Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 26 listopada 2009 r., III CZP 102/09
Sędzia SN Iwona Koper (przewodniczący)
Sędzia SN Kazimierz Zawada
Sędzia SN Dariusz Zawistowski (sprawozdawca)
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa "H.T." sp. z o.o. w P. przeciwko
Bankowi Zachodniemu WBK S.A. w W. o pozbawienie tytułu wykonawczego
wykonalności, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 26
listopada 2009 r. zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Apelacyjny w
Poznaniu postanowieniem z dnia 22 lipca 2009 r.:
"Czy roszczenie z tytułu nienależnego świadczenia, mającego taki charakter
już w chwili spełnienia, staje się wymagalne od tej chwili czy też roszczenie to staje
się wymagalne z nadejściem ostatniego dnia pozwalającego dłużnikowi spełnić
świadczenie zgodnie z treścią zobowiązania?"
podjął uchwałę:
Roszczenie o zwrot nienależnego świadczenia staje się wymagalne w
terminie, w którym powinno być spełnione zgodnie z art. 455 k.c.
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy w Poznaniu wyrokiem z dnia 31 marca 2009 r. pozbawił
wykonalności bankowy tytuł egzekucyjny wystawiony w dniu 5 listopada 2002 r.
przez pozwany Bank Zachodni WBK S.A., zaopatrzony w klauzulę wykonalności
przez Sąd Rejonowy w Poznaniu postanowieniem z dnia 18 lipca 2003 r. Tytuł ten
stwierdzał istnienie zobowiązań pieniężnych strony powodowej "H.T.", sp. z o.o.
wynikających z dwóch umów kredytowych zawartych przez strony w dniu 27 lipca
2001 r. Podstawą pozbawienia wykonalności tytułu wykonawczego w całości była
nieważność jednej z umów kredytowych oraz wygaśnięcie zobowiązania
wynikającego z drugiej z tych umów na skutek potrącenia dokonanego przez stronę
powodową w dniu 5 czerwca 2008 r.
Wyrok ten został w części zaskarżony przez stronę pozwaną. Sąd Apelacyjny
w Poznaniu, oceniając skuteczność potrącenia, którego dokonała strona
powodowa, powziął wątpliwość co do terminu wymagalności roszczenia z tytułu
nienależnego świadczenia, które zostało przedstawione do potrącenia przez stronę
powodową. Zagadnienie to przedstawił do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu na
podstawie art. 390 § 1 k.p.c., wskazując, że problematyka wymagalności roszczenia
z tytułu nienależnego świadczenia w orzecznictwie Sądu Najwyższego nie jest
oceniana jednolicie. Prezentowane jest zarówno stanowisko, że roszczenie z tytułu
nienależnego świadczenia, mającego taki charakter już w chwili jego spełnienia,
staje się wymagalne z tą chwilą, jak też stanowisko, że wymagalność takiego
roszczenia należy wiązać z upływem terminu, w którym dłużnik powinien spełnić
świadczenie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W doktrynie i judykaturze nie budzi wątpliwości określenie chwili, w której stają
się wymagalne zobowiązania o charakterze terminowym. Przyjmuje się, że
wynikające z nich wierzytelności stają się wymagalne w terminie, w którym dłużnik
powinien spełnić świadczenie zgodnie z treścią zobowiązania, od tej bowiem daty
wierzyciel może domagać się wykonania takiego obowiązku przez dłużnika. W
orzecznictwie utrwalone jest także stanowisko, że zobowiązanie do zwrotu
nienależnego świadczenia ma charakter bezterminowy (por. wyroki Sądu
Najwyższego z dnia 17 grudnia 1976 r., III CRN 289/76, nie publ., z dnia 16 lipca
2003 r., V CK 24/02, OSNC 2004, nr 10, poz. 157, z dnia 28 kwietnia 2004 r., V CK
461/03, "Izba Cywilna" 2004, nr 11, s. 43, oraz uchwała z dnia 6 marca 1991 r., III
CZP 2/91, OSNCP 1991, nr 7, poz. 93). Termin spełnienia przez dłużnika
świadczenia w przypadku tych zobowiązań określa zatem art. 455 k.c., według
którego dłużnik powinien je spełnić niezwłocznie po wezwaniu przez wierzyciela. Do
rozważenia pozostaje, czy termin wymagalności roszczenia z tytułu nienależnego
świadczenia jest związany z terminem spełnienia świadczenia, podobnie jak w
przypadku zobowiązań terminowych, czy też przypada w innym terminie, co
zgodnie ze stanowiskiem prezentowanym w części orzeczeń Sądu Najwyższego
dotyczy chwili spełnienia nienależnego świadczenia, jeżeli już wówczas miało ono
taki charakter (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 marca 2001 r., V CKN
769/00, OSNC 2001, nr 11, poz. 166). Na uzasadnienie tego stanowiska odwołano
się do art. 455 k.c., który określa termin spełnienia świadczenia przez dłużnika jako
„niezwłoczny po wezwaniu przez wierzyciela". Z tego względu uznano za
niemożliwe do przyjęcia stanowisko utożsamiające terminy wymagalności i terminy
spełnienia świadczenia. Zwrócono uwagę, że w doktrynie i judykaturze
wymagalność roszczenia określa się powszechnie jako stan, w którym wierzyciel
ma prawną możliwość żądania zaspokojenia przysługującej mu wierzytelności.
W związku z tym wymaga pokreślenia, że na gruncie art. 455 k.c. wezwanie
wierzyciela niewątpliwie poprzedza obowiązek spełnienia świadczenia, co jednak
nie oznacza, że jest ono wynikiem wymagalności świadczenia. W orzecznictwie
zasadnie podniesiono, że wezwanie dłużnika do spełnienia świadczenia przez
wierzyciela na podstawie art. 455 k.c. powoduje jedynie postawienie tego
świadczenia, którego termin spełnienia nie był określony, w stan wymagalności
obejmującej czas niezbędny dla dłużnika do spełnienia świadczenia (por. wyroki
Sądu Najwyższego z dnia 24 kwietnia 2003 r., I CKN 316/01, OSNC 2004, nr 7-8,
poz. 117 i z dnia 3 lutego 2006 r., I CSK 17/05, nie publ.). Ma on obowiązek
spełnienia świadczenia niezwłocznie po wezwaniu wierzyciela, co pozwala
indywidualnie określić obowiązek dłużnika, stosownie do okoliczności sprawy.
Wezwanie dłużnika do spełnienia świadczenia wynikającego z zobowiązania
bezterminowego jest jedynie czynnością warunkującą wymagalność roszczenia. Za
taką oceną przemawia również treść zdania drugiego art. 120 § 1 k.c. Nie budzi
wątpliwości, że art. 120 § 1 k.c. stanowi podstawę określenia początku biegu
terminu przedawnienia roszczeń także z tytułu nienależnego świadczenia. Istotne
jest przy tym, że przepis ten w zdaniu drugim przewiduje wprost, że wymagalność
roszczenia może zależeć od podjęcia określonej czynności przez uprawnionego, co
odnosi się także do regulacji zawartej w art. 455 k.c.
Nie można również pomijać, że wymagalność roszczenia – rozumiana jako
możliwość żądania przez wierzyciela wykonania zobowiązania przez dłużnika –
powinna być postrzegana jako uprawnienie do skutecznego domagania się przez
wierzyciela spełnienia świadczenia przez dłużnika. Wymagalność powinna
obejmować zatem także możliwość skutecznego wytoczenia powództwa o zapłatę,
jeżeli dłużnik nie spełnił świadczenia. W literaturze i orzecznictwie zasadnie
podniesiono, że konstruowanie stanu wymagalności roszczenia poprzedzającego
termin spełnienia świadczenia jest nie do pogodzenia z zasadami sądowego
dochodzenia roszczeń, dochodzenie bowiem roszczenia przed terminem jego
spełnienia przewidzianym dla dłużnika byłoby przedwczesne. Koncepcja
zakładająca, że zobowiązanie z tytułu nienależnego świadczenia staje się
wymagalne przed terminem, w którym świadczenie dłużnika powinno być spełnione
(z chwilą powstania roszczenia), nie odpowiada też ogólnemu rozumieniu
wymagalności roszczenia jako stanu umożliwiającego wierzycielowi domaganie się
spełnienia świadczenia, które dłużnik ma obowiązek spełnić.
Uwzględniając, że w przypadku zobowiązań terminowych powszechnie
przyjmuje się, iż wynikające z nich roszczenia stają się wymagalne po nadejściu
terminu spełnienia świadczenia przez dłużnika i brak przekonywających
argumentów dla odmiennego traktowania wymagalności roszczeń powstałych z
zobowiązań bezterminowych, należy przyjąć, że roszczenia z tytułu nienależnego
świadczenia stają się wymagalne po upływie terminu do spełnienia świadczenia
przez dłużnika, określonego w art. 455 k.c. Pozwala to rozumieć pojęcie
wymagalności roszczenia jednolicie, bez względu na charakter zobowiązania, jako
stan, w którym wierzyciel może skutecznie domagać się spełnienia świadczenia
przez dłużnika, ze względu na spoczywający na dłużniku obowiązek jego
spełnienia.
Z tych względów zagadnienie prawne przedstawione Sądowi Najwyższemu
zostało rozstrzygnięte, jak w uchwale (art. 390 § 1 k.p.c.).