Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 62/09
POSTANOWIENIE
Dnia 9 września 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Lech Walentynowicz (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Barbara Myszka
SSN Krzysztof Pietrzykowski
w sprawie z wniosku S.S.
przy uczestnictwie G. S. […]
o stwierdzenie nabycia spadku,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 9 września 2009 r.,
skargi kasacyjnej uczestnika G.S.
od postanowienia Sądu Okręgowego w W.
z dnia 26 września 2008 r., sygn. akt [...],
1.) uchyla zaskarżone postanowienie;
2.) pozostawia rozstrzygnięcie o kosztach postępowania
kasacyjnego w orzeczeniu kończącym postępowanie
w sprawie.
2
Uzasadnienie
Sąd Rejonowy w W. postanowieniem z dnia 30 listopada 1999 r. stwierdził,
że spadek po A.S., zmarłym dnia 23 grudnia 1992 r. w W., nabył w całości G.S. na
podstawie testamentu ustnego z dnia 17 listopada 1992 r. On również został
uznany za spadkobiercę testamentowego dziedziczącego spadkowe gospodarstwo
rolne.
Orzeczenie te zostało zaaprobowane przez Sąd Okręgowy w W., który
postanowieniem z dnia 13 lutego 2001 r. oddalił apelację wnioskodawczyni S.S.
W następstwie kasacji wnioskodawczyni Sąd Najwyższy uchylił
te postanowienie wyrażając pogląd, że sąd spadku nie może przesłuchać świadka
testamentu ustnego, jeżeli nie został on wskazany bądź ujawniony przed upływem
sześciu miesięcy od otwarcia spadku, a niezachowanie tego wymagania powoduje
bezskuteczność testamentu (postanowienie z dnia 13 maja 2003 r., V CKN 186/01).
Dostosowując się do tej wykładni Sąd Okręgowy zmienił zaskarżone
orzeczenie i stwierdził nabycie spadku według porządku ustawowego. Również te
postanowienie Sądu drugiej instancji zostało uchylone przez Sąd Najwyższy ze
względu na nieważność postępowania apelacyjnego wynikającą z wydania
orzeczenia odwoławczego przez sprzeczny z prawem skład sądu (art. 379 pkt 4
k.p.c.).
Postanowieniem z dnia 25 kwietnia 2005 r. Sąd Okręgowy zawiesił
postępowanie na podstawie art. 177 § 1 pkt 6 k.p.c., ponieważ uczestnicy
mieszkający zagranicą nie przedstawili w terminie żądanych odpisów aktów stanu
cywilnego, a następnie postanowieniem z dnia 26 września 2008 r. uchylił
postanowienie spadkowe Sądu Rejonowego z dnia 30 listopada 1999 r. i umorzył
postępowanie (art. 182 § 1 k.p.c. i art. 386 § 3 k.p.c. w związku z art. 13 § 2 k.p.c.).
Uczestnik postępowania G.S. w skardze kasacyjnej wniósł o uchylenie
postanowienia z dnia 26 września 2008 r. i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania.
3
Skarżący powołał się na nieważność postępowania apelacyjnego, ponieważ
zaskarżone postanowienie zostało wydane z udziałem Sędziego
przewodniczącego, przed którym nie odbyła się rozprawa bezpośrednio
poprzedzające jego wydanie (art. 379 pkt 4 k.p.c. w związku z art. 323 k.p.c. i art.
361 k.p.c. oraz art. 13 § 2 k.p.c.).
Podniósł też zarzut naruszenia art. 182 § 1 i 3 k.p.c. oraz art. 386 § 3 k.p.c.
w związku z art. 13 § 2 k.p.c. przez uchylenie postanowienia spadkowego
i umorzenie postępowania w sprawie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzut nieważności postępowania apelacyjnego jest bezzasadny. Art. 323
k.p.c. funkcjonuje w sferze wyrokowania i wyraża zasadę bezpośredniości,
gwarantującą wydanie wyroku przez skład sądu, przed którym toczyło się
postępowanie na ostatniej rozprawie. Regulacja ta dotyczy merytorycznego
rozpoznania sprawy, ma zatem odpowiednie zastosowanie do postanowień co do
istoty sprawy wydanych w postępowaniu nieprocesowym (art. 13 § 2 k.p.c.).
Nie dotyczy natomiast postanowień nie merytorycznych wydanych na posiedzeniu
niejawnym. Nie istnieją w związku z tym przeszkody procesowe uniemożliwiające
bądź ograniczające wydanie postanowienia o umorzeniu postępowania (art. 182 §
1 k.p.c. przez skład sądu, który nie orzekał o zawieszeniu postępowania (art. 177 §
1 pkt 5 k.p.c.). Powołany w skardze kasacyjnej art. 361 k.p.c. nie ma
tu zastosowania.
Trafny jest natomiast zarzut naruszenia art. 182 § 3 k.p.c. oraz art. 386 § 3
k.p.c.
Skutki umorzenia postępowania przez sąd wyższej instancji są
jednoznacznie określone w art. 182 § 3 k.p.c. i polegają na uprawomocnieniu się
zaskarżonego orzeczenia (t.z.w. upadek instancji). Przewidziane w tym przepisie
wyjątki nie do tyczą rozpoznawanej sprawy. Sąd Okręgowy nie mógł przy tym
uchylić postanowienia spadkowego Sądu Rejonowego z 30 listopada 1999 r.,
ponieważ nie wystąpiły przesłanki umorzenia postępowania pierwszoinstancyjnego.
Art. 386 § 3 k.p.c. został więc zastosowany w sposób wadliwy.
4
W art. 182 § 1 k.p.c. mieści się obowiązek umorzenia zawieszonego
postępowania z przyczyn określonych w art. 177 § 1 pkt 6 k.p.c. Dostosowując się
do tego obowiązku Sąd Okręgowy mógł jedynie umorzyć postępowanie apelacyjne
ze skutkiem określonym w art. 182 § 3 k.p.c. Sąd ten był jednak związany
wykładnią prawa materialnego dokonaną przez Sąd Najwyższy w postanowieniu
z dnia 13 maja 2003 r. (V CKN 186/01). Nie mógł w konsekwencji doprowadzić do
uprawomocnienia się wadliwego postanowienia Sądu Rejonowego z dnia
30 listopada 1999 r., o co zabiega skarżący. Na tle nietypowej sytuacji procesowej,
wywołanej różnymi uchybieniami, doszło w rezultacie do kolizji przepisów art. 182
§ 1 i 3 k.p.c. oraz art. 39820
k.p.c. Należy przyjąć, że rozstrzygające znaczenie ma
w omawianej sytuacji art. 39820
k.p.c., ponieważ podstawowym celem
postępowania sądowego jest rozstrzygnięcie sprawy w sposób zgodny z prawem.
Uprawomocnienie się postanowienia z dnia 30 listopada 1999 r. oznaczałoby
powstanie roszczenia odszkodowawczego wobec Skarbu Państwa (art. 4241
k.p.c.
w związku z art. 417 § 1 k.c. i art. 4171
§ 2 k.c.), a do takiego skutku prawnego nie
można dopuścić. Należało w konsekwencji uchylić zaskarżone postanowienie
(art. 39815
§ 1 k.p.c.), pozostawiając orzeczenie o kosztach postępowania
kasacyjnego w orzeczeniu końcowym (art. 108 § 2 k.p.c.).