Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 4 czerwca 2009 r., III CZP 37/09
Sędzia SN Henryk Pietrzkowski (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Krzysztof Pietrzykowski
Sędzia SN Marek Sychowicz
Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku wierzycieli Banku Polska Kasa Opieki
S.A., II Oddziału w S.S. i Banku BPH S.A. w K. przeciwko dłużnikom Maciejowi Ł. i
Anecie M. z domu Ł. przy udziale Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, Oddziału w
S. o egzekucję z nieruchomości, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu
jawnym w dniu 4 czerwca 2009 r. zagadnienia prawnego przedstawionego przez
Sąd Okręgowy w Szczecinie postanowieniem z dnia 7 stycznia 2009 r.:
„Czy wystarczającą podstawą uczestnictwa wierzyciela – Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych, realizującego należności z tytułu składek i innych
świadczeń w ramach ubezpieczenia społecznego, w dokonywanym przez sąd
podziale sumy uzyskanej z egzekucji z nieruchomości, jest administracyjny tytuł
wykonawczy, czy też dla spełnienia wymogu art. 1036 k.p.c. w zakresie obowiązku
przedłożenia przez zgłaszającego się wierzyciela tytułu wykonawczego konieczne
jest uprzednie zaopatrzenie administracyjnego tytułu wykonawczego w sądową
klauzulę wykonalności?"
podjął uchwałę:
Zakład Ubezpieczeń Społecznych jako wierzyciel należności z tytułu
składek na ubezpieczenie społeczne i innych świadczeń, dla których droga
egzekucji sądowej jest dopuszczalna, zgłaszając uczestnictwo w podziale
sumy uzyskanej z egzekucji z nieruchomości (art. 1036 k.p.c.), spełnia
wymaganie polegające na złożeniu tytułu wykonawczego tylko wtedy, gdy
administracyjny tytuł wykonawczy jest zaopatrzony w sądową klauzulę
wykonalności.
Uzasadnienie
Przedstawione do rozstrzygnięcia na podstawie art. 390 § 1 k.p.c. zagadnienie
prawne powstało w sprawie, w której Sąd pierwszej instancji zatwierdził plan
podziału sumy uzyskanej w egzekucji z nieruchomości, pomijając w nim, zgłoszone
w postępowaniu podziałowym, należności Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z
tytułu nieopłaconych składek na ubezpieczenie społeczne, zdrowotne, Fundusz
Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych. Sąd Rejonowy
uzasadnił to rozstrzygnięcie stwierdzeniem, że administracyjnym tytułom
wykonawczym, przedłożonym przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych, nie została
nadana klauzula wykonalności.
Rozpoznając zażalenie, Sąd Okręgowy powziął wątpliwości co do rozumienia
użytego w art. 1036 k.p.c. pojęcia „tytuł wykonawczy”. Stwierdził, że można bronić
poglądu, iż występujące w nim pojęcie „tytuł wykonawczy” ma taką samą treść, jak
termin „tytuł wykonawczy”, którym posługuje się art. 776 k.p.c., co oznacza, że jest
nim tytuł egzekucyjny zaopatrzony w klauzulę wykonalności. Wychodząc jednak z
założenia, że uczestnictwo w podziale sumy uzyskanej z egzekucji nie jest tożsame
z prowadzeniem egzekucji, a zarazem mając na względzie, iż art. 1036 k.p.c. nie
określa, o jaki tytuł wykonawczy chodzi, możliwa jest również – zważywszy na
jednolitość systemu prawa cywilnego i administracyjnego – wykładnia obejmująca
tym terminem sam administracyjny tytuł wykonawczy, a więc tytuł niezaopatrzony w
sądową klauzulę wykonalności.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
(...) Przed wejściem w życie ustawy z dnia 6 września 2001 r. o zmianie
ustawy o postępowaniu egzekucyjnym w administracji oraz niektórych innych ustaw
(Dz.U. Nr 125, poz. 1368 – dalej: „ustawa z dnia 6 września 2001 r.”) nie było
możliwości prowadzenia egzekucji z nieruchomości w ramach administracyjnego
postępowania egzekucyjnego. Według wówczas obowiązującego art. 70 (przed
zmianą numeracji – art. 67) ustawy z dnia 17 czerwca 1966 r. o postępowaniu
egzekucyjnym w administracji (jedn. tekst: Dz.U. z 2005 r. Nr 229, poz. 1954 ze zm.
– dalej: „u.p.e.a.”), administracyjny organ egzekucyjny – w razie spełnienia
przesłanek określonych w tym przepisie – mógł wystąpić do komornika sądowego o
przeprowadzenie egzekucji z nieruchomości dłużnika w trybie sądowym. Na tle tego
przepisu oraz art. 26 § 1 i 2 u.p.e.a. w literaturze prawniczej i orzecznictwie Sądu
Najwyższego przyjmowano, że wierzyciel mógł nie tylko żądać wszczęcia egzekucji
z nieruchomości, ale także przyłączyć się do niej bądź przyłączyć się do podziału
sumy uzyskanej z egzekucji (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 9 czerwca 1995 r.,
III CZP 71/95, OSP 1996, nr 2, poz. 30 oraz postanowienia Sądu Najwyższego z
dnia 11 lutego 2000 r., III CKN 731/99, OSNC 2000, nr 9, poz. 159 i z dnia 22
stycznia 2003 r., IV CKN 1683/00, OSP 2005, nr 1, poz. 2).
Po zmianach dokonanych ustawą z dnia 6 września 2001 r. sądowe i
administracyjne postępowania egzekucyjne są postępowaniami odrębnymi i
autonomicznymi; pierwsze służy przymusowej realizacji obowiązków o charakterze
cywilnym, drugie zaś administracyjnym. Autonomia ta obejmuje również fazę
postępowania podziałowego z tym skutkiem, że wierzyciele należności
podlegających egzekucji administracyjnej nie tylko nie mogą wszcząć ani
przyłączyć się do egzekucji sądowej (zająć pozycji wierzyciela egzekwującego),
lecz także nie mogą wziąć udziału w podziale sumy uzyskanej z tej egzekucji.
W celu zapewnienia uczestnictwa w podziale wierzyciele ci powinny wykorzystać
instytucję zbiegu egzekucji (art. 773 k.p.c.). Przypadki, w których w podziale sumy
uzyskanej z egzekucji sądowej biorą udział wierzyciele należności
publicznoprawnych dotyczą przede wszystkim wierzycieli, na rzecz których
ustanowiono zabezpieczenie materialnoprawne – hipotekę (art. 1036 k.p.c.), gdy
chodzi zaś o egzekucję z ruchomości – zastaw skarbowy (art. 1030 k.p.c.).
Przypadki te potraktować należy jako wyjątki, nie zaś za podstawę do dalszych
uogólnień, których konsekwencją byłaby zgoda na zaspokajanie w podziale sumy
uzyskanej z egzekucji sądowej wszelkich długów egzekwowanego dłużnika bez
względu na ich cywilnoprawną lub publicznoprawną naturę (por. uzasadnienie
uchwały Sądu Najwyższego z dnia 14 grudnia 2007 r., III CZP 114/07, OSNC 2009,
nr 1, poz. 1).
Tezy zaprezentowane w powołanej uchwale, które Sąd Najwyższy w składzie
rozstrzygającym przedstawione zagadnienie prawne aprobuje, nie przesądzają
kierunku prowadzącego do jego rozstrzygnięcia. Stanowią jedynie punkt wyjścia do
dalszych rozważań, należy bowiem pamiętać, że należności z tytułu składek
należnych Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych mogą być zaspokajane zarówno w
postępowaniu egzekucyjnym sądowym, jak i w postępowaniu egzekucyjnym w
administracji, co wyraźnie rozstrzyga art. 24 ust. 2 ustawy z dnia 13 października
1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (jedn. tekst: Dz.U. z 2007 r. Nr 11,
poz. 74 ze zm. – dalej: „u.s.u.s.”; por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 28 lutego
2008 r., III CZP 150/07, OSNC 2009 nr 3, poz. 41). Należy dodać, że de lege lata
alternatywa pomiędzy sądowym i administracyjnym trybem egzekucji istnieje w
odniesieniu do składek na ubezpieczenie społeczne (art. 24 ust. 2 u.s.u.s.),
zdrowotne (art. 93 ust. 1 ustawy z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki
zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (jedn. tekst: Dz.U. z 2008 r. Nr
164, poz.1027 ze zm.) oraz na Fundusz Gwarantowanych Świadczeń
Pracowniczych (art. 30 ust. 3 ustawy z dnia 13 lipca 2006 r. o ochronie roszczeń
przewidzianych w razie niewypłacalności pracodawcy, Dz.U. Nr 158, poz. 1121), nie
dotyczy natomiast składek na Fundusz Pracy, które podlegają zaspokojeniu w
trybie egzekucji administracyjnej (art. 107 ust. 4 ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o
promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, jedn. tekst: Dz.U. z 2008 r. Nr 69,
poz. 415). Wskazane rozróżnienie jest istotne, w sprawie rozpoznawanej przez Sąd
Okręgowy wnioskiem wierzyciela o zaspokojenie należności w podziale sumy
uzyskanej z egzekucji objęte zostały również składki na Fundusz Pracy. Kwestii tej
– jak się wydaje – nie dostrzegł Sąd Okręgowy, traktując na równi wszystkie
należności zgłoszone przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych do zaspokojenia w
podziale.
Okoliczność, że art. 24 ust. 2 u.s.u.s. otwiera drogę egzekucji sądowej dla
należności Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (z wyjątkiem składki na Fundusz
Pracy) rodzi pytanie, czy w razie wyboru przez wierzyciela egzekucji sądowej jako
trybu ich zaspokojenia, wystarczający jest – do prowadzenia tej egzekucji –
administracyjny tytuł wykonawczy wystawiony przez dyrektora oddziału Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych, który zgodnie z art. 19 § 4 u.p.e.a. jest szczególnym
organem egzekucji administracyjnej, uprawnionym do prowadzenia egzekucji
należności pieniężnych z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne i należności
pochodnych od składek sposobami wymienionymi w tym przepisie, czy też
administracyjny tytuł wykonawczy wystawiony przez dyrektora Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych ma z punktu widzenia egzekucji sądowej jedynie status
tytułu egzekucyjnego (art. 777 § 1 pkt 3 k.p.c.) i do wszczęcia na jego podstawie
egzekucji sądowej niezbędne jest uzyskanie klauzuli wykonalności (art. 776 k.p.c.).
W uchwałach z dnia 23 maja 2003 r., III CZP 27/03 (OSNC 2004, nr 3, poz.
37) oraz z dnia 16 października 2008 r., III CZP 99/08 (OSNC 2009, nr 10, poz.
133) Sąd Najwyższy uznał, że z punktu widzenia egzekucji sądowej administracyjne
tytuły wykonawcze pochodzące od Zakładu Ubezpieczeń Społecznych należy
kwalifikować jako inne akty, które z mocy ustawy podlegają egzekucji sądowej (art.
777 § 1 pkt 3 k.p.c.). Stanowisko to należy podzielić, trudno bowiem dopatrzyć się
podstaw prawnych, dla których administracyjny tytuł wykonawczy obejmujący
należności Zakładu Ubezpieczeń Społecznych miałby być dla egzekucji sądowej
czymś więcej niż tylko tytułem egzekucyjnym. Artykuł 24 ust. 2 u.s.u.s. wskazuje
jedynie na prawo wyboru między trybem egzekucji administracyjnej i sądowej, nie
określa natomiast podstawy egzekucji, a tym bardziej nie zmienia katalogu podstaw
egzekucji sądowej określonych w kodeksie postępowania cywilnego. Zmiana
brzmienia art. 70 u.p.e.a. spowodowała, że rozróżnianie w egzekucji sądowej
statusu administracyjnych tytułów wykonawczych pochodzących od wierzyciela
będącego administracyjnym organem egzekucyjnym i pochodzących od wierzyciela
niebędącego takim organem, utraciło rację bytu. De lege lata brak zatem podstaw
do wyodrębnienia szczególnej grupy administracyjnych tytułów wykonawczych,
które ex lege są tytułami wykonawczymi w egzekucji sądowej ze względu na
charakter organu, od którego pochodzą. Uznanie na gruncie egzekucji sądowej
administracyjnego tytułu wykonawczego pochodzącego od Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych tylko za tytuł egzekucyjny prowadzi do wniosku, że do wszczęcia i
prowadzenia egzekucji sądowej Zakład musi uzyskać klauzulę wykonalności (art.
776 k.p.c.).
Wniosek ten, istotny z punktu widzenia analizowanego zagadnienia prawnego,
nie ma jednak przesądzającego znaczenia dla jego rozstrzygnięcia, gdyż
zagadnienie prawne nie obejmuje sytuacji, w której Zakład Ubezpieczeń
Społecznych wnosi o wszczęcie egzekucji sądowej z nieruchomości, ani też
sytuacji, w której Zakład przyłącza się do toczącego się postępowania
egzekucyjnego (art. 927 k.p.c.). Zagadnienie prawne powstało w sprawie, w której
Zakład Ubezpieczeń Społecznych – jako wierzyciel składający administracyjny tytuł
wykonawczy z dowodem doręczenia dłużnikowi wezwania do zapłaty (art.1036
k.p.c.) – zmierza jedynie do zaspokojenia swojej należności w podziale sumy
uzyskanej z egzekucji sądowej.
Za przyjęciem jednakowej oceny prawnej wszystkich wskazanych sytuacji, a
więc uznaniem, że także składany przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych w trybie
art.1036 k.p.c. administracyjny tytuł wykonawczy powinien być zaopatrzony w
sądową klauzulę wykonalności przemawia przede wszystkim wykładnia
gramatyczna, trzeba się bowiem zgodzić z poglądem, że pojęcie „tytuł wykonawczy”
użyte w tym przepisie powinno być rozumiane w taki sam sposób, w jaki definiuje je
art. 776 zdanie drugie k.p.c. Odstępstwo od tej reguły wymagałoby wyraźnego
przepisu, za który nie można uznać ani art. 1030 k.p.c., określającego krąg
podmiotów uczestniczących w podziale sumy uzyskanej z egzekucji z
wynagrodzenia za pracę, ani art. 1036 k.p.c. Charakter art. 776 zdanie drugie k.p.c.
jako wyrażającego definicję legalną – obowiązującą w całym sądowym
postępowaniu egzekucyjnym – silnie podkreśla judykatura Sądu Najwyższego na tle
wymagań, którym musi odpowiadać wniosek organu administracyjnego lub
wierzyciela administracyjnego o wyjawienie majątku. Sąd Najwyższy konsekwentnie
stoi na stanowisku, że tytułem wykonawczym w rozumieniu art. 914 k.p.c. może być
jedynie tytuł określony w art. 776 k.p.c., ponieważ odmienne pojmowanie
tożsamych określeń użytych w tych przepisach nie znajduje uzasadnienia (uchwały
Sądu Najwyższego z dnia 5 marca 2003 r., III CZP 98/02, OSNC 2003, nr 11, poz.
148 i z dnia 20 lipca 1995 r., III CZP 90/95, OSNC 1995, nr 12, poz. 171).
Także argumenty wypływające z wykładni historycznej przemawiają za
prezentowanym stanowiskiem. Zawarte w art. 799 d.k.p.c. wymaganie
przedstawienia tytułu wykonawczego oznaczało, że do uczestnictwa w podziale
nieodzowny był tytuł wykonawczy, nie zaś tytuł egzekucyjny. Można stąd
wyprowadzić wniosek, że w art. 799 d.k.p.c. – co należałoby odnieść również do art.
1036 k.p.c. – chodziło nie o dokument potwierdzający samo istnienie wierzytelności,
bo do tego wystarczający byłby tytuł egzekucyjny, lecz o dokument, z którego
wynika uprawnienie do prowadzenia egzekucji. Takim dokumentem w sądowym
postępowaniu egzekucyjnym jest niewątpliwie tytuł wykonawczy określony w art.
776 zdanie drugie k.p.c.
Pojawiający się w literaturze, a także orzecznictwie argument, że uczestnictwo
w podziale nie jest tożsame z prowadzeniem egzekucji, nie może skłaniać do
odmiennych wniosków. Jest poza sporem, że postępowanie podziałowe, choć
dochodzi do skutku po ukończeniu egzekucji, jest elementem postępowania
egzekucyjnego, które zmierza do uzyskania konkretnych kwot i wydania ich
wierzycielowi, co w określonych przypadkach zakłada konieczność
przeprowadzenia podziału (art. 1023 k.p.c.). Chcąc uzyskać zaspokojenie wierzyciel
może zdecydować się na wszczęcie oraz prowadzenie egzekucji i zachować w ten
sposób wpływ na jej tok oraz szansę na zaspokojenie w wyższej kategorii (art. 1025
§ 1 pkt 9 k.p.c.) albo oczekiwać na spieniężenie przedmiotu egzekucji i wziąć udział
w podziale. Z funkcjonalnego punktu widzenia prowadzenie egzekucji i zgłoszenie
wierzytelności do zaspokojenia w podziale mają zatem ten sam cel; przyłączenie
się wierzyciela do podziału w istocie ma takie same skutki, jak złożenie wniosku o
wszczęcie egzekucji.
Podniesiona w literaturze kwestia szerokiego rozumienia tytułu wykonawczego
na tle art. 109 ustawy o księgach wieczystych i hipotece (jedn. tekst: Dz.U. z 2001 r.
Nr 124, poz. 1361 ze zm. – dalej: "u.k.w.h.") daje się wytłumaczyć kontekstem
językowym, w jakim pojęcie to zostało użyte. W przepisie tym mowa jest bowiem
nie o tytule wykonawczym w rozumieniu kodeksu postępowania cywilnego lub
przepisów o sądowym postępowaniu egzekucyjnym, lecz o tytule wykonawczym
określonym „w przepisach o postępowaniu egzekucyjnym”, bez wskazania, o jakie
postępowanie egzekucyjne chodzi. Poza tym, podstawa wpisu hipoteki
przymusowej do księgi wieczystej została uregulowana poza kodeksem, co
sprawia, że definicja zawarta w art. 776 k.p.c. nie ma w tej sytuacji takiej samej siły
oddziaływania.
Do innych wniosków nie skłania również argument, że postępowanie
klauzulowe w rozważanym przypadku prowadziłoby do przedłużenia postępowania.
Jest oczywiste, że sprawność egzekucji jest warunkiem sine qua non uznania
ochrony prawnej udzielanej w postępowaniu cywilnym za należytą. Pomijając
postanowienie z dnia 22 stycznia 2003 r., IV CKN 1683/00 (OSP 2005, nr 1, poz. 2),
w którym posłużono się tym argumentem, orzecznictwo Sądu Najwyższego jest
ostrożne w odstępowaniu od wymagań o charakterze konstrukcyjnym w imię
przyspieszenia postępowania (por. uchwała z dnia 24 marca 2007 r., III CZP 10/06,
OSNC 2007, nr 1, poz.10).
Ponadto należy zważyć, że gdy do zaspokojenia w podziale sumy uzyskanej
w egzekucji sądowej należności podlegających egzekucji administracyjnej droga
egzekucji sądowej jest niedopuszczalna z zastrzeżeniem określonych wyjątków, co
podkreślił Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 14 grudnia 2007 r., III CZP 114/07,
musi istnieć odpowiednie postępowanie, zapewniające możliwość przesądzenia,
czy administracyjny tytuł wykonawczy opiewa na taką należność, której
zaspokojenie w egzekucji sądowej jest w ogóle dopuszczalne. O tym właśnie
powinien orzekać sąd w postępowaniu klauzulowym, badając, czy przedłożony
administracyjny tytuł wykonawczy jest aktem, który z mocy ustawy podlega
wykonaniu w drodze egzekucji sądowej (art. 777 § 1 pkt 3 k.p.c.).
Przedstawione rozważania prowadzą do wniosku, że Zakład Ubezpieczeń
Społecznych jako wierzyciel należności z tytułu składek na ubezpieczenie
społeczne i innych świadczeń, dla których droga egzekucji sądowej jest
dopuszczalna, zgłaszając uczestnictwo w podziale sumy uzyskanej z egzekucji z
nieruchomości (art.1036 k.p.c.), spełnia wymaganie polegające na złożeniu tytuł
wykonawczego tylko wtedy, gdy administracyjny tytuł wykonawczy jest zaopatrzony
w sądową klauzulę wykonalności.
Z tych przyczyn należało podjąć uchwałę, jak wyżej (art. 390 § 1 k.p.c.).