Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 36/09
POSTANOWIENIE
Dnia 17 lipca 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Mirosława Wysocka (przewodniczący)
SSN Gerard Bieniek (sprawozdawca)
SSN Irena Gromska-Szuster
w sprawie z wniosku M. A.
przy uczestnictwie: Fabryki Wyrobów Runowych B. Spółki Akcyjnej i in.
o ujawnienie zmiany wierzyciela hipotecznego w księdze wieczystej Kw […],
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 17 lipca 2009 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawczyni
od postanowienia Sądu Okręgowego w S.
z dnia 14 maja 2008 r.,
oddala skargę kasacyjną
Uzasadnienie
Wnioskodawczyni M.A. złożyła w dniu 10.10.2007 r. wniosek do Sądu
Rejonowego o dokonanie zmiany wpisu w dziale IV księgi wieczystej Kw […] pod
poz. 7 dotyczącego hipoteki kaucyjnej do wysokości 3.500.000 zł przez ujawnienie
jej jako wierzyciela hipotecznego w miejsce ucz. post. Fabryki Wyrobów Runowych
„B.” S.A. W uzasadnieniu wniosku podała, że była udziałowcem spółki „B. Huta
Szkła B.” spółka z o.o. i miała w niej 22.512 udziałów w wartości nominalnej
2
11.256.000 zł. W dniu 28.10.2005 zawarła umowę zastawu rejestrowego na tych
udziałach celem zabezpieczenia wierzytelności Banku Gospodarki Żywnościowej.
Wierzytelność Banku zabezpieczona była także hipoteką kaucyjną. Bank w dniu
12.02.2007 r. sprzedał ucz. post. Fabryce „B.” wierzytelność wraz z
zabezpieczeniami. Na podstawie tej umowy ucz. post. Fabryka „B.” został
ujawniony jako wierzyciel hipoteczny. W dniu 6.04.2007 r. uczestnik postępowania
Fabryka „B.” złożył oświadczenie o przejęciu na własność udziałów
wnioskodawczyni, która – składając wniosek – twierdziła, że weszła w prawa
zaspokojonego wierzyciela.
Sąd Rejonowy – po ponownym rozpoznaniu sprawy - postanowieniem
z dnia 26.02.2008 r. wniosek oddalił. Sąd ten uznał, że skuteczne są
postanowienia umowy zastawu w części dotyczącej przejęcia na własność udziałów
wnioskodawczyni w spółce „B. Huta Szkła B”. Po przejęciu udziałów wspólnikiem w
tej Spółce jest Fabryka Wyrobów Runowych „B.” S.A., która posiada 22 152 udziały
o wartości nominalnej 11.256.000 zł. Sąd nie podzielił jednak stanowiska
wnioskodawczyni odnośnie zakresu zaspokojenia wierzyciela, bowiem art. 22 ust. 1
pkt 3 ustawy z dnia 6.12.1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów
(Dz.U. Nr 149, poz.703 ze zm.) odnosi się do sytuacji, gdy w umowie wartość
przedmiotu zastawu została ściśle określona. Tego wymagania nie spełnia podanie
wartości nominalnej, które nie uwzględnia zmiany wartości. Wartość nominalna nie
może stanowić kryterium oceny zaspokojenia wierzyciela w rozumieniu art. 518 § 1
pkt 1 k.c. Potwierdza to oświadczenie ucz. post. z którego wynika, iż na dzień
przejęcia udziałów ich wartość wynosiła 572.614,97 zł. Dokument ten nie spełnia
także wymagań z art. 31 ust. 1 ustawy o księgach wieczystych i hipotece.
Podzielając to stanowisko Sąd Okręgowy w S. postanowieniem z dnia
15.05.2008 r. oddalił apelację wnioskodawczyni. Wnioskodawczyni wniosła skargę
kasacyjną od tego postanowienia zarzucając naruszenie art. 22 ust. 1 pkt 3 i 23
ustawy z dnia 6.12.1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów (Dz.U. Nr
149, poz. 703 ze zm.) o związku z art. 518 § 1 pkt 1 k.c. a nadto naruszenie
art. 6268
i 233 k.p.c., co miało istotny wpływ na wynik sprawy. Wskazując na
powyższe wnioskodawczyni domagała się uchylenia zaskarżonego postanowienia
3
oraz poprzedzającego go postanowienia Sądu Rejonowego i przekazania sprawy
temu Sądowi Rejonowemu do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W pierwszej kolejności należy odnieść się do zarzutów naruszenia przepisów
postępowania, co miało istotny wpływ na wynik sprawy. W skardze kasacyjnej
zarzuca się w tym zakresie naruszenie art. 233 k.p.c. przez całkowicie dowolną
ocenę dowodów oraz naruszenie art. 6268
§ 1 i 2 k.p.c. przez przekroczenie granic
kognicji sądu wieczystoksięgowego. Pierwszy z tych zarzutów nie wymaga
merytorycznego ustosunkowania się. Zgodnie z art. 3983
§ 3 k.p.c. podstawą skargi
kasacyjnej nie mogą być zarzuty dotyczące ustalenia faktów i oceny dowodów.
Odnosząc się natomiast do zarzutu naruszenia art. 6268
§ 1 i 2 k.p.c. stwierdzić
należy, że w okolicznościach sprawy nie sposób dostrzec, aby nastąpiło naruszenie
tego przepisu. Przepis art. 6268
§ 1 k.p.c. przyjmuje bowiem zasadę wszczęcia
postępowania na wniosek [(a taki w sprawie został złożony), a wpis dokonywany
jest w granicach wniosku (przy oddaleniu wniosku nie sposób mówić, o
przekroczeniu tych granic)]. Art. 6268
§ 2 k.p.c. określa natomiast kognicję sądu
wieczystoksięgowego, która jest ograniczona do badania formy i treści wniosku,
formy i treści dokumentów dołączonych dla wniosku oraz treści księgi wieczystej.
Wbrew literalnemu brzmieniu tego przepisu sąd wieczystoksięgowy obejmuje
jednak swoim badaniem także ogólne przesłanki rozstrzygnięcia, jak: właściwość
miejscową, zdolność prawną i zdolność do czynności prawnych wnioskodawcy,
jego zastępstwo przez przedstawiciela ustawowego lub pełnomocnika.
Niewątpliwie istotne znaczenie dla określenia kognicji sądu wieczystoksięgowego
ma pogląd Sądu Najwyższego wyrażony w postanowieniu z dnia 2.07.2004 r. II CK
265/04 (niepublik.), w którym stwierdzono, że przepis art. 6268
§ 2 k.p.c. nie może
być rozumiany jako ograniczający rolę sądu w postępowaniu wieczystoksięgowym
do realizacji wyłącznie funkcji rejestracyjno-ewidencyjnej. Określony w nim zakres
kognicji sądu wieczystoksięgowego wyklucza wprawdzie przeprowadzenie
jakichkolwiek własnych dowodów i dokonywania na ich podstawie własnych
ustaleń, co jednak nie stoi na przeszkodzie wyjaśnieniu i sprawdzeniu poprawności
danych, na które powołuje się strona, załączając stosowne dokumenty. W kilku
orzeczeniach Sąd Najwyższy wyjaśnił, że czynność materialna stanowiąca
4
podstawę wpisu powinna być badana przez sąd nie tylko pod względem
formalnoprawnym, lecz także pod względem jej skuteczności materialnej. Oznacza
to, że sąd musi badać, czy czynność ta uzasadnia powstanie, zmianę lub
wygaśnięcie prawa, które ma być wpisane lub wykreślone z księgi. Badanie, czy
czynność prawna mająca stanowić podstawę wpisu spowodowała – in concreto -
powstanie, zmianę lub wygaśnięcie prawa podlegającego ujawnieniu w księdze
wieczystej wymaga dokonania prawidłowej wykładni prawa (por. orzeczenie Sądu
Najwyższego z dnia 27.10.2004 IV CK 121/04, OSNC 2005, nr 11, poz. 191; z dnia
14.06.1993 r. II CR 54/93, niepublik, i inne). Badanie treści dokumentu dołączonego
do wniosku mieści w sobie konieczność oceny, czy dokument ten stanowi
uzasadnioną podstawę wpisu (por. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia
29.06.2004 r. II CK 541/03, niepublik.). W granicach kognicji sądu rozpoznającego
wniosek o wpis mieści się ocena skutków prawnych umowy, na podstawie której
wpis ma nastąpić (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23.01.2003 r. II CKN
1155/00, OSNC 2004, nr 4, poz. 61). Z kolei w postanowieniu z dnia 13.06.2003 r.
III CKN 630/00, [Prawo bankowe, z 2004, nr 10, s. 13) Sąd Najwyższy uznał, iż
podstawą wpisu w księdze wieczystej może być dokument obejmujący nowację w
rozumieniu art. 506 k.c., przy czym treść umowy nowacyjnej może być ustalona na
podstawie interpretacji oświadczenia woli stron. W świetle tych orzeczeń Sądu
Najwyższego nie może być mowy o tym, aby sądy orzekające w niniejszej sprawie
przekroczyły granice kognicji sądu wieczystoksięgowego określone w art. 6268
§ 2
k.p.c. Jeśli bowiem podstawą wpisu w sprawie nie był przepis art. 518 § 1 pkt 1 k.c.,
lecz czynność, o której ten przepis stanowi, czyli spłacenie przez osobę trzecią
cudzego długu, za który jest odpowiedzialna rzeczowo, co w konkretnym przypadku
oznacza przejęcie udziałów obciążonych zastawem przez wierzyciela, to
oczywiście w ramach kognicji sądu wieczystoksięgowego leżała ocena
materialnoprawna umowy o ustanowieniu zastawu rejestrowego z dnia 28.10.2005
r. zawartej między BGŻ a wnioskodawczynią, w której przewidziano (pkt 10
możliwość zaspokojenia roszczeń Banku przez przejęcie przedmiotu zastawu na
własność (k. 785); umowy sprzedaży wierzytelności z dnia 12.02.2007 r. (k. 653)
zawartej między BGŻ a uczestnikiem postępowania Fabryką „B.”, oraz
oświadczenie uczestnika postępowania Fabryki „B.” z dnia 6.04.2007 r. o przejęciu
5
przedmiotu zastawu na własność (k. 783). Są to przecież podstawowe dokumenty,
na które powołuje się wnioskodawczyni dla wykazania, iż wstąpiła w prawa
zaspokojonego wierzyciela (art. 518 § 1 pkt 1 k.c.). W ramach kognicji Sądu
wieczystoksięgowego oczywiście leżało badanie, czy te czynności wykazane na
wskazanych wyżej dokumentach uzasadniały zmianę wierzyciela, która miała być
ujawniona w księdze wieczystej. Nie można wiec uznać za uzasadniony zarzut
naruszenia art. 6268
§ 2 k.p.c. Przeciwnie, obowiązki, jakie z tego przepisu
wynikały dla sądu wieczystoksięgowego, sąd ten wykonał prawidłowo.
Przechodząc do oceny zarzutu naruszenia art. 22 ust. 1 pkt. 3 i art. 23
ustawy z dnia 6.12.1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów (Dz.U.
z 2009, Nr 67, poz. 569) w związku z art. 518 § 1 pkt 1 k.c. należy wskazać, iż
wnosząca skargę kasacyjną dopatrzyła się naruszenia tych przepisów w tym, że
sądy uznały za konieczne przedstawienie dowodu spłaty przez wnioskodawczynię
wierzytelności przysługującej uczestnikowi postępowania mimo, iż uczestnik ten
przejął udziały, które obciążone zastawem stanowiły rzeczowe zabezpieczenie
wierzytelności; w tym, iż sądy uznały, iż umowa o ustanowieniu zastawu
rejestrowego nie wskazywała wartości zabezpieczenia.
W sprawie jest poza sporem, iż wnioskodawczyni nie przedłożyła dowodu na
to, iż spłaciła wierzyciela tj. uczestnika postępowania, a tego literalnie biorąc
wymaga art. 518 § 1 pkt 1 k.c. jeżeli osoba trzecia spłaciła wierzyciela w inny
sposób. W okolicznościach sprawy w rachubę wchodziło zaspokojenie wierzyciela
– jako zastawnika przez przejęcie przez niego na własność przedmiotu zastawu.
Taką możliwość zaspokojenia zastawnika przewiduje art. 22 ustawy z dnia
6.12.1996 r. o zastawie rejestrowym (...). Art. 22 ust. 1 pkt 3 tej ustawy, do którego
odwołuje się wnioskodawczyni, stanowi, iż umowa zastawnicza może przewidywać
zaspokojenie zastawnika przez przejęcie przez niego na własność przedmiotu
zastawu rejestrowego, jeżeli przedmiotem zastawu rejestrowego są rzeczy,
wierzytelności i prawa lub zbiory rzeczy lub praw stanowiące całość gospodarczą,
a strony w umowie zastawniczej ściśle oznaczają wartość przedmiotu zastawu
albo określiły sposób ustalenia jego wartości dla zaspokojenia zastawnika. Z art. 22
wiąże się ściśle kolejny przepis art. 23 tej ustawy, który bliżej określa reguły
zaspokojenia zastawnika w drodze przejęcia na własność przedmiotu zastawu
6
rejestrowego. Z przepisu tego wynika, że: - jeśli przedmiotem zastawu są
instrumenty finansowe, to ich wartość ustala się po kursie notowań z końca dnia
przejęcia;
- jeżeli przedmiotem zastawu są rzeczy występujące powszechnie w obrocie
towarowym ich wartość ustala się na podstawie średniej ceny tych rzeczy
z dnia przejęcia,
- jeżeli przedmiotem zastawu są inne rzeczy, wierzytelności i prawa, to
wierzytelność zastawnika ulega zaspokojeniu do wysokości wartości
przedmiotu zastawu przejętego na własność; jeżeli wartość ta przewyższa
wysokość wierzytelności zabezpieczonej zastawem, zastawnik jest
zobowiązany do zwrotu nadwyżki.
To ostatnie stwierdzenie nawiązuje do treści art. 22 ust. 1 pkt 3 ustawy, które
wymaga, aby strony ściśle oznaczyły wartość przedmiotu zastawu albo określiły
sposób ustalenia jego wartości.
Powstaje pytanie, czy tym wymaganiom odpowiada umowa z dnia
28.10.2005 r. o ustanowieniu zastawu rejestrowego na udziałach w spółce z o.o.,
a ściśle biorąc pkt. 10 ppkt 2 tej umowy, który przewiduje – jako jeden ze
sposobów zaspokojenia zastawnika – przejęcie, przedmiotu zastawu na własność,
jeśli zważyć, że w pkt. 3 podano jedynie wartość nominalną udziałów. Na to pytanie
sądy orzekające w sprawie odpowiedziały negatywnie i jest to prawidłowe
stanowisko. Udział ma wartość nominalną i rynkową, Wartość nominalna udziału
oznaczona jest w umowie spółki i stanowi odpowiednią część kapitału
zakładowego. Wartość nominalna może ulec podwyższeniu lub obniżeniu
w przypadku podwyższenia lub obniżenia kapitału zakładowego. Wartość rynkowa
udziału wyznaczona jest przez cenę, po której aktualnie udział może być zbyty lub
nabyty. Na cenę rynkową udziału wpływa przede wszystkim kondycja ekonomiczna
spółki oraz wielkość jej majątku. W tym kontekście nie ma więc wątpliwości, że
przewidziany w art. 22 ust. 1 pkt 3 ustawy wymóg, aby strony w umowie
zastawniczej ściśle oznaczyły wartość przedmiotu zastawu oznacza –
w odniesieniu do udziałów – określenia ich wartości rynkowej. Jedynie wówczas
można uznać, że zastawnik zaspokoił się do określonej wysokości, która wyznacza
7
wartość rynkową udziałów. Alternatywą jest określenie sposobu ustalenia wartości
przedmiotu zastawu dla zaspokojenia zastawnika. Tych wymagań nie spełnia
postanowienie pkt 10 ppkt 2 umowy zastawniczej, skoro wskazanie wartości
nominalnej udziałów, nie może być uznane za ścisłe oznaczenia wartości
przedmiotu zastawu. Potwierdza to zresztą stanowisko uczestnika postępowania,
który odwołując się do wartości rynkowej przejętych udziałów wykazuje, że co
najwyżej można mówić o częściowym zaspokojeniu wierzytelności. Zaistniały spór
między stronami nie może być jednak rozstrzygnięty w postępowaniu
wieczystoksięgowym.
Z tych względów, na podstawie art. 39814
k.p.c., orzeczono jak
w sentencji.
db