Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 209/09
POSTANOWIENIE
Dnia 8 października 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jan Górowski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Mirosław Bączyk
SSN Krzysztof Pietrzykowski
w sprawie z wniosku M., J.H. i J.H.
przy uczestnictwie A.H., K.J., J.J., H.J., J.J. oraz Skarbu Państwa - Prezydenta
Miasta L.
o wpis własności oraz wykreślenie prawa użytkowania wieczystego,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 8 października 2009 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawców i uczestniczki postępowania A.H.
od postanowienia Sądu Okręgowego w P.
z dnia 5 listopada 2008 r., sygn. akt [...],
oddala skargę kasacyjną i odstępuje od obciążenia
wnioskodawców kosztami postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
M.L., A.H., J.H. i J.H. wnieśli o:
- wpisanie w dziale II księgi wieczystej nr [...] prawa własności na ich rzecz –
każdego z udziałem w ¼ części,
- odłączenie z księgi wieczystej nr [...] działek nr 111/7 i 111/9; założenie dla
nich nowej księgi wieczystej i wpisanie ich w dziale drugim w udziałach
po ¼ części,
- odłączenie z księgi wieczystej nr [...] działek nr 111/5 i 111/3, założenie dla
nich księgi wieczystej i ujawnienie wnioskodawców jako współwłaścicieli
po ¼ części,
- wykreślenie z ksiąg wieczystych nr [...] i [...], prawa użytkowania wieczystego
nieruchomości i prawa własności budynków stanowiących odrębny od gruntu
przedmiot własności.
Referendarz sądowy postanowieniem z dnia 24 stycznia 2008 r. wnioski
oddalił uznając, że ostateczna decyzja Ministra Gospodarki i Pracy z dnia
17 sierpnia 2004 r. nie stanowi podstawy do ujawnienia prawa własności na rzecz
wnioskodawców jako spadkobierców po właścicielu A.H.
Wyraził pogląd, że stwierdzenie nieważności decyzji, na podstawie której
poprzedni właściciel został pozbawiony prawa własności nieruchomości nie zawsze
prowadzi do jej odzyskania. Taki skutek nie następuje jeżeli podmiot, który nabył
nieruchomość na podstawie takiej nieważnej decyzji rozporządził nią, lub gdy
nastąpiły zdarzenia prawne, których skutki uniemożliwiają jej odzyskanie ze
względu na ochronę osób trzecich chronionych rękojmią wiary publicznej ksiąg
wieczystych. Skoro więc na przedmiotowych nieruchomościach zostało
ustanowione prawo użytkowania wieczystego i związane z nim prawo odrębnej
własności budynków, to brak było podstaw do uwzględnienia wniosków.
Referendarz stwierdził także, że działka 110/6 przeniesiona została z księgi
wieczystej nr [...] i przedmiotowa decyzja ją nie obejmuje. Wyraził pogląd, że
3
wnioskodawcy powinni szukać ochrony w drodze powództwa o uzgodnienie treści
księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym.
Skarga wnioskodawców okazała się nieskuteczna, gdyż postanowieniem
z dnia 30 października 2006 r. Sąd Rejonowy w L. „utrzymał w mocy” orzeczenie
referendarza. Ustalił, że w księdze wieczystej nr [...] obejmującej działki 110/6,
111/8,111/10 o pow. 0,1823 ha jako właściciel figuruje Skarb Państwa, a J.J. i K.J.
są współużytkownikami wieczystymi po ½ części gruntu i współwłaścicielami po ½
części budynków stanowiących odrębny od gruntu przedmiot własności, na
podstawie umowy sprzedaży z dnia 22 czerwca 2006 r.
Z kolei w księdze wieczystej nr [...] obejmującej działki 112/26, 111/7 i 11/9 o
pow. 0,4547 ha ujawnionym właścicielem jest Skarb Państwa, a H. i J.
małżonkowie J. są na prawach wspólności ustawowej użytkownikami wieczystymi
gruntu i właścicielami budynków stanowiących odrębny od gruntu przedmiot
własności. Księga wieczysta nr [...] prowadzona jest dla nieruchomości położonej w
L. o pow. 23,1342 ha i figuruje w niej jako właściciel Skarb Państwa i w skład jej
wchodzą między innymi działki nr 111/3 i 111/5.
Parcele nr 9 i 10 objęte księgą wieczystą nr [...], w skład której poprzednio
wchodziły wszystkie działki stanowiące przedmiot postępowania z wyjątkiem działki
110/6 były własnością przedsiębiorstwa o nazwie „G.” A.H. i Syn w L., które
należało do A.H.
Decyzją nacjonalizacyjną z dnia 2 listopada 1950 r. Ministra Przemysłu
Lekkiego oraz orzeczeniem Ministra Przemysłu Lekkiego z dnia 3 stycznia 1959 r.,
w dziale II księgi wieczystej nr [...] w miejsce wspomnianego przedsiębiorstwa
dokonano wpisu jako właściciela Skarb Państwa.
Decyzją Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 17 sierpnia 2004 r. [...]
stwierdzono nieważność decyzji z dnia 2 listopada 1950r. i orzeczenia z dnia 3
stycznia 1959r., a decyzją ministra Gospodarki i Pracy z dnia 31 marca 2005 r. nr
[...] utrzymano w mocy decyzję z dnia 17 sierpnia 2004 r. Naczelny Sąd
Administracyjny wyrokiem z dnia 31 stycznia 2007 r. oddalił skargę kasacyjną od tej
decyzji.
4
Powodowie są następcami prawnymi A.H. wykazanymi kolejnymi
postanowieniami o stwierdzeniu nabycia spadku.
Sąd Rejowy wskazał, że wprawdzie wpis do księgi wieczystej rodzi tylko jego
domniemanie zgodności z prawem, które każdy zainteresowany może obalić, ale
w interesie porządku prawnego leży aby jednak były one zgodne z prawem. Sąd
powinien zbadać, czy wadliwość podstawy wpisu nie spowoduje wpisania prawa
nie istniejącego i ustalić kto jest rzeczywistym właścicielem nieruchomości (wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 12 maja 2005 r., III CK 565/2004, LEX nr 277129). Jeżeli
zdarzeniem, z którego wywodzi się prawo jest decyzja administracyjna, wtedy
obowiązkiem Sądu jest rozważyć, czy istotnie zdarzenie takie wprowadziło, czy też
nie dokonało zmian w prawie własności nieruchomości.
W razie uchylenia podstawy prawnej wpisu, powstaje niezgodność między
stanem rzeczywistym a stanem ujawnionym w księdze wieczystej, która może być
usunięta w drodze powództwa wynikającego z art. 10 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r.
o księgach wieczystych i hipotece (jedn. tekst: Dz. U. z 2001 r. Nr 124, poz. 1361
ze zm.). Dopiero na podstawie wyroku uwzględniającego tego rodzaju powództwo,
bądź też na podstawie innego dokumentu stwierdzającego nowy stan prawny
(np. ugody sądowej) można dokonać wpisu odpowiadającego rzeczywistemu
stanowi prawnemu. W takim procesie ciężar dowodu, że rzeczywisty stan prawny
nieruchomości jest odmienny od ujawnionego w księdze wieczystej spoczywa na
powodzie, a jego realizacja polega na wykazaniu rzeczywistego stanu prawnego
nieruchomości, a więc stanu prawdziwego, co niekiedy – jak w sprawie – łączyć się
będzie z wykazaniem, że podstawa istniejącego wpisu jest pozbawiona mocy
prawnej (uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 7 kwietnia 1999 r., I CKN
1079/97, OSNC 1999, nr 11, poz. 189).
W wyniku apelacji wnioskodawców Sąd Okręgowy w P. postanowieniem z
dnia 5 listopada 2008 r. zmienił zaskarżone postanowienie w ten sposób, że
nakazał dokonać wpisu polegającego na odłączeniu działek 111/5 i 111/3 z księgi
wieczystej nr [...] oraz założyć dla nich nową księgę wieczystą i dokonać w niej
wpisu jako właścicieli M.L., J.H., J.H. i A.H. po ¼ części i w pozostałej części
wnioski oraz apelację oddalił.
5
Przyjął za własne ustalenia sądu pierwszej instancji dotyczące ksiąg
wieczystych nr [...] i [...] i stwierdził, że stan wpisów w księdze wieczystej nr [...] jest
odmienny, od przedstawionego w zaskarżonym orzeczeniu. Wskazał też, że Sąd
Rejonowy zgodnie z art. 39822
§ 2 i 3 k.p.c. w następstwie rozpoznania skargi
wnioski powinien był oddalić.
Badanie stanu księgi wieczystej na podstawie art. 6268
§ 2 k.p.c. odnosi się
do stanu prawnego ujawnionego w niej i do ustalenia, czy prawo którego wniosek
dotyczy wywodzi się z praw poprzednika. Ograniczenie to odnosi się zarówno do
sądu pierwszej, jak i drugiej instancji (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia
6 października 2006 r., V CSK 214/06, LEX nr 327887).
Uznał wniosek o odłączenie działek 111/5 i 111/3 oraz założenie dla nich
księgi wieczystej za uzasadniony ze względu na to, że w księdze wieczystej nr [...]
brak było wpisu dotyczącego użytkowania wieczystego. Stwierdził, że wbrew
stanowisku Sądu pierwszej instancji z dokumentów zgromadzonych w księgach
wieczystych wynika, że działka 110/6 wchodząca obecnie w skład nieruchomości
objętej księgą wieczystą nr 14516 stanowiła także własność A.H. i była ona objęta
przedmiotowym orzeczeniem nacjonalizującym z dnia 2 listopada 1950 r. To
odmienne ustalenie nie mogło jednak spowodować uwzględnienia wniosku w tej
części, gdyż na przeszkodzie stał wpis prawa użytkowania wieczystego.
Wskazał, że nie każda niezgodność podlega usunięciu tylko w następstwie
powództwa określonego w art. 10 ust 1 u.k.w.h., gdyż z unormowania zawartego
w art. 31 ust 2 u.k.w.h. wynika, że wpis usuwający niezgodność może nastąpić, gdy
będzie ona wykazana orzeczeniem lub innymi odpowiednimi dokumentami, którym
może być decyzja administracyjna.
Sąd badając treść decyzji zobowiązany jest odnieść się do wywołanych
przez nią skutków prawnych. Decyzja dołączona do wniosku wywarła skutek
deklaratoryjny i doprowadziła do zniweczenia skutku prawnego decyzji
nacjonalizacyjnej. Stanowi podstawę do usunięcia niezgodności pomiędzy stanem
ujawnionym w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym. W odniesieniu
do wpisu Skarbu Państwa dokument ten spowodował unicestwienie podstawy
wpisu i w konsekwencji konieczność jego wykreślenia oraz przywrócenia
6
poprzedniego właściciela, albo ujawnienia jego następców prawnych (uzasadnienie
wyroku NSA w Katowicach z dnia 30 września 2002 r., II S.A./Ka 2651/00, ONSA
2004, nr 1, poz.18).
Nie zgodził się ze stanowiskiem Sądu Rejonowego, że wadliwość podstawy
wpisu spowodowała ujawnienie prawa nie przysługującego Skarbowi Państwa, co
w następstwie prowadziło do konieczności usunięcia niezgodności w drodze
powództwa. Podkreślił, że wpisu Skarbu Państwa dokonano na podstawie decyzji
administracyjnej wywołującej wówczas skutki prawne i funkcjonującej, do chwili
stwierdzenia jej nieważności, w obrocie prawnym. Jego zdaniem, w sprawie
będącej przedmiotem rozpoznania, na skutek stwierdzenia nieważności decyzji
stanowiącej podstawę wpisu Skarbu Państwa powstała niezgodność następcza,
a nie pierwotna. W konsekwencji wyraził pogląd, że kierowanie zainteresowanych
na drogę procesu w zakresie wniosku dotyczącego działek 111/5 i 111/ 3 objętych
księgą wieczystą nr [...] było nietrafne. Jako podstawę prawną uwzględnienia tego
wniosku wskazał art. 31 ust 2 u.k.w.h., stwierdzając, że przedmiotowa decyzja oraz
odpisy postanowień spadkowych były dokumentami wyczerpującymi hipotezę tego
przepisu.
Podzielił natomiast argumentację Sądu Rejonowego wskazującą na
przeszkodę do uwzględnienia wniosków odnośnie ksiąg wieczystych nr [...] i [...] ze
względu na wpis użytkowania wieczystego.
Odwołując się do powyższych rozważań oraz do zasady in dubio pro
principio, stwierdził brak dostatecznych podstaw do uznania przez sąd
wieczystoksięgowy, że decyzja stwierdzająca nieważność orzeczenia
nacjonalizacyjnego spowodowała wygaśnięcie wpisanego prawa użytkowania
wieczystego, podlegającego wielokrotnemu obrotowi prawnemu w drodze
czynności prawnych, wyrażając pogląd, że w wypadku istnienia takiej niezgodności
jej usunięcie następuje w drodze powództwa uregulowanego w art. 10 ust. 1
u.k.w.h.
Zauważył, że dokonanie żądanych wpisów doprowadziłoby do powstania
sytuacji niezgodnej z istotą użytkowania wieczystego, tj. do stanu
nieprzewidywalnego przez system prawny, czyli tzw. własności podzielonej, który
7
wyklucza zarówno doktryna, jak i judykatura (por. orzeczenie Sądu Najwyższego
z dnia 14 maja 1986 r. II CR 28/86, OSNC 1987 nr 8, poz. 122). Podkreślił, że
w ramach swej ograniczonej kognicji sąd wieczystoksięgowy nie może
rozpoznawać kwestii rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych, ani żadnych
sporów o własność nawet w charakterze przesłanki rozstrzygnięcia.
Wnioskodawcy w skardze kasacyjnej zaskarżyli postanowienie Sądu
Okręgowego w części w jakiej wnioski zostały oddalone (w pkt I b), a więc w jakiej
ich apelacja została oddalona. Skargę oparli na naruszeniu art. 232 § 1 k.c. oraz na
naruszeniu art. 31 ust. 2 u.k.w.h., wnosząc o uchylenie orzeczenia w zaskarżonej
części i o uwzględnienie apelacji co do działek 111/7 i 111/9, bądź przekazanie
sprawy sądowi drugiej instancji do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Stwierdzenie nieważności przedmiotowej decyzji administracyjnej miało
charakter deklaratoryjny, a nie konstytutywny, a więc do chwili jej wydania decyzja
nacjonalizacyjna korzystała z domniemania ważności i wywoływała skutki prawne,
także w zakresie możliwości obciążenia własności spornych nieruchomości prawem
użytkowania wieczystego. Decyzja stwierdzająca nieważność jest skuteczna
ex tunc, (por. np. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 7 czerwca 2000 r.,
III CKN 1024/00, LEX nr 51874), jednak nie pozbawiła sama przez się skutków
prawnych późniejszych zdarzeń prawnych, które miały doprowadzić do powstania
prawa użytkowania wieczystego.
Artykuł 6268
§ 2 k.p.c. wyznacza zakres kognicji sądów obu instancji
w sprawach o wpis (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 6 października
2006 r., V CSK 214/06, LEX nr 327887). Użyte w tym przepisie wyrażenie „bada
jedynie” wskazuje jednoznacznie na ograniczony charakter rozstrzygania sądu
wieczystoksięgowego. Kognicja ta sprowadza się do formy i treści wniosku,
dołączonych do wniosku dokumentów (a więc ich skuteczności materialnej) oraz
treści księgi wieczystej, ale w zakresie tylko przedmiotu orzekania sądu
wieczystoksięgowego wyznaczonego hipotezą art. 6268
§ 2 k.p.c. Choć więc
dokument podlega badaniu, czy stanowi on materialną podstawę wpisu, to w tym
postępowaniu nie można stwierdzić, czy powstało i istnieje prawo użytkowania
8
wieczystego wpisane w księdze wieczystej, którego bezpośrednio dokument
mający stanowić podstawę wpisu nie dotyczy. Z tego względu Sąd Okręgowy nie
dopuścił się obrazy art. 31 ust 2 u.k.w.h.
Postępowanie wieczystoksięgowe nie może służyć do rozstrzygania
jakichkolwiek sporów o prawo ani w charakterze przesłanki rozstrzygnięcia, ani
samego rozstrzygnięcia. Sąd w nim nie powinien rozstrzygać, czy prawo
stanowiące przeszkodę wpisu, w tym wypadku prawo użytkowania wieczystego,
powstało bądź nie powstało, w wyniku działania rękojmi wiary publicznej ksiąg
wieczystych. Trafny jest pogląd Sądu Okręgowego, że w myśl zasady in dubio pro
principio brak dostatecznych podstaw do stwierdzenia przez sąd
wieczystoksięgowy, że decyzja stwierdzająca nieważność orzeczenia
nacjonalizacyjnego przesądziła o nieistnieniu prawa użytkowania wieczystego. Do
zbadania, czy w takim wypadku – jak trafnie podniesiono w piśmiennictwie – prawo
wieczystego użytkowania mogło powstać i czy istnieje, właściwa jest droga
procesu. Tryb procesu z natury rzeczy lepiej jest przystosowany do rozstrzygania
sporów, a powództwo unormowane w art. 10 u.k.w.h. jest w tym wypadku
sposobem do doprowadzenia stanu prawnego ujawnionego w księdze wieczystej
do zgodności z rzeczywistym stanem prawnym. Jego zadaniem jest właśnie
doprowadzenie księgi do stanu aktualnego, a więc uwzględnia dalsze zdarzenia
prawne, które stanowiły podstawę wpisów po zapadnięciu nieważnej decyzji,
a przed stwierdzeniem jej nieważności. Kryterium prawnym jest tu zawsze obecny
stan, a nie stan istniejący w przeszłości (por orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia
24 listopada 1997 r., II CKN 110/97, Prok. i Pr. 1998 r. nr 5, s. 28) Z tego względu,
w stanach granicznych, a taki występuje w rozpoznawanej sprawie, priorytet należy
dać trybowi procesowemu, chociażby dlatego, że stanowi on podstawowy tryb
rozstrzygania spraw cywilnych.
Sąd Okręgowy w omawianym postępowaniu nie naruszył w sposób mający
wpływ na wynik tego postępowania art. 232 k.c., skoro poza kognicją tego sądu
znajdował się, jak do tej pory nierozstrzygnięty jednoznacznie w judykaturze
problem prawny, czy rękojmia ma zastosowanie w razie nabycia prawa
użytkowania wieczystego, jeżeli okazało się że nieruchomość nie stanowiła jednak
własności Skarbu Państwa. W takiej sytuacji dochodzi do zderzenia się zasady
9
wyrażonej w art. 5 u.k.w.h. z zasadą dopuszczenia ustanowienia użytkowania
wieczystego tylko na nieruchomości skarbowej. Za przyznaniem pierwszeństwa
w takim wypadku unormowaniu zawartemu w art. 232 k.c. wypowiedział się Sąd
Najwyższy w wyrokach z dnia 14 maja 1986 r., II Cr 28/86 (OSNC 1987, nr 8,
poz. 122) i z dnia 21 czerwca 1968 r., III CRN 139/68, (OSNC 1969, nr 5, poz. 93.),
a za działaniem w takim wypadku rękojmi w wyrokach z dnia 9 października
1989 r., III CRN 298/89 (LEX nr 8989) i z dnia 31 stycznia 1997 r., II CKU 64/96,
(LEX 30433).
Rozstrzygnięcie tej kontrowersji – stanowiącej spór o prawo użytkowania
wieczystego – jak wynika już z powyższych uwag, nie podlega badaniu
w postępowaniu wieczystoksięgowym.
Z tych względów skarga kasacyjna uległa oddaleniu (art. 39814
k.p.c.).
Mając na uwadze szczególną okoliczność bezpodstawnego upaństwowienia
przedmiotowej nieruchomości, odstąpiono od obciążenia wnioskodawców kosztami
postępowania kasacyjnego (art. 102 k.p.c.).