Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 349/09
POSTANOWIENIE
Dnia 13 stycznia 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jan Górowski (przewodniczący)
SSN Hubert Wrzeszcz (sprawozdawca)
SSA Barbara Trębska
w sprawie z powództwa J. L.
przeciwko Skarbowi Państwa – Wojewodzie (…)
o ustalenie, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 13 stycznia 2010 r., skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Okręgowego w S.
z dnia 15 stycznia 2009 r., sygn. akt II Ca (…),
uchyla zaskarżony wyrok oraz wyrok Sądu Rejonowego w S. z dnia 4 września
2008 r. i odrzuca pozew, nie obciążając powódki kosztami postępowania w
sprawie.
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 4 września 2008 r. Sąd Rejonowy ustalił, że powódka, jako
spadkobierczyni K. i B. R., w związku z II Wojną Światową – repatriacjami z 1946 r. –
pozostawiła poza obecnymi granicami Rzeczypospolitej Polskiej stanowiące własność
2
rodziców powódki gospodarstwo rolne, w skład którego wchodziło: 3 ha ziemi ornej
klasy średniej dla rejonu położenia, las o powierzchni 1 ha, sad o powierzchni 0,70 ha,
czteropokojowy drewniany dom mieszkalny, bez piwnic i instalacji, kryty słomą,
ogrzewany piecami, o powierzchni 90 m2
, wzniesiony w 1937 r., oraz stodoła drewniana,
kryta słomą o powierzchni 92 m2
, wzniesiona w 1937 r., położone w O., gmina K., powiat
R., woj. W., na obecnym terytorium Republiki Ukraińskiej.
Z ustaleń Sądu wynika, że postanowieniem z dnia 16 listopada 1998 r. Sąd
Rejonowy w B. stwierdził, iż spadek po K. R. nabyli na postawie ustawy: jej mąż – B. R. i
córki – J. N. i J. L. po 1/3 każdy, a spadek po B. R. nabyły na podstawie ustawy jego
córki – J. N. i J. L. po ½ każda.
W sprawie wszczętej przez J. N. przed Sądem Wojewódzkim w K., w której
domagała się ona – po ostatecznym sprecyzowaniu żądania – ustalenia, że pozostawiła
w O. mienie stanowiące własność jej rodziców, zapadł dnia 10 grudnia 1998 r. wyrok
uwzględniający powództwo. Na podstawie decyzji Starosty (…) z dnia 17 kwietnia
2003 r. J. N. uzyskała prawo do rekompensaty za utracone mienie. Wspomnianą
rekompensatę wypłacono jej dnia 28 stycznia 2008 r.
Sąd Rejonowy nie dopatrzył się podstaw do oddalenia powództwa ze względu na
brak interesu prawnego powódki w rozumieniu art. 189 k.p.c., ponieważ uznał, że wyrok
ustalający jest – wbrew zarzutowi pozwanego – niezbędny do dochodzenia w
postępowaniu administracyjnym rekompensaty pieniężnej za utracone mienie.
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Okręgowy w S. oddalił apelację pozwanego,
aprobując ustalenia faktyczne i ocenę prawą Sądu pierwszej instancji. Sąd odwoławczy
uznał, że podniesiony przez apelującego zarzut braku jurysdykcji krajowej nie może
odnieść skutku, ponieważ kwestia jurysdykcji krajowej była przedmiotem odrębnego
rozpoznania na podstawie art. 222 k.p.c., zakończonego postanowieniem Sądu
Okręgowego w S. z dnia 4 lipca 2008 r. oddalającym zażalenie pozwanego na
postanowienie Sąd Rejonowego oddalające wniosek pozwanego o odrzucenie pozwu z
powodu braku jurysdykcji krajowej. Ponowne rozpoznawanie tej kwestii jest
niedopuszczalne, albowiem Sąd Okręgowy jest związany wydanym postanowieniem
(art. 365 § 1 k.p.c.). Odwołując się do orzecznictwa Sąd Najwyższego, Sąd Okręgowy
nie podzielił także zarzutu apelującego, że pozew podlega odrzuceniu z powodu
niedopuszczalności drogi sądowej ze względu na postanowienia ustawy z dnia 8 lipca
2005 r. o realizacji praw do rekompensaty z tytułu pozostawienia nieruchomości poza
3
obecnymi granicami Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. Nr 169, poz. 1418 ze zm., dalej:
„ustawa z 2005 r.”), przekazujące stwierdzenie i realizacji prawa do rekompensaty na
drogę postępowania administracyjnego.
W skardze kasacyjnej, opartej na obu podstawach, pozwany zastępowany przez
Prokuratorię Generalną Skarbu Państwa, zarzucił naruszenie art. 378 § 1 k.p.c. w
związku z art. 379 pkt 1, art. 1 i 2, art. 199 § 1 pkt 1 k.p.c. oraz art. 1 ust. 1, art. 5, 7, 9,
20, 27 ustawy z 2005 r., art. 32 ustawy z dnia 14 września 1993 r. zawartej pomiędzy
Rzeczypospolitą Polską a Ukrainą o pomocy prawnej w stosunkach prawnych w
sprawach cywilnych i karnych (Dz. U. Nr 96, poz. 465 ze zm., dalej: umowa o pomocy
prawnej) w związku z art. 1099 k.p.c. i art. 189 k.p.c. Powołując się na te podstawy,
wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i wyroku Sądu Rejonowego i odrzucenie
pozwu albo „o uchylenie zaskarżonego wyroku i jego zmianę przez oddalenie
powództwa” bądź o uchylenie zaskarżonego wyroki i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Pierwszorzędnie znaczenie dla oceny zasadności wniesionej w sprawie skargi
kasacyjnej ma kwestia jurysdykcji krajowej. Nie jest to zagadnienie nowe w tego rodzaju
sprawach, było ono bowiem już przedmiotem rozważań Sądu Najwyższego.
W postanowieniu z dnia 14 stycznia 2005 r., III CZP 72/04 (Prok. i Pr.- wkł.
2005/11/39) Sąd Najwyższy wskazał, że w sprawach, w których powód domaga się
ustalenia, że on lub jego poprzednik prawny pozostawili poza obecnymi granicami
państwa nieruchomość, do której przysługiwało im prawo własności, zachodzi potrzeba
rozważenia jurysdykcji sądów polskich. Jednocześnie podkreślił, że jurysdykcja krajowa
i droga sądowa stanowią dwie odrębne przesłanki procesowe, funkcjonujące w
odmiennych płaszczyznach, przy czym brak każdej z nich prowadzi do odrzucenia
pozwu, bez potrzeby rozstrzygania o braku drugiej z przesłanek.
W omawianej sprawie Sąd Najwyższy – ze względu na okoliczności sprawy –
rozważał kwestię jurysdykcji krajowej przy założeniu, że miejscem położenia
nieruchomości jest Republika Białoruś bądź Republika Litewska.
Na podstawie art. 36 umowy zawartej między Rzeczypospolitą Polską
a Republiką Białoruś z dnia 26 października 1994 r. o pomocy prawnej i stosunkach
prawnych w sprawach cywilnych, rodzinnych, pracowniczych i karnych (Dz. U. z 1995 r.
Nr 128, poz. 619), który stanowi, że do stosunków prawnych dotyczących nieruchomości
4
właściwe są prawo i organy tej umawiającej się strony, na której terytorium jest ona
położona, Sąd Najwyższy uznał, że w sprawie o ustalenie istnienia (także w przeszłości)
prawa własności nieruchomości położonej na Białorusi jurysdykcję krajową posiadają
sądy białoruskie. Podkreślił jednocześnie, że przytoczona umowa nie zawiera normy
prawnej przyznającej w sprawach dotyczących nieruchomości jurysdykcję przemienną
sądom polskim. Wyjaśnił również, że dla obecny jurysdykcji krajowej nie ma znaczenia
fakt, iż nieruchomość pozostawała – w chwili, w której istniało stanowiące przedmiot
ustalenia prawo własności – w ówczesnych granicach Rzeczypospolitej Polskiej. Jeżeli
nie wynika bowiem nic innego z normy jurysdykcyjnej, to okoliczności istotne dla oceny
jurysdykcji krajowej ustala się według stanu z chwili wszczęcia postępowania (art. 1099
k.p.c.).
Analogicznie kwestię jurysdykcji krajowej – odnośnie stosunków prawnych
dotyczących nieruchomości – reguluje umowa między Rzeczypospolitą Polską
a Republiką Litewska z dnia 28 stycznia 1993 r. o pomocy prawnej i stosunkach
prawnych w sprawach cywilnych, rodzinnych, pracowniczych i karnych (Dz. U. z 1994,
Nr 35, poz. 130). Dlatego Sąd Najwyższy w omawianym orzeczeniu uznał, że w
sprawie, w której powód domaga się ustalenia, że on lub jego poprzednik prawny
pozostawili na terenie Litwy nieruchomość, do której przysługiwało im prawo własności,
jurysdykcję krajową posiadają wyłącznie sądy litewskie. Ponadto Sąd Najwyższy
zauważył ubocznie, że zgodnie z art. 22 rozporządzenia Rady (WE) nr 44/2001 z dnia
2000 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonania w
sprawach cywilnych i handlowych (niemającego zastosowania w sprawie ze względu na
wszczęcie sprawy przed 1 maja 2004 r.) w sprawach, których przedmiotem są prawa
rzeczowe na nieruchomości, również wyłączną jurysdykcję mają sądy państwa
członkowskiego, w którym nieruchomość jest położona.
W postanowieniu z dnia 10 sierpnia 2007 r., II CSK 169/09 (niepubl.) Sąd
Najwyższy zajmował się kwestią jurysdykcji krajowej w sprawie, w której żądanie pozwu
zmierzało nie tylko do ustalenia faktu pozostawienia mienia na terenach obecnie
należących do Ukrainy, ale także do ustalenia prawa własności nieruchomości.
Nawiązując do przytoczonego postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 14 stycznia
2005 r., III CZP 72/04, uznał – na podstawie art. 32 zawartej między Rzeczypospolitą
Polska a Ukrainą umowy z dnia 24 maja 1993 r. o pomocy prawnej i stosunkach
prawnych w sprawach cywilnych i karnych, który stanowi, że do stosunków prawnych
dotyczących nieruchomości właściwe są prawo i sądy tej umawiającej się strony, na
5
której terytorium nieruchomość jest położona – iż w tej sprawie nie mają jurysdykcji sądy
polskie. Podkreślił ponadto, że przytoczona umowa o pomocy prawnej nie zawiera
normy, która w sprawach dotyczących nieruchomości, przewidywałaby jurysdykcję
przemienna sądów polskich. Stwierdził też, że dla oceny jurysdykcji krajowej nie ma
znaczenia okoliczność, że nieruchomość w chwili, w której istniało stanowiące przedmiot
ustalenia prawo własności, znajdowała się w Polsce, ponieważ okoliczności istotne dla
oceny jurysdykcji krajowej ustala się – jeżeli nic innego nie wynika z normy
jurysdykcyjnej – według stanu z chwili wszczęcia postępowania. W konsekwencji, w
omawianej sprawie Sąd Najwyższy uchylił zaskarżony wyrok i wyrok Sądu pierwszej
instancji i odrzucił pozew.
Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym niniejszą skargę kasacyjną podziela
przedstawiony wyżej kierunek orzecznictwa. To oznacza, że podniesiony przez
skarżącego zarzut wydania zaskarżonego wyroku z naruszeniem art. 32 umowy o
pomocy prawnej w związku z art. 1099 k.p.c., polegającym na uznaniu, że w sprawie
zachodzi jurysdykcja krajowa, należało uznać za uzasadniony. W konsekwencji
zaskarżony wyrok i wyrok Sądu pierwszej instancji podlegają uchyleniu, a pozew –
odrzuceniu.
W razie uprawomocnienia się orzeczenia sądu w sprawie, w której brak było
jurysdykcji sądów polskich, uchylenie skutków tego orzeczenia może nastąpić przez
zaskarżenie go skargą kasacyjną albo skargą o stwierdzenie niezgodności z prawem
prawomocnego orzeczenia (art. 4241
k.p.c.). Nie wchodzi już natomiast w grę – co
podkreśla się także w piśmiennictwie – droga przewidziana w art. 42411
§ 3 k.p.c. ani w
art. 64 ustawy z dnia 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym (Dz. U. Nr 240, poz.
2052 ze zm.). Po zmianie tych przepisów ustawą z dnia 5 grudnia 2008 r. o zmianie
ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 234,
poz. 1571) Sąd Najwyższy na wniosek Prokuratora Generalnego unieważnia
prawomocne orzeczenie wydane w sprawie, która w chwili orzekania ze względu na
osobę nie podlegała orzecznictwu sądów, jeżeli w trybie postępowania sądowego
orzeczenie to nie mogło być wzruszone. Z tej regulacji wynika, że w tym szczególnym
trybie i w każdym czasie Sąd Najwyższy może unieważnić prawomocne orzeczenie,
także sądu pierwszej instancji, wtedy, gdy w chwili orzekania dana osoba korzystała z
immunitetu sądowego. Ten szczególny przepis nie obują już zatem obecnie braku
jurysdykcji krajowej.
6
W okolicznościach sprawy wniesiona skarga kasacyjna – ze względu na
niedopuszczalność skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego
orzeczenia (art. 4241
§ 3 k.p.c.) – pozostała więc jedynym środkiem pozwalającym
uchylić skutki orzeczenia sądu wydanego w sprawie, w której brak było jurysdykcji
sądów polskich. W tej sytuacji wynikające z art. 365 § 1 k.p.c. związanie
postanowieniem Sądu Okręgowego z dnia 4 lipca 2008 r. nie mogło stanowić
przeszkody do uwzględnienia podniesionego przez skarżącego zarzuty braku jurysdykcji
krajowej.
Błędnie jest wyrażone w odpowiedzi na skargę kasacyjną stanowisko, że
wymienione postanowienie Sądu Okręgowego podległo zaskarżeniu skargą kasacyjną,
ponieważ jest ona orzeczeniem w przedmiocie odrzucenia pozwu. Od takich
postanowień – zgodnie z art. 3981
§ 1 – przysługuje bowiem skarga kasacyjna, jeżeli jest
ono postanowieniem kończącym postępowanie w sprawie. Tymczasem nie ulega
wątpliwości, że postanowienie Sądu Okręgowego z dnia 4 lipca 2008 r. nie ma takiego
charakteru (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 24 maja 1999 r., II CZ 37/99,
OSNC 2000, nr 12, poz. 211).
Jedynie ubocznie należy zauważyć – w związku z twierdzeniem powódki, że nie
może ona przedstawić żadnych dokumentów niezbędnych do dochodzenia ekwiwalentu
pieniężnego za mienie pozostawione poza obecnymi granicami Rzeczypospolitej
Polskiej – że fakt pozostawienia przez jej rodziców gospodarstwa na Ukrainie wynika z
wyroku, który uzyskała jej siostra J. N. Okoliczność, że powódka należy do kręgu
spadkobierców K. i B. R. potwierdza natomiast postanowienie o stwierdzeniu nabycia
spadku.
Z przedstawionych powodów Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji
postanowienia (art. 39819
k.p.c. oraz art. 102 w związku z art. 39821
i 391 § 1 k.p.c.).