Pełny tekst orzeczenia

WYROK Z DNIA 8 LIPCA 2009 R.
II KO 22/09
Wskazany w orzeczeniu Trybunału Konstytucyjnego zakres w jakim ba-
dany przepis jest sprzeczny z Konstytucją RP – determinuje granice modyfi-
kacji, które są jego następstwem w wyrokach podlegających uchyleniu na
podstawie art. 540 § 2 k.p.k. Zatem, w sytuacji gdy przesłanką wznowienia
postępowania jest orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego, w następstwie któ-
rego stracił moc lub uległ zmianie przepis, będący podstawą skazania lub wa-
runkowego umorzenia postępowania – a w konsekwencji zachodzi potrzeba
określenia na nowo jedynie kwalifikacji prawnej czynu przypisanego oskarżo-
nemu oraz wymierzenia kary, ale przy zachowaniu dotychczasowych ustaleń
– uchylenie, w wyniku wznowienia postępowania, zaskarżonego orzeczenia
powinno nastąpić właśnie tylko w tym zakresie.
Przewodniczący: sędzia SN A. Siuchniński.
Sędziowie SN: P. Kalinowski (sprawozdawca), J. Skwierawski.
Sąd Najwyższy w sprawie Pawła W., skazanego za przestępstwo za-
kwalifikowane z art. 148 § 2 pkt 2 k.k. i in., w sprawie zakończonej wyrokiem
Sądu Apelacyjnego w Ł. z dnia 18 września 2007 r., utrzymującego w mocy
wyrok Sądu Okręgowego w Ł. z dnia 26 kwietnia 2007 r., po rozpoznaniu 8
lipca 2009 r. w Izbie Karnej na posiedzeniu wniosku obrońcy skazanego o
wznowienie postępowania na podstawie art. 540 § 2 k.p.k. w zw. z art. 547 §
2 k.p.k.
2
1. w z n o w i ł postępowanie w sprawie Pawła W.,
2. u c h y l i ł wyrok Sądu Apelacyjnego w Ł. z dnia 18 września 2007 r.
oraz utrzymany nim w mocy wyrok Sądu Okręgowego w Ł. z dnia 26
kwietnia 2007 r. w części dotyczącej kwalifikacji prawnej czynu przypi-
sanego oskarżonemu Pawłowi W. oraz wymierzonej mu kary i w tym
zakresie p r z e k a z a ł sprawę Sądowi Okręgowemu w Ł. do ponowne-
go rozpoznania (...).
U Z A S A D N I E N I E
Wyrokiem Sądu Okręgowego w Ł. z dnia 26 kwietnia 2007 r., Paweł W.
został uznany za winnego tego, że w dniu 30 stycznia 2006 r. w G., działając
z zamiarem ewentualnym pozbawienia życia Zbigniewa S., używając przemo-
cy polegającej na uciskaniu z dużą siłą szyi pokrzywdzonego przewodem
elektrycznym, spowodował obrażenia naruszające czynności narządów ciała
na okres powyżej 7 dni, nie osiągając skutku w postaci śmierci pokrzywdzo-
nego z uwagi na przerwanie się przewodu elektrycznego, a następnie zabrał
w celu przywłaszczenia węgiel o wartości 135 zł, tj. czynu wyczerpującego
znamiona przestępstwa z art. 13 § 1 k.k. w zw. z art. 148 § 2 pkt 2 k.k. i art.
157 § 1 k.k. oraz art. 280 § 2 k.k. w zw. z art. 11 § 2 k.k. i za to na podstawie
art. 14 § 1 k.k. w zw. z art. 148 § 2 pkt 2 k.k. w zw. z art. 11 § 3 k.k. Sąd
pierwszej instancji wymierzył ówcześnie oskarżonemu karę 25 lat pozbawie-
nia wolności.
Po rozpoznaniu apelacji obrońcy oskarżonego Sąd Apelacyjny w Ł.
utrzymał w mocy rozstrzygnięcie Sądu pierwszej instancji. Kasacja wniesiona
3
w tej sprawie, także przez obrońcę skazanego, została oddalona jako oczywi-
ście bezzasadna.
Obecnie obrońca Pawła W. wystąpił z wnioskiem o wznowienie postę-
powania w tej sprawie i uchylenie wyroków: Sądu Okręgowego w Ł. z dnia 26
kwietnia 2007 r. oraz Sądu Apelacyjnego w Ł. z dnia 18 września 2007 r. Jako
podstawę prawną wniosku wskazano przepisy art. 540 § 1 pkt 2 lit. b k.p.k.,
ale jednocześnie w pisemnych motywach jego autor powołał się na wyrok
Trybunału Konstytucyjnego, którym rozstrzygnięto o „niekonstytucyjności
znowelizowanego przepisu art. 148 § 2 k.k.”. Odnosząc się do tej inicjatywy
prokurator Prokuratury Krajowej w pisemnym wystąpieniu wniósł o uwzględ-
nienie wniosku i uchylenie wyroków sądów obu instancji wydanych w niniej-
szej sprawie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Na wstępie odnotować należy, że wniosek obrońcy Pawła W. błędnie
odwołuje się do przesłanki wznowienia postępowania określonej w art. 540 §
1 pkt 2 lit. b k.p.k., czyli ujawnienia się nowej okoliczności, która powinna de-
terminować łagodniejszą odpowiedzialność oskarżonego. Jeżeli – w oparciu o
końcowy fragment uzasadnienia wniosku – przyjąć, że jego autor upatruje tej
nowej okoliczności w orzeczeniu Trybunału Konstytucyjnego, dotyczącym
oceny nowelizacji przepisu art. 148 § 2 k.k., na podstawie którego to przepisu
(w brzmieniu ustalonym w wyniku tej nowelizacji) skazano oskarżonego, to
sytuacja taka jest wprost przewidziana przez ustawodawcę i znajduje swoje
odrębne uregulowanie w przepisie art. 540 § 2 k.p.k. Utrata – w wyniku orze-
czenia Trybunału Konstytucyjnego – mocy obowiązującej normy prawnej, któ-
ra była podstawą odpowiedzialności karnej skazanego stanowi samodzielną
przesłankę wznowienia procesu karnego. Prawidłowo skonstruowany wniosek
o wznowienie postępowania w takiej sytuacji procesowej powinien zatem od-
4
woływać się do przesłanki określonej w art. 540 § 2 k.p.k. i wskazywać orze-
czenie Trybunału Konstytucyjnego, którym uchylono przepis będący podsta-
wą skazania oskarżonego. W niniejszej sprawie wymagania te zostały speł-
nione jedynie częściowo, ale nie ma wątpliwości, że autor wniosku wyraźnie
wiąże swoją inicjatywę z wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z dnia 16
kwietnia 2009 r., P 11/08, OTK-A 2009, z. 4, poz. 49, zawierającym negatyw-
ną ocenę w przedmiocie zgodności z Konstytucją modyfikacji dokonanych w
przepisie art. 148 § 2 k.k. w wyniku wejścia w życie ustawy z dnia 27 lipca
2005 r. o zmianie ustawy Kodeks karny, ustawy Kodeks postępowania karne-
go i ustawy Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. Nr 163, poz. 1363). W tej sy-
tuacji należało uznać, że zostały spełnione minimalne wymagania stawiane
inicjatywie procesowej tego rodzaju, jaką jest wniosek o wznowienie postę-
powania, a zarzut mający zasadnicze znaczenie dla rozstrzygnięcia wniosku
został w istocie podniesiony, choć powiązano go z inną – nietrafnie zakwalifi-
kowaną – przesłanką nadzwyczajnego środka zaskarżenia. Orzeczenie Try-
bunału Konstytucyjnego eliminujące z obrotu prawnego przepis będący pod-
stawą odpowiedzialności karnej nie jest bowiem nową okolicznością w rozu-
mieniu art. 540 § 1 pkt 2 lit. b k.p.k., lecz samodzielną przyczyną wznowienia
postępowania przewidzianą w art. 540 § 2 k.p.k.
Po tych uwagach wstępnych trzeba zgodzić się z poglądem zawartym
we wniosku oraz stanowiskiem zaprezentowanym przez prokuratora Prokura-
tury Krajowej w pisemnym wystąpieniu, co do konieczności rozważenia oko-
liczności mających przemawiać za wznowieniem postępowania w tej sprawie
w stosunku do oskarżonego Pawła W. Jak już odnotowano w części spra-
wozdawczej tego uzasadnienia, został on skazany za czyn popełniony w dniu
30 stycznia 2006 r., a jego zachowanie zakwalifikowano jako przestępstwo z
art. 148 § 2 pkt 2 k.k. w brzmieniu ustalonym w przepisie art. 1 pkt 15 ustawy
5
z dnia 27 lipca 2005 r. o zmianie ustawy Kodeks karny, ustawy Kodeks po-
stępowania karnego i ustawy Kodeks karny wykonawczy. Wyroki sądów obu
instancji w tej sprawie zostały wydane odpowiednio dnia 26 kwietnia 2007 r. i
dnia 18 września 2007 r. Nadmienić przy tym trzeba, że czyn przypisany
oskarżonemu stanowił przestępstwo usiłowania zabójstwa typu kwalifikowa-
nego – również w świetle treści przepisu art. 148 § 2 k.k. – w brzmieniu obo-
wiązującym przed wejściem w życie ustawy nowelizacyjnej. Już po uprawo-
mocnieniu się skazania oskarżonego (a nawet po przeprowadzeniu kontroli
kasacyjnej) zapadło orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego, który wyrokiem z
dnia 16 kwietnia 2009 r. uznał, że art. 1 pkt 15 ustawy z dnia 27 lipca 2005 r.
o zmianie ustawy Kodeks karny, ustawy Kodeks postępowania karnego i
ustawy Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. Nr 163, poz. 1363) jest niezgodny
z art. 118 ust. 1 i art. 119 ust. 1 i 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej przez
to, iż został uchwalony przez Sejm bez dochowania trybu wymaganego do
jego uchwalenia.
Przepis art. 1 pkt 15 powołanej ustawy deklarował nadanie nowego
brzmienia przepisowi art. 148 § 2 k.k., jednak istota tego nowego brzmienia
sprowadzała się jedynie do zawężenia sankcji przewidzianych w dotychcza-
sowej treści art. 148 § 2 k.k., przez ograniczenie możliwości wymiaru kary wy-
łącznie do dwóch sankcji, tj. kary 25 lat pozbawienia wolności i kary dożywot-
niego pozbawienia wolności. Jak wynika z uzasadnienia wystąpienia sądu,
który zwrócił się do Trybunału Konstytucyjnego o zbadanie zgodności nowego
brzmienia przepisu art. 148 § 2 k.k. z Konstytucją, jako zasadniczą podniesio-
no kwestię naruszenia zasady trójpodziału władzy i wkroczenia przez ustawo-
dawcę w sferę władzy sądowniczej w wyniku narzucenia takiego układu sank-
cji, który pozbawiał sądy możliwości spełniania swej podstawowej funkcji, tj.
indywidualizacji odpowiedzialności karnej zarówno na płaszczyźnie winy, jak
6
represji dostosowywanej do okoliczności czynu i właściwości sprawcy. Nowy
kształt art. 148 § 2 k.k. zbliżał przewidziane w nim środki represji do sankcji
bezwzględnie oznaczonych, a w pewnych konfiguracjach prawnych (określo-
nych w art. 54 § 2 k.k.) powodował konieczność operowania wyłącznie taką
sankcją, tj. karą 25 lat pozbawienia wolności. Trybunał Konstytucyjny nie zajął
się tym aspektem sprawy ograniczając swoją kontrolę wyłącznie do zagad-
nienia poprawności procesu legislacyjnego. Oceniając tryb procedowania nad
regulacją zawartą w art. 1 pkt 15 powołanej ustawy – Trybunał uznał, że był
on wadliwy i naruszał normy Konstytucji wskazane w wyroku. Takie rozstrzy-
gnięcie ma znaczenie dla wyroków sądów karnych, którymi przypisano odpo-
wiedzialność karną sprawcom czynów popełnionych po dniu wejścia w życie
wspomnianego art. 1 pkt 15 ustawy zmieniającej Kodeks karny, a zakwalifi-
kowanych z art. 148 § 2 k.k. W wypadkach, w których sąd skazał sprawcę
czynu zabronionego za przestępstwo zakwalifikowane z art. 148 § 2 k.k. w
brzmieniu ustalonym nowelizacją zakwestionowaną przez Trybunał Konstytu-
cyjny, a zatem orzekał w granicach zawężonych sankcji wprowadzonych do
porządku prawnego w sposób niezgodny z ustawą zasadniczą i dokonywał
wyboru jedynie między karą 25 lat pozbawienia wolności i karą dożywotniego
pozbawienia wolności – zachodzi potrzeba zbadania, czy orzekając bez ta-
kiego ograniczenia sąd ten wymierzyłby taką samą karę, czy też brałby pod
uwagę skazanie na karę pozbawienia wolności mieszczącą się w obszarze,
który wyeliminowała nowelizacja Kodeksu karnego z dnia 27 lipca 2005 r.
Zgodnie z brzmieniem przepisu art. 148 § 2 k.k. sprzed nowelizacji, w grę
wchodziła jeszcze możliwość wymierzenia kary pozbawienia wolności w roz-
miarze od 12 do 15 lat. Zakres wznowienia postępowania i orzeczenia na-
stępcze powinny pozostawać w związku z ustaleniami poczynionymi w tym
zakresie. W wypadkach, gdy w wyrokach skazujących za czyny popełnione
7
po wejściu w życie ustawy z dnia 27 lipca 2005 r. wymierzono łagodniejszą z
kar przewidzianych tam w nowym brzmieniu art. 148 § 2 k.k., tj. karę 25 lat
pozbawienia wolności, istnieje przesłanka uzasadniająca wznowienie postę-
powania. Zastosowanie niższej – z dwóch przewidzianych – sankcji wskazuje,
że na treść wyroku mogło istotnie wpłynąć wprowadzenie modyfikacji art. 148
§ 2 k.k., co do której proces legislacyjny dotknięty był wadą determinującą
niekonstytucyjność tej części nowelizacji. Niezbędne będzie zatem otworzenie
drogi do ponownego zajęcia przez sąd meriti stanowiska co do wymiaru kary,
z oczywistym w tej sytuacji zachowaniem drogi odwoławczej wynikającej z
obowiązującego modelu dwuinstancyjnego orzekania. Natomiast sądy orze-
kające w sytuacjach, w których skazując za przestępstwo z art. 148 § 2 k.k.
wymierzono karę dożywotniego pozbawienia wolności, mogą traktować do-
tychczasowe rozstrzygnięcie jako wyraz przekonania sądu, że właśnie taka
kara spełnia ustawowe dyrektywy jej wymiaru określone w przepisie art. 53
k.k. Wybór takiej kary – najsurowszej i jednocześnie wyjątkowej w obowiązu-
jącym porządku prawnym, a zarazem przewidzianej również za podstawowy
typ zabójstwa oznacza bowiem, że właśnie taką karę uznano za sprawiedliwą
i adekwatną w realiach istniejących w konkretnej sprawie. Z punktu widzenia
skazanego nie doszło zatem do wymierzenia mu – w oparciu o przepis uzna-
ny następnie za niekonstytucyjny – kary surowszej niż powinien otrzymać. W
grę może zatem wchodzić jedynie problem dokonania korekty kwalifikacji
prawnej czynu przypisanego oskarżonemu. Rozstrzygnięcie tej kwestii będzie
zależało od przyjęcia lub odrzucenia koncepcji „odżycia” normy prawnej, która
została zmieniona przez przepis uznany następnie za niekonstytucyjny. Apro-
bata dla poglądu, zgodnie z którym w wyniku orzeczenia Trybunału Konstytu-
cyjnego, eliminującego z porządku prawnego przepis niekonstytucyjny, moż-
liwy jest bezpośredni powrót do stanu prawnego jaki istniał przed nowelizacją
8
– będzie oznaczała, że w takiej konfiguracji nie zajdzie potrzeba modyfikacji
kwalifikacji prawnej czynu przypisanego skazanemu. Skoro bowiem Trybunał
uznał za niezgodny z ustawą zasadniczą jedynie sposób uchwalenia przepisu
redukującego granice represji przewidziane w art. 148 § 2 k.k., to nie byłoby
podstaw do twierdzenia, że takie rozstrzygnięcie usuwa z istniejącego po-
rządku prawnego cały przepis art. 148 § 2 k.k. Przyjęcie odmiennego założe-
nia prowadziłoby do sytuacji trudnej do zaakceptowania, w której przepis no-
welizacyjny – zmieniający lub zwłaszcza derogujący poprzednią normę – był-
by z jednej strony uznany za niekonstytucyjny i usunięty z porządku prawne-
go, a drugiej, ten usunięty przepis wywierałby w tym samym porządku praw-
nym trwałe skutki w postaci derogacji poprzedniego stanu prawnego. Oczywi-
ście, koncepcja odżycia stanu prawnego zmienionego lub derogowanego
ustawą uznaną następnie za niekonstytucyjną z jednej strony jest najbardziej
pragmatyczna z punktu widzenia organów wymiaru sprawiedliwości, ale z
drugiej rodzi daleko idące implikacje i jedynie w ograniczonym zakresie znaj-
duje aprobatę w piśmiennictwie prawniczym i w orzecznictwie (por. szerzej na
ten temat – W. Wróbel, S. Zabłocki w glosie do wyroku Trybunału Konstytu-
cyjnego z dnia 16 kwietnia 2009 r., P 11/08, oraz cytowana tam literatura i
orzecznictwo – Pal. 2009, nr 7-8, s. 290). Trafnie zwraca się uwagę, że to
Trybunał Konstytucyjny powinien jasno dawać wyraz swej ocenie, czy w kon-
kretnej sytuacji uznaje swoje orzeczenie za przywracające poprzedni stan
prawny, którego zmianę uznał za niekonstytucyjną, czy też konieczna jest po-
nowna regulacja materii będącej przedmiotem nowelizacji, ocenionej jako nie-
zgodna z ustawą zasadniczą (tamże). Bez takiego wyraźnego stanowiska,
koncepcja samoczynnego odżywania przepisów zmienionych ustawą uznaną
za niekonstytucyjną, stanowi zagrożenie dla pewności stanu prawnego, wyni-
kające z braku jednoznacznego określenia jakie przepisy i w jakiej postaci
9
„odżyły” w wyniku uznania ich nowelizacji za sprzeczną z Konstytucją oraz
możliwej rozbieżności ocen w tym zakresie ze strony organów stosujących
prawo. W obszarze prawa karnego taki stan niepewności co do treści obowią-
zujących przepisów jest trudny do zaakceptowania. Stanowisko Trybunału
wyrażone w orzeczeniu, które jest podstawą wznowienia w tej sprawie nie jest
całkowicie jednoznaczne co do konsekwencji, jakie powoduje ono w ramach
obowiązującego porządku prawnego. Trudno bowiem odczytać jako wiążącą
wypowiedź zawartą w ostatnim fragmencie uzasadnienia wyroku Trybunału
Konstytucyjnego, z której miałoby wynikać, że „w rezultacie wyroku (…) pozo-
staje w mocy art. 148 § 1 k.k., co stwarza sędziemu możliwość wymierzenia
kary nie tylko 25 lat pozbawienia wolności albo dożywotniego pozbawienia
wolności, ale też – w indywidualnych sytuacjach – kary od 8 lat do 15 lat po-
bawienia wolności”. Tym samym, zdaniem Trybunału „w następstwie niniej-
szego wyroku sfera dyskrecjonalnej władzy sędziego w zakresie sankcji za
zabójstwo kwalifikowane zostaje poszerzona w porównaniu z dotychczaso-
wym stanem prawnym”. Te dwie wypowiedzi – umieszczone zresztą obok
siebie, a zarazem pozbawione jakiegokolwiek rozwinięcia lub argumentacji –
wydają się wyrażać dwa całkowicie sprzeczne stanowiska. Z pierwszej wyni-
ka, że jako następstwo swego orzeczenia Trybunał widzi całkowitą eliminację
przepisu art. 148 § 2 k.k., skoro wskazuje, że „pozostaje w mocy art. 148 § 1
k.k.”. Jednak, to nie przepis art. 148 § 2 k.k. jako taki został uznany za nie-
konstytucyjny i to sam Trybunał zredukował swoje rozstrzygnięcie do normy
art. 1 pkt 15 ustawy z dnia 27 lipca 2005 r. o zmianie ustawy Kodeks karny
(…) nie zajmując się merytoryczną stroną uregulowania kwalifikowanych ty-
pów zabójstwa. Brak jest też odpowiedzi na pytanie, dlaczego Trybunał Kon-
stytucyjny, mając za przedmiot orzekania przepis art. 1 pkt 15 ustawy z dnia
27 lipca 2005 r., wyeliminował rozwiązanie normatywne przewidujące typy
10
kwalifikowane zabójstwa, funkcjonujące od chwili uchwalenia obecnego ko-
deksu karnego i przez nikogo nie kwestionowane. Z motywów zamieszczo-
nych w pisemnym uzasadnieniu nie wynika też, że usunięcie typów kwalifiko-
wanych zabójstwa zostało potraktowane jako stworzenie luki prawnej wyma-
gającej interwencji ustawodawcy. Jest to sytuacja, której skutki są nawet dalej
idące niż koncepcja odżycia normy prawnej poprzednio obowiązującej, gdyż
oznacza aktywne kształtowanie obowiązującego porządku prawnego i przyję-
cie przez Trybunał Konstytucyjny roli pozytywnego ustawodawcy. W efekcie,
miałby bowiem nastąpić powrót do rozwiązania znanego w kodeksie karnym z
1969 r., który w art. 148 § 1 k.k. przewidywał jednolity typ zabójstwa z szeroko
określoną sankcją. Podkreślić wreszcie trzeba, że to nie orzeczenie Trybunału
otwiera drogę sędziemu do orzekania – na podstawie art. 148 § 1 obecnego
Kodeksu karnego – kar pozbawienia wolności w przedziale od 8 do 15 lat,
gdyż taka sankcja była dostępna w tym przepisie także przed orzeczeniem
Trybunału. Druga część wypowiedzi Trybunału zawarta w końcowym frag-
mencie pisemnych motywów, może sugerować, że zabójstwa kwalifikowane
jednak nie do końca znikają z porządku prawnego w następstwie wyroku z
dnia 16 kwietnia 2009 r., a jedynie „władza sędziego w zakresie sankcji” zo-
staje w takich wypadkach poszerzona. Trudno jednak dociec, czy chodzi je-
dynie o wskazówkę, że zabójstwa popełnione w warunkach opisanych w do-
tychczasowym przepisie art. 148 § 2 k.k. i traktowane jako typy zabójstwa
kwalifikowanego, stanowią obecnie przestępstwo zabójstwa typu podstawo-
wego opisanego w art. 148 § 1 k.k., czy też może nadal – zdaniem Trybunału
– mają funkcjonować typy zabójstwa kwalifikowanego, ale powiązane z sze-
roką sankcją przewidzianą w art. 148 § 1 k.k.
Zagadnienie to, niezwykle złożone i zakotwiczone w podstawowej swej
części w obszarze prawa konstytucyjnego, zostało w tej sprawie jedynie za-
11
sygnalizowane. Jej stan faktyczny nie pozostawia bowiem wątpliwości co do
konieczności wznowienia postępowania wobec oskarżonego Pawła W. W wy-
niku orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego z dnia 16 kwietnia 2009 r. utracił
moc przepis art. 1 pkt 15 ustawy z dnia 27 lipca 2005 r., którego następstwem
było ograniczenie m. in. wobec oskarżonego Pawła W. sędziowskiego wymia-
ru kary wyłącznie do dwóch sankcji, tj.: kary 25 lat pozbawienia wolności i ka-
ry dożywotniego pozbawienia wolności. Znajdując się w takich uwarunkowa-
niach prawnych i orzekając w tej sprawie co do wymiaru kary pozbawienia
wolności, sądy wybrały karę odpowiadającą ówcześnie łagodniejszej z obo-
wiązujących kar. Oskarżony Paweł W. został bowiem skazany na karę 25 lat
pozbawienia wolności, a więc karę odpowiadającą minimum ustawowemu,
ukształtowanemu w wyniku wejścia w życie nowelizacji uznanej następnie za
niekonstytucyjną. Sądy obu instancji – w ramach pisemnych motywów – dały
wyraz temu, że taki kształt represji karnej jest bezpośrednim następstwem
dostosowania się do obowiązku zastosowania przepisu ustawy karnej w
brzmieniu przyjętym w nowelizacji z dnia 27 lipca 2005 r. Sąd Apelacyjny
zwrócił nadto uwagę na to, że wspomniana nowelizacja uniemożliwiła – w
sposób pośredni, ale w jego przekonaniu jednoznaczny – stosowanie niektó-
rych instytucji części ogólnej Kodeksu karnego, w tym przepisów o nadzwy-
czajnym złagodzeniu kary. Tym samym, w niniejszej sprawie istnieją realne i
skonkretyzowane przesłanki do wyrażenia przekonania, że w sytuacji, gdy nie
ma już takich ograniczeń, jakie przewidywał uchylony przepis wspomnianej
ustawy, w stosunku do tego oskarżonego mogłoby zapaść zupełnie inne
orzeczenie o wymiarze kary pozbawienia wolności. Taka konstatacja uzasad-
niała uwzględnienie wniosku obrońcy oskarżonego o wznowienie postępowa-
nia oraz uchylenie wyroków sądów obu instancji w tej sprawie i przekazanie
jej do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu w Ł. Spełniona została
12
przesłanka wznowienia postępowania przewidziana w art. 540 § 2 k.p.k., bo-
wiem w wyniku orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego stracił moc przepis
prawny będący podstawą skazania, jakim w odniesieniu do oskarżonego
Pawła W. był przepis art. 148 § 2 k.k., w brzmieniu nadanym mu powołaną
wyżej ustawą z dnia 27 lipca 2005 r., co może doprowadzić do istotnej zmiany
w sytuacji oskarżonego.
Odrębnym zagadnieniem na gruncie niniejszej sprawy jest zakres uchy-
lenia wyroków sądów obu instancji i w konsekwencji – zakres w jakim została
ona przekazana sądowi meriti do ponownego rozpoznania. Podkreślić trzeba
w sposób bardzo wyraźny, że zupełnie zasadnicze znaczenie ma tu materia,
której dotyczyła nowelizacja uznana – w wyroku Trybunału z dnia 16 kwietnia
2009 r. – za niekonstytucyjną. Jej istotą było zawężenie granic represji prze-
widzianych za kwalifikowane typy przestępstwa zabójstwa wyłącznie do
dwóch ściśle określonych sankcji. Wprowadzona zmiana nie dotyczyła zatem
ani przesłanek odpowiedzialności karnej ani sfery gwarancji procesowych, czy
też przebiegu procesu karnego. Jej konsekwencje ulokowane są w obszarze
wymiaru kary, a przy przyjęciu założenia, że po wyroku Trybunału przepis art.
148 § 2 k.k. nie odżył w poprzednim brzmieniu, lecz w całości został wyelimi-
nowany z obowiązującego porządku prawnego, modyfikacji podlegać powinna
także podstawa prawna skazania i wymiaru kary polegająca na zakwalifiko-
waniu ustalonego już zachowania oskarżonego jako zabójstwa typu podsta-
wowego z art. 148 § 1 k.k., w miejsce zabójstwa typu kwalifikowanego z art.
148 § 2 k.k. Wadą determinującą konieczność wznowienia postępowania nie
jest zatem dotknięty proces rozpoznawania sprawy i kształtowania jej pod-
stawy faktycznej, lecz stan prawny określający ramy konsekwencji prawnych
niekwestionowanego zachowania oskarżonego. Dlatego też – zdaniem składu
orzekającego w tej sprawie – uchyleniu powinny podlegać tylko te części do-
13
tychczasowego rozstrzygnięcia w stosunku do oskarżonego Pawła W., któ-
rych wprost dotyczą konsekwencje wyroku Trybunału Konstytucyjnego, będą-
cego przesłanką wznowienia postępowania. Możliwość częściowego uchyle-
nia rozstrzygnięcia, w wyniku uwzględnienia zwykłego środka odwoławczego
(art. 425 § 2 k.p.k.) lub nadzwyczajnego środka zaskarżenia (w tym wypadku
– art. 545 § 1 k.p.k.), jest wprost przewidziana w ustawie karnoprocesowej i z
tego punktu widzenia nie może budzić wątpliwości. Zarazem jednak obowią-
zująca procedura – poza wskazówkami zawartymi w art. 442 § 1 k.p.k. i art.
545 § 1 k.p.k. w zw. z art. 425 § 2 zd. 2 k.p.k. – nie precyzuje ani nie stawia
granic określających części prawomocnego wyroku, co do których miałoby
następować takie uchylenie. Z pierwszej wspomnianej dyrektywy wynika, że
uchylenie orzeczenia tylko co do kary lub środka karnego nie stoi na prze-
szkodzie uniewinnieniu lub umorzeniu postępowania, a z drugiej, że w postę-
powaniu o wznowienie postępowania nie ma możliwości ograniczenia zakresu
uchylenia wyłącznie do uzasadnienia orzeczenia. Prowadzi to wprost do kon-
kluzji, że w wypadkach, gdy przesłanka wznowienia jest związana bezpo-
średnio z wymierzoną karą uchylenie wyroku może i powinno ograniczyć się
wyłącznie do uchylenia orzeczenia o karze. Oznacza to, że sam ustawodaw-
ca opowiada się za tzw. horyzontalną prawomocnością części wyroku, która
wszelako nie stoi na przeszkodzie uniewinnieniu oskarżonego lub umorzeniu
wobec niego postępowania w toku ponownego procesu. W takim układzie
procesowym dochodzi więc do ponownego orzekania jedynie w części uchy-
lonej. W sytuacji, gdy przyczyną, dla której w drodze wznowienia procesu na-
stępuje zakwestionowanie kwalifikacji prawnej czynu przypisanego oskarżo-
nemu nie jest błąd sądu lub wadliwa ocena zaprezentowana na etapie orze-
kania, lecz czynnik zewnętrzny wymieniony w art. 540 § 2 k.p.k., możliwe i
celowe jest skonstruowanie podobnego modelu postępowania, tj. wzruszanie
14
wyroku jedynie w części odnoszącej się do jego kwalifikacji prawnej i orze-
czonej w związku z tym kary. Zatem, to treść usterek lub istota przyczyny
wznowienia powinna określać zakres uchylenia kwestionowanego orzeczenia.
Opowiadając się za takim rozwiązaniem, również autorzy powołanej glosy do
wyroku Trybunału Konstytucyjnego zwracają też uwagę na to, że w odróżnie-
niu od wypadku przewidzianego w art. 425 § 2 zd. 2 k.p.k. – wyraźnie pomi-
niętego w katalogu zawartym w art. 545 § 1 k.p.k. – możliwość uchylenia wy-
roku w części dotyczącej kwalifikacji prawnej czynu oskarżonego, ustalonego
prawidłowo w toku dotychczasowego procesu, nie została wyłączona na
gruncie postępowania o wznowienie (tamże).
Powtórzyć więc trzeba, że przy przyjęciu za punkt wyjścia poglądu,
zgodnie z którym wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 16 kwietnia 2005
r., P 11/08, rodzi potrzebę nie tylko ponownego ukształtowania represji karnej
zastosowanej wobec skazanego (chyba że wymierzono karę dożywotniego
pozbawienia wolności jako jedynie adekwatną do okoliczności czynu i osoby
sprawcy), ale również powołania nowej kwalifikacji prawnej jego czynu – od-
powiadającej podstawowemu typowi zabójstwa (wobec wyeliminowania typów
kwalifikowanych z obowiązującego porządku prawnego) – orzeczenie uchyla-
jące powinno obejmować dotychczasową kwalifikację prawną. Ta ostatnia
bowiem – w ocenie Trybunału – przestała istnieć. Skoro natomiast utrata mo-
cy obowiązującej przepisu uznanego przez Trybunał za niekonstytucyjny, nie
pozostaje w żadnym związku z tokiem procesu i ustaleniami poczynionymi w
jego wyniku, to nie ma dość istotnych racji uzasadniających pełne powtarza-
nie tego procesu i dokonywanie tych ustaleń na nowo. Wadliwość procesu
legislacyjnego nie tylko nie miała, ale w tych realiach nie mogła mieć żadnego
wpływu na okoliczności faktyczne odnoszące się do samego zdarzenia, jak i
związane z osobą sprawcy. Przedmiotem orzekania pozostanie dokładnie ten
15
sam obraz wydarzeń, jaki ustalił poprzedni sąd meriti, tyle tylko, że w czasie
obowiązywania przepisu art. 148 § 2 k.k. w brzmieniu ustalonym ustawą
uznaną za niekonstytucyjną, niektóre z elementów tego obrazu (sposób dzia-
łania, motywy, związek z innymi przestępstwami) determinowały jego ocenę
jako typu kwalifikowanego, a obecnie straciły one swoje znaczenie z punktu
widzenia tej kwalifikacji prawnej. Pozostają natomiast nadal okolicznościami,
które nie są obojętne z punktu widzenia wymiaru kary, również w ramach typu
podstawowego.
Podkreślić na koniec jeszcze raz należy, że przedmiotem postępowania
o wznowienie – w rozważanej tu konfiguracji – nie jest zagadnienie wiążące
się z potrzebą przeprowadzenia na nowo całej procedury badania faktycznych
i prawnych przesłanek odpowiedzialności karnej oskarżonego, lecz usunięcie
tych usterek procesu lub wad orzeczenia, które (w związku z orzeczeniem
Trybunału Konstytucyjnego) miały albo mogły mieć wpływ na treść dotych-
czasowego rozstrzygnięcia. Właśnie, dlatego zakres uchylenia wyroku kwe-
stionowanego tą drogą, a tym samym zakres ponownego orzekania, powinien
być bezpośrednio powiązany z przesłankami, jakie doprowadziły do wznowie-
nia postępowania.
Podsumowując stwierdzić trzeba, że wskazany w orzeczeniu Trybunału
Konstytucyjnego zakres w jakim badany przepis jest sprzeczny z Konstytucją
RP – determinuje granice modyfikacji, które są jego następstwem w wyrokach
podlegających uchyleniu na podstawie art. 540 § 2 k.p.k. Zatem, w sytuacji
gdy przesłanką wznowienia postępowania jest orzeczenie Trybunału Konsty-
tucyjnego, w następstwie którego stracił moc lub uległ zmianie przepis, będą-
cy podstawą skazania lub warunkowego umorzenia postępowania – a w kon-
sekwencji zachodzi potrzeba określenia na nowo jedynie kwalifikacji prawnej
czynu przypisanego oskarżonemu oraz wymierzenia kary, ale przy zachowa-
16
niu dotychczasowych ustaleń – uchylenie (w wyniku wznowienia postępowa-
nia) zaskarżonego orzeczenia powinno nastąpić właśnie tylko w tym zakresie.
Kierując się tymi przesłankami, przy ponownym rozpoznaniu sprawy
oskarżonego Pawła W. sądy w niej orzekające powinny wykorzystać zgroma-
dzony materiał dowodowy i oparte na nim ustalenia faktyczne poczynione w
dotychczasowym postępowaniu, orzekając na nowo o kwalifikacji prawnej
czynu i wymierzając na nowo karę.
Zapatrywania wyrażone powyżej i wiążące w zakresie określonym w art.
442 § 1 zd. 1 k.p.k., w sposób oczywisty nie stoją na przeszkodzie orzekaniu
w granicach przewidzianych w zdaniu drugim tego przepisu.
Stosownie do wniosku złożonego przez obrońcę oskarżonego zasądzo-
no na jego rzecz wynagrodzenie zgodnie z obowiązującymi przepisami.
Mając to wszystko na uwadze Sąd Najwyższy orzekł, jak na wstępie.