Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 5 listopada 2009 r.
II UK 108/09
Okres wykonywania za granicą pracy w szczególnych warunkach u pra-
codawcy zagranicznego podlega wliczeniu do okresu takiej pracy wymaganego
przez § 4 ust. 1 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w spra-
wie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warun-
kach lub w szczególnym charakterze (Dz.U. Nr 8, poz. 43 ze zm.), jeżeli został
uznany za okres składkowy z mocy art. 6 ust. 2 pkt 1 lit. c ustawy z dnia 17
grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
(jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227 ze zm.).
Przewodniczący SSN Jerzy Kuźniar, Sędziowie SN: Zbigniew Korzeniowski,
Małgorzata Wrębiakowska-Marzec (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 5 listopada
2009 r. sprawy z wniosku Wojciecha M. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecz-
nych-Oddziałowi w G. o emeryturę z tytułu pracy w warunkach szczególnych, na
skutek skargi kasacyjnej organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego w Gdań-
sku z dnia 23 października 2008 r. [...]
o d d a l i ł skargę kasacyjną.
U z a s a d n i e n i e
Wyrokiem z dnia 23 października 2008 r. Sąd Apelacyjny w Gdańsku oddalił
apelację Zakładu Ubezpieczeń Społecznych-Oddziału w G. od wyroku Sądu Okrę-
gowego w Gdańsku z siedzibą w Gdyni z dnia 13 listopada 2007 r., którym zmienio-
no decyzję organu rentowego z dnia 25 lipca 2007 r. w ten sposób, że przyznano
Wojciechowi M. prawo do emerytury z tytułu pracy w szczególnych warunkach po-
cząwszy od dnia 28 maja 2007 r.
Podstawę rozstrzygnięcia stanowiły następujące ustalenia faktyczne. Wnio-
skodawca (urodzony 28 maja 1947 r.) i legitymujący się wymaganym 25-letnim okre-
2
sem zatrudnienia oraz uwzględnionym przez organ rentowy okresem pracy w szcze-
gólnych warunkach w łącznym rozmiarze 13 lat, 6 miesięcy i 24 dni, w okresach od 6
maja 1983 r. do 22 lutego 1984 r. i od 27 maja 1984 r. do 12 kwietnia 1985 r. był za-
trudniony za pośrednictwem Przedsiębiorstwa Handlu Zagranicznego „P.” w W. na
statkach obcych bander na stanowisku starszego mechanika. Zatrudnienie to odpo-
wiada pracy wymienionej w Dziale VIII, poz. 1, pkt 4 wykazu A stanowiącego załącz-
nik do rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku eme-
rytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym
charakterze (Dz.U. Nr 8, poz. 43 ze zm., zwanego dalej rozporządzeniem), uznają-
cym za pracę w szczególnych warunkach uprawniającą do emerytury w niższym
wieku emerytalnym pracę na statkach morskich w żegludze międzynarodowej i w
polskim ratownictwie okrętowym pracowników wpisanych na listę członków załogi
tych statków. Okoliczności te zostały potwierdzone wystawionymi przez PHZ „P.”
świadectwami pracy oraz pracy w warunkach szczególnych. Powyższe sporne
okresy zostały przez organ rentowy zaliczone do ogólnego stażu pracy wnioskodaw-
cy jako okresy składkowe, nie zostały natomiast uwzględnione do pracy w warun-
kach szczególnych z uwagi na nieopłacenie składek na ubezpieczenie społeczne.
Sąd Apelacyjny wskazał, że podstawę prawną umów zawartych przez wnio-
skodawcę z PHZ „P.” stanowiły przepisy uchwały Nr 113 Rady Ministrów dnia 4
czerwca 1976 r. w sprawie zasad kierowania specjalistów do pracy za granicą w ra-
mach współpracy gospodarczej i naukowo-technicznej. Z przepisów uchwały wyni-
kało, że po pierwsze - specjalistę zgłoszonego przez zainteresowanego ministra kie-
ruje do pracy za granicą, za jego zgodą, przedstawicielstwo handlu zagranicznego
wyznaczone przez Ministra Handlu Zagranicznego i Gospodarki Morskiej, zwane
dalej przedsiębiorstwem, na podstawie kontraktu zawartego przez specjalistę z kon-
trahentem zagranicznym oraz umowy zawartej z przedsiębiorstwem (§ 6 ust. 1) oraz
po drugie - w odniesieniu do spornych okresów zatrudnienia za granicą u pracodaw-
cy zagranicznego brak było obowiązku odprowadzania składek na ubezpieczenie
społeczne. Uchwała Nr 113 utraciła moc z dniem 1 stycznia 1985 r., to jest z datą
wejścia w życie uchwały Nr 123 Rady Ministrów z dnia 3 września 1984 r. w sprawie
zasad podejmowania pracy przez obywateli polskich za granicą u pracodawców za-
granicznych (M.P. Nr 23, poz. 157 ze zm.). Ten akt prawny łącznie z zarządzeniem
Ministra Finansów z dnia 27 grudnia 1984 r. w sprawie zasad ustalania wysokości i
trybu przekazywania przez osobę kierowaną do pracy za granicą wpłat w walucie
3
obcej na rzecz jednostki kierującej oraz sposobu wykorzystania tych wpłat (M.P. Nr
30, poz. 208 ze zm.), ustanawiał obowiązek uiszczania składek na ubezpieczenie
społeczne z tytułu zatrudnienia obywateli polskich skierowanych do pracy za granicą
u pracodawców zagranicznych, ale tylko w odniesieniu do umów zawartych po wej-
ściu uchwały w życie (§ 5 ust. 1 wymienionego zarządzenia Ministra Finansów z dnia
27 grudnia 1984 r.). Skoro zatem wnioskodawca był specjalistą kierowanym za gra-
nicę w ramach współpracy gospodarczej na podstawie przepisów uchwały Nr 113
Rady Ministrów z dnia 4 czerwca 1976 r., to jego status prawny odpowiadał treści art.
6 ust. 2 pkt 1 lit. c ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Fundu-
szu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2009 Nr 153, poz. 1227 ze
zm., zwanej dalej ustawą o emeryturach i rentach lub ustawą), a nie art. 6 ust. 2 pkt 1
lit. d tej ustawy. Na takiej też podstawie sporne okresy zostały przez organ rentowy
uznane za okresy składkowe i zaliczone do ogólnego stażu pracy wnioskodawcy.
Brak jest więc przesłanek do odmowy ich uwzględnienia do okresu pracy w szcze-
gólnych warunkach w sytuacji, gdy przepisy rozporządzenia z dnia 7 lutego 1983 r.
nie zawierają wymogu, aby praca w szczególnych warunkach była wykonywana na
terytorium Polski, a prace wymienione w § 4 rozporządzenia są pracami w szczegól-
nych warunkach w rozumieniu art. 32 ustawy o emeryturach i rentach bez względu
na formę organizacyjno-prawną i status własnościowy pracodawcy.
W skardze kasacyjnej od powyższego wyroku organ rentowy zarzucił narusze-
nie prawa materialnego, a mianowicie art. 32 ustawy o emeryturach i rentach w
związku z art. 6 ust. 2 pkt 1 lit. d tej ustawy oraz § 4 rozporządzenia Rady Ministrów
z dnia 7 lutego 1983 r., poprzez ich błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie po-
legające na przyjęciu, że „do stażu pracy w szczególnych warunkach zaliczony został
okres wykonywania pracy za granicą, za który nie istniał obowiązek odprowadzenia
składki na ubezpieczenie społeczne”.
Wskazując na powyższy zarzut skarżący wniósł o uchylenie w całości zaskar-
żonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi drugiej instancji do ponownego rozpo-
znania, ewentualnie o uchylenie w całości także poprzedzającego go wyroku Sądu
Okręgowego i orzeczenie co do istoty sprawy poprzez oddalenie odwołania.
W uzasadnieniu skargi kasacyjnej podniesiono, że w świetle obowiązujących
przepisów w zakresie nabycia uprawnień do wcześniejszej emerytury z tytułu pracy
w szczególnych warunkach wykonywanej u pracodawców zagranicznych, nadal
przesłanką zaliczenia takiego okresu zatrudnienia do stażu pracy w szczególnych
4
warunkach pozostaje fakt opłacenia składki na ubezpieczenie społeczne, niezależnie
od uznania go za okres składkowy na podstawie art. 6 ust. 2 pkt 1 lit. c ustawy o
emeryturach i rentach. W ocenie skarżącego, przyjmując argumentację odmienną,
Sąd drugiej instancji dokonał błędnej wykładni art. 32 w związku z art. 6 ust. 2 pkt 1
lit. d tej ustawy oraz § 4 rozporządzenia. Stanowisko zaprezentowane przez Sąd
drugiej instancji pozostaje bowiem w sprzeczności z poglądem wyrażonym przez
Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 5 marca 2003 r., II UK 196/02, w którym stwierdzo-
no, że do okresu pracy w szczególnych warunkach wymaganego przez § 4 rozpo-
rządzenia, wliczać należy te okresy pracy za granicą u zagranicznych pracodawców,
które zostały uznane za okresy składkowe w rozumieniu art. 6 ust. 1 pkt 1 lub art. 6
ust. 2 pkt 1 lit. d ustawy o emeryturach i rentach. Oznacza to, że „priorytetem przyję-
tym dotychczas w omawianym zakresie wydaje się być fakt odprowadzenia składki
na ubezpieczenie społeczne z tytułu zatrudnienia za granicą”.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Skarga kasacyjna jest nieusprawiedliwiona. Zgodnie z art. 32 ust. 1 ustawy o
emeryturach i rentach, ubezpieczonym urodzonym przed dniem 1 stycznia 1949 r.,
będącym pracownikami, o których mowa w ust. 2-3, zatrudnionymi w szczególnych
warunkach lub w szczególnym charakterze, przysługuje emerytura w wieku niższym
niż określony w art. 27 pkt 1. W myśl ust. 2 powołanego artykułu, dla celów ustalenia
uprawnień, o których mowa w ust. 1, za pracowników zatrudnionych w szczególnych
warunkach uważa się pracowników zatrudnionych przy pracach o znacznej szkodli-
wości dla zdrowia oraz o znacznym stopniu uciążliwości lub wymagających wysokiej
sprawności psychofizycznej ze względu na bezpieczeństwo własne i otoczenia. Na-
tomiast stosownie do art. 32 ust. 4, wiek emerytalny, o którym mowa w ust. 1, ro-
dzaje prac lub stanowisk oraz warunki, na podstawie których osobom wymienionym
w ust. 2 i 3 przysługuje prawo do emerytury, ustala się na podstawie przepisów do-
tychczasowych. Za dotychczasowe przepisy należy uważać przepisy rozporządze-
nia, ale wyłącznie w zakresie regulowanym przez ustawę o emeryturach i rentach, a
więc wieku emerytalnego, rodzaju prac lub stanowisk oraz warunków, na jakich oso-
bom wykonującym prace określone w art. 32 ust. 2 i 3 tej ustawy przysługuje prawo
do emerytury (por. uchwałę składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 13
lutego 2002 r., III ZP 30/01, OSNAPiUS 2002 nr 10, poz. 243 oraz uzasadnienie wy-
5
roku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 14 czerwca 2004 r., P 17/03, OTK-A 2004 nr
6, poz. 57). Według § 4 ust. 1 rozporządzenia, pracownik, który wykonywał prace w
szczególnych warunkach wymienione w wykazie A nabywa prawo do emerytury, je-
żeli spełnia łącznie następujące warunki: osiągnął wiek emerytalny wynoszący 55 lat
dla kobiet i 60 lat dla mężczyzn oraz ma wymagany okres zatrudnienia, w tym co
najmniej 15 lat pracy w szczególnych warunkach. Za wymagany okres zatrudnienia
(po zmodyfikowaniu definicji tego pojęcia ustawą z dnia 17 października 1991 r. o
rewaloryzacji emerytur i rent, o zasadach ustalania emerytur i rent oraz o zmianie
niektórych ustaw, Dz.U. Nr 104, poz. 450 ze zm., powoływaną dalej jako ustawa re-
waloryzacyjna) uważa się okresy składkowe oraz podlegające uwzględnieniu okresy
nieskładkowe i okresy uzupełniające wynoszące 20 lat dla kobiet i 25 lat dla męż-
czyzn (§ 3 rozporządzenia), natomiast za okresy pracy uzasadniające prawo do
świadczeń na zasadach określonych w rozporządzeniu - okresy, w których praca w
szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze jest wykonywana stale i w
pełnym wymiarze czasu pracy obowiązującym na danym stanowisku pracy (§ 2 ust.
1 rozporządzenia).
Skarżący nie kwestionuje, że wnioskodawca spełnia wszystkie wymienione
wyżej warunki, oraz że okresy jego zatrudnienia za granicą od 6 maja 1983 r. do 30
kwietnia 1984 r. oraz od 27 maja 1984 r. do 12 kwietnia 1985 r. - wykonywanego na
podstawie skierowania w ramach współpracy międzynarodowej i objętego przepisami
uchwały Nr 113 Rady Ministrów z dnia 4 czerwca 1976 r. w sprawie zasad kierowa-
nia specjalistów do pracy za granicą w ramach współpracy gospodarczej i naukowo-
technicznej (niepublikowanej) - uważane są za okresy składkowe w myśl art. 6 ust. 2
pkt 1 lit. c ustawy o emeryturach i rentach jako okresy zatrudnienia przypadające
przed dniem 15 listopada 1991 r., za które nie było obowiązku opłacania składek na
ubezpieczenie społeczne. Skarżący prezentuje natomiast stanowisko, że „sam cha-
rakter pracy nie może jeszcze przesądzać o uznaniu danego okresu do stażu pracy
w warunkach szczególnych z punktu widzenia prawa do świadczenia emerytalnego”,
gdyż „priorytetem przyjętym dotychczas w omawianym zakresie wydaje się być fakt
odprowadzenia składki na ubezpieczenie społeczne z tytułu zatrudnienia za granicą”.
Swoje twierdzenia skarżący wywodzi z tezy wyroku Sądu Najwyższego z dnia 5
marca 2003 r., II UK 196/02 (OSNP 2004 nr 8, poz. 144), zgodnie z którą do okresu
pracy w szczególnych warunkach wymaganego w § 4 ust. 1 rozporządzenia z dnia 7
lutego 1983 r. wlicza się okresy wykonywania za granicą u zagranicznych pracodaw-
6
ców prac wymienionych w wykazach stanowiących załącznik do tego rozporządze-
nia, jeżeli są one uznane za okresy składkowe w rozumieniu art. 6 ust. 1 pkt 1 lub art.
6 ust. 2 pkt 1 lit. d ustawy o emeryturach i rentach. Skarżący pomija jednak istotną
okoliczność, że wskazany wyrok zapadł w innym stanie faktycznym i prawnym niż
wynikający ze sprawy, w której wniesiona została rozpoznawana skarga kasacyjna.
Mianowicie w sprawie, której dotyczy przytoczony wyżej wyrok wnioskodawca świad-
czył pracę u zagranicznego pracodawcy w okresie od 20 maja 1971 r. do 19 grudnia
1975 r., a więc przed wejściem w życie uchwały Nr 113 Rady Ministrów z dnia 4
czerwca 1976 r. w sprawie zasad kierowania specjalistów do pracy za granicą w ra-
mach współpracy gospodarczej i naukowo-technicznej, a za okresy tego zatrudnienia
zostały opłacone składki na ubezpieczenie społeczne w Polsce. Z tych oczywistych
względów sporny okres zatrudnienia wnioskodawcy podlegał uznaniu jako okres
składkowy na podstawie art. 6 ust. 2 pkt 1 lit. d ustawy o emeryturach i rentach za-
równo do „ogólnego” jak i „szczególnego” stażu pracy, bez potrzeby rozważania
możliwości zakwalifikowania go jako okresu składkowego na podstawie art. 6 ust. 2
pkt 1 lit. c tej ustawy. Stąd też wynikają wnioski zawarte w przytoczonej wyżej tezie
wyroku Sądu Najwyższego, odnoszące się wprost do takiego okresu uznanego za
składkowy, za który opłacone zostały składki na ubezpieczenie społeczne (okres
ubezpieczenia w rozumieniu art. 6 ust. 1 pkt 1 w związku z art. 4 pkt 5 ustawy oraz -
przed dniem 15 sierpnia 1991 r., tj. przed datą wejścia w życie ustawy rewaloryzacyj-
nej - art. 6 ust. 2 pkt 1 lit. d ustawy) i sprowadzające się w istocie do konkluzji, że
okresy wykonywania za granicą prac w szczególnych warunkach u pracodawców
zagranicznych innych niż wymieni w art. 6 ust. 2 pkt 1 lit. c ustawy nie są uwzględ-
niane tylko wówczas, gdy przepisy art. 6 ust. 1 pkt 1 i art. 6 ust. 2 pkt 1 lit. d nie dają
podstawy do uznania tych okresów za okresy składkowe. Z poglądu zaprezentowa-
nego przez Sąd Najwyższy w sprawie II UK 196/02 w żadnym razie natomiast nie
wynika, aby okresy zatrudnienia uznane za składkowe w rozumieniu art. 6 ust. 2 pkt
1 lit. c ustawy o emeryturach i rentach nie podlegały uwzględnieniu przy ustalaniu
okresu pracy w szczególnych warunkach, jeżeli nie były w nich opłacane składki na
ubezpieczenie społeczne w Polsce z uwagi na brak takiego obowiązku.
W myśl art. 5 ust. 1 pkt 1 ustawy o emeryturach i rentach, przy ustalaniu
prawa do emerytury i renty i obliczaniu ich wysokości uwzględnia się okresy skład-
kowe, o których mowa w art. 6, przy czym okresy zatrudnienia obywateli polskich za
granicą, o których stanowi między innymi art. 6 ust. 2 pkt 1 lit. c, uwzględnia się pod
7
warunkiem stałego zamieszkania zainteresowanego na obecnym obszarze Rzeczy-
pospolitej Polskiej (art. 9 ust. 1), natomiast nie są one uwzględniane przy ustalaniu
prawa do świadczeń, jeżeli z ich tytułu jest wypłacane świadczenie rentowe z instytu-
cji zagranicznej inne niż renta z ubezpieczenia dodatkowego (art. 9 ust. 3). Stosow-
nie do art. 6 ust. 2 pkt 1 ustawy, za okresy składkowe uważa się również przypadają-
ce przed dniem 15 listopada 1991 r. okresy, za które została opłacona składka na
ubezpieczenie społeczne albo za które nie było obowiązku opłacania składek na
ubezpieczenie społeczne, w tym zatrudnienia po ukończeniu 15 roku życia między
innymi: obywateli polskich za granicą - w organizacjach międzynarodowych, zagra-
nicznych instytucjach i w zakładach, do których zostali skierowani w ramach współ-
pracy międzynarodowej lub w których byli zatrudnieni za zgodą właściwych władz
polskich, przy czym zgoda nie jest wymagana w stosunku do pracowników, którzy
wyjechali za granicę przed dniem 9 maja 1945 r. (lit. c) oraz obywateli polskich za
granicą - u innych pracodawców zagranicznych, jeżeli w okresie pracy za granicą
były opłacane składki na ubezpieczenie społeczne w Polsce (lit. d). Przepisy te re-
gulują zatem odmienne sytuacje faktyczne i prawne, w jakich znajdowali się pracow-
nicy zatrudnieni za granicą u pracodawców zagranicznych przed dniem 15 listopada
1991 r. i poza sporem pozostaje okoliczność, że wnioskodawca dla potrzeb upraw-
nień emerytalnych posiada status pracownika, którego sytuację normuje art. 6 ust. 2
pkt 1 lit. c ustawy. Żaden z przepisów ustawy o emeryturach i rentach nie różnicuje
możliwości uwzględniania okresu, o którym przepis ten stanowi, do stażu „ogólnego”
lub „szczególnego” przy ustalaniu prawa do emerytury przewidzianej w art. 32 tej
ustawy na warunkach określonych w rozporządzeniu z dnia 7 lutego 1983 r., a to
ostatnie ustanawia w § 2 ust. 1 wyłącznie wymaganie zaliczania do okresów pracy
uzasadniających prawo do świadczeń na określonych w nim zasadach tylko takich
okresów, w których praca w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakte-
rze jest wykonywana stale i w pełnym wymiarze czasu pracy obowiązującym na da-
nym stanowisku pracy. Oznacza to, że brak jest podstaw prawnych do niewliczania
do okresu pracy w szczególnych warunkach wymaganego przez § 4 ust. 1 rozporzą-
dzenia okresów wykonywania takiej pracy za granicą u pracodawcy zagranicznego,
jeżeli okresy te zostały uznane za okresy składkowe z mocy art. 6 ust. 2 pkt 1 lit. c
ustawy o emeryturach i rentach.
Z powyższych względów skarga kasacyjna podlega oddaleniu na podstawie
art. 39814
k.p.c.
8
========================================