnia 1998 r. pomiędzy
Agencją Własności Rolnych Skarbu Państwa a G.M. i A.M. Sąd ten ustalił, że w
dniu 4 stycznia 1974 r. w Biurze Geodezji i Urządzeń Rolnych w P. sporządzono
protokół dotyczący zakwalifikowania wód położonych na terenie powiatu P. Jezioro
P. zostało w nim zaliczone do wód płynących. W 1997 r. został sporządzony operat
z wyceną nieruchomości rolnej – jeziora P., w którym jego wartość ustalono na 54
750 zł. W operacie tym wskazano, że jezioro jest w południowej części połączone
ciekiem z jeziorem P. Nieruchomość tę sprzedano małżonkom M. w dniu 16
kwietnia 1998 r. za kwotę 27 375 zł, w związku z wpisaniem nieruchomości do
rejestru zabytków. Sprzedający oświadczył wówczas, że jezioro P. stanowi wody
stojące. Starostwo Powiatowe w P. decyzją z dnia 14 czerwca 2002 r. orzekło
z urzędu o wprowadzeniu zmian w ewidencji gruntów i oznaczeniu wód jeziora P.,
jako wód płynących, w miejsce dotychczasowego wpisu – wód stojących. W wyniku
odwołania od tej decyzji wniesionego przez pozwanych Wojewódzki Inspektor
Nadzoru Geodezyjnego i Kartograficznego orzekł o utrzymaniu zaskarżonej decyzji
w mocy. Decyzja ta została uchylona przez Głównego Geodetę Kraju, który
stwierdził jej nieważność. W jej uzasadnieniu stwierdził, że określenie charakteru
wód i związanych z tym sporów o ich własność jest możliwe jedynie w drodze
postępowania sądowego. Jezioro P. ma ciągły odpływ wód powierzchniowych za
pośrednictwem naturalnego cieku i jest wodą płynącą.
W ocenie Sądu Okręgowego powództwo oparte o treść art. 58 k.c. nie
zasługiwało na uwzględnienie. Prawo wodne (ustawa z dnia 24 października
1974 r., Dz. U. Nr 38, poz. 230) nie zabraniało bowiem obrotu cywilnoprawnego
wodami stojącymi. W chwili zawarcia umowy z dnia 16 kwietnia 1998 r. jezioro P. w
ewidencji gruntów figurowało zaś jako wody stojące, a do dnia wydania wyroku
przez Sąd Okręgowy nie została wydana żadna prawomocna decyzja lub
orzeczenie sądowe, z których wynikałaby zmiana tej klasyfikacji. Nadto z przepisów
ustawy Prawo wodne z 1974 r. nie wynika zakaz zbywania gruntów pokrytych
3
wodami płynącymi. Wprowadziła go dopiero ustawa Prawo wodne z dnia 18 lipca
2001 r. (Dz. U. Nr 115, poz. 1229).
Na skutek apelacji powoda Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 22 listopada
2007 r. zmienił wyrok Sądu Okręgowego w S., uwzględniając powództwo. Sąd
Apelacyjny podzielił ustalenia Sądu pierwszej instancji, w tym wskazujące, że
jezioro P. miało zawsze charakter wody płynącej. Podkreślił, że o charakterze wód
nie mogła decydować możliwość percepcji stron umowy, lecz osąd obiektywny,
uwzględniający stan rzeczywisty i obowiązujące przepisy. Sytuacji nie zmienia
ewentualny błędny wpis w ewidencji gruntów. Wpisy w tym rejestrze mają bowiem
charakter jedynie deklaratoryjny. Za błędne uznał stanowisko Sądu Okręgowego,
że brak wyraźnego zakazu obrotu nieruchomościami państwowymi, jakimi z mocy
prawa były nieruchomości pokryte wodami płynącymi, w Prawie wodnym z 1974 r.
oznacza brak sprzeczności umowy sprzedaży takiej nieruchomości z ustawą. Może
on być wywiedziony z przepisów ustawy. Z całokształtu norm ustawy Prawo wodne
z 1974 r. wynika natomiast jednoznacznie, że wody płynące mogły stanowić
wyłącznie własność państwową. Cel tego uregulowania wskazywał na
zapobieżenie ukształtowaniu stosunków cywilnoprawnych, które byłyby z tą normą
sprzeczne. Czynność prowadząca do naruszenia tej normy była zatem nieważna
na podstawie art. 58 § 1 k.p.c. Przemawiało to za uwzględnieniem apelacji.
Skarga kasacyjna pozwanych H. i G.M. została oparta o obie podstawy
określone w art. 3983
§ 1 k.p.c. Zarzucono w niej naruszenie prawa materialnego –
art. 1, 2, 4 i 6 ustawy z 24 października 1974 r. Prawo wodne, art. 58 § 2 k.c. i art.
189 k.p.c. oraz przepisów postępowania – art. 217 § 1, 224 § 1, 233 § 1, 235 i 278
§ 1 k.p.c. W oparciu o te zarzuty skarżący wnieśli o uchylenie zaskarżonego
wyroku i oddalenie apelacji, ewentualnie uchylenie zaskarżonego wyroku i
przekazania sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W pierwszej kolejności podlegały rozpoznaniu zarzuty naruszenia przepisów
postępowania. Zgodnie z brzmieniem art. 3983
§ 3 k.p.c. podstawą skargi
kasacyjnej nie mogą być zarzuty dotyczące ustalenia faktów lub oceny dowodów.
Stąd zarzut naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. w wyniku „rażącego naruszenia zasady
4
swobodnej oceny dowodów” nie mógł uzasadniać uwzględnienia skargi kasacyjnej.
Pozostałe zarzuty naruszenia przepisów postępowania były natomiast
nieuzasadnione. Skarżący bezzasadnie podnieśli, że powołani w sprawie biegli
sporządzili opinię niekompletną, którą należało uzupełnić. Wiadomości specjalnych
wymagała ocena charakteru wód jeziora P., z uwzględnieniem regulacji z art. 6
ustawy Prawo wodne z 1974 r., która uznawała za wody płynące jeziora
posiadające naturalny odpływ. Opinia biegłych wskazywała jednoznacznie, że wody
jeziora P. są wodami płynącymi z tej racji, że jezioro to w części południowej
posiada odpływ łączący go z wodami sąsiedniego jeziora. Było to wystarczające dla
określenia charakteru wód i nie wymagało prowadzenia przez biegłych szerszych
badań. Wbrew ocenie skarżących opinii tej nie dyskwalifikuje brak oznaczenia
długości odpływu. Okoliczność ta nie miała bowiem znaczenia dla oceny charakteru
wód jeziora P. Nie zachodziła zatem potrzeba uzupełnienia opinii zgodnie z
wnioskami pozwanych. Z tych względów zarzuty naruszenia art. 217 § 1, art. 235 i
art. 278 k.p.c. były bezzasadne. W konsekwencji nieuzasadniony był również
związany z nimi zarzut naruszenia art. 224 § 1 k.p.c.
Ocena zarzutów prawa materialnego wymagała uwzględnienia prawidłowo
dokonanego ustalenia wskazującego, że przedmiotem sprzedaży była
nieruchomość, na której znajdowały się wody płynące. Sąd Apelacyjny zasadnie
przyjął, że odmiennego założenia, wbrew stanowisku Sądu pierwszej instancji, nie
uzasadniał wpis w ewidencji gruntów kwalifikujący wody jeziora P., jako wody
stojące. Miał on bowiem znaczenie jedynie deklaratoryjne. W sprawie istotne było
zatem, czy na gruncie ustawy z dnia 24 października 1974 r. Prawo wodne (Dz. U.
Nr 38, poz. 230 ze zm. – dalej Prawo wodne z 1974 r.), której przepisy miały
zastosowanie w związku z datą zawarcia umowy sprzedaży, istniała możliwość
skutecznego przeniesienia prawa własności nieruchomości, na której znajdowały
się wody płynące. Oceniając to zagadnienie Sąd Apelacyjny przyjął zasadnie, że
stwierdzenie, iż przepisy Prawa wodnego z 1974 r. kwestii tej nie rozstrzygały w ten
sposób wprost, nie oznacza, że sprzedaż takiej nieruchomości nie naruszała
przepisów tej ustawy. Trafne było bowiem odwołanie się do stanowiska judykatury
stwierdzającego, że oceny sprzeczności z ustawą w rozumieniu art. 58 § 1 k.c.
należy dokonywać z uwzględnieniem ogólnych zasad systemu prawnego i istnienia
5
norm prawnych, których istnienie można wywieść z ustawy (wyroki Sądu
Najwyższego z dnia 29 marca 2006 r., IV CK 411/05, LEX nr 179733 i 21 marca
2006 r., V CSK 181/05, LEX nr 195432). Wykładnia przepisów Prawa wodnego z
1974 r. wskazuje zaś, że wody płynące były wyłączone z obrotu. Po pierwsze art. 1
tej ustawy przewidywał, że wody stanowią własność Państwa, jeżeli ustawa nie
stanowi inaczej. Natomiast art. 2 stanowił, że powierzchniowe wody stojące oraz
wody w studniach i rowach stanowią własność właścicieli gruntów, na których się
znajdują. Oznacza to, że własność państwowa nie rozciągała się na wody
wskazane w art. 2 stanowiące własność innych właścicieli gruntów. Wody płynące
mogły być zatem jedynie własnością Państwa, a w konsekwencji jezioro
zawierające wody płynące nie mogło być przedmiotem sprzedaży na rzecz osób
fizycznych. Zasadnie Sąd Apelacyjny przyjął zatem, że umowa sprzedaży
nieruchomości obejmującej jezioro P. była sprzeczna z przepisami Prawa wodnego
z 1974 r. i tym samym nieważna w świetle art. 58 § 1 k.c. Powołane w skardze
kasacyjnej zarzuty naruszenia ustawy Prawo wodne z 1974 r. i zarzut naruszenia
art. 58 § 2 k.c. były zatem nieuzasadnione.
Nieuzasadniony był również zarzut naruszenia art. 189 k.p.c. Uprawnienie
prokuratora do wszczęcia postępowania cywilnego na podstawie art. 7 k.p.c.
legitymuje go również do zgłaszania na podstawie art. 57 k.p.c. powództwa
o ustalenie nieważności czynności prawnej (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
2 sierpnia 2007 r., V CSK 109/07, OSNC 2008, Nr 9, poz. 107). Zatem stwierdzenie
istnienia podstaw do uznania umowy za nieważną przesądzało także o istnieniu
interesu prawnego powoda w wytoczeniu powództwa. Z przyczyn wyżej
wskazanych skarga kasacyjna była pozbawiona uzasadnionych podstaw
i podlegała oddaleniu na podstawie art. 39814
k.p.c.
6